φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Διαβάζω στο κείμενο του Bruno Astarian ‘Δραστηριότητα Κρίσης και Κομμουνιστικοποίηση’ (www.blaumachen.gr) τα εξής: ‘Κατά την κομμουνιστική επανάσταση . . . το προϊόν θα είναι ιδιάζον: θα αντιστοιχεί σε ανάγκες που έχουν εκφραστεί προσωπικά (από τους άμεσους εκείνη τη στιγμή παραγωγούς ή από άλλους) και ότι η ικανοποίηση της ανάγκης δε θα διαχωρίζεται από την παραγωγική πράξη.’ Αν και με το άρθρο αυτό θα ασχοληθούμε διεξοδικά σε ένα μελλοντικό σημείωμα, σήμερα θα εξετάσω την παραπάνω σκέψη του συντάκτη που με έχει βάλει σε πολλές σκέψεις.
Δεν νομίζω ότι θα αδικήσω τον Bruno, εάν αποδώσω αυτά που γράφει με τον δικό μου τρόπο: εάν χρειαστώ ένα ρουλεμάν, το παράγω και κάνω τη δουλειά μου. Τώρα, στον καπιταλισμό, τι κάνω; Πάω και το αγοράζω. Το ρουλεμάν είναι ένα εμπόρευμα. Σε μια κομμουνιστική όμως κοινωνία που το ρουλεμάν δεν θα είναι εμπόρευμα να πάω να το αγοράσω, που θα βρω ένα να βάλω στο καροτσάκι που χρησιμοποιώ στον κήπο μου; Σε μια κομμουνιστική κοινωνία δεν θα υπάρχει καταμερισμός της εργασίας (επαγγέλματα), δεν θα υπάρχουν εμπορεύματα (χρήμα), δεν θα υπάρχει καταναγκαστική εργασία, δεν θα υπάρχει εργασία με το ρολόι στον τοίχο. Που θα βρώ ρουλεμάν;
Η απάντηση του Bruno είναι σαφής. Εγώ όμως εδώ στην Αλεξανδρούπολη, τι θα κάνω; Που θα βρω ένα εργοστάσιο που παράγει ρουλεμάν να πάω να φτιάξω ένα; Θα μπορέσω μόνος μου; Που βρίσκεται το κοντινότερο εργοστάσιο να πάρω το τρένο να πάω; Στη Ρουμανία, στην Ιταλία, στη Γερμανία; Και θα πάω για ένα ρουλεμάν στη Γερμανία, θα υποστώ τέτοια ταλαιπωρία; Ο Bruno όμως παρατηρεί: ‘Οι προλετάριοι κάνουν την επανάσταση για να ζήσουν καλύτερα, όχι για ένα ιδανικό’.
Εάν, Bruno, χρειαστώ ένα παντελόνι; Θα πάω στο ραφείο να ράψω ένα
παντελόνι; Και που θα βρω ύφασμα; Θα πάω στο εργοστάσιο να εργαστώ να παράξω ύφασμα; Και το νήμα που θα το βρω; Τα μηχανήματα; Το βαμπάκι; Το τρακτέρ για να οργώσω; Το σπόρο; Δεν πρέπει να πάω και στο εκκοκιστήριο να καθαρίσω το βαμπάκι από τους σπόρους; Και να ήταν μόνο τα παντελόνι! Εάν χρειαστώ μια καπότα; Θα πάω στο εργοστάσιο, θα τη φτιάξω και θα γυρίσω να γαμήσω; Ή θα φτιάξω καμιά κατοσταριά να έχω να περνάω;
Φίλες και φίλοι, αυτή δεν θα ήταν μια κομμουνιστική κοινωνία, θα ήταν μια κόλαση, μπροστά στην οποία ο καπιταλισμός φαντάζει παράδεισος. Η κομμουνιστική όμως κοινωνία είναι η λύση στα προβλήματα που προκαλεί ο καπιταλισμός, είναι η άρση όλων των παραλογισμών του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.
Ποιο είναι το πρόβλημα με αυτά που λέει ο φίλος μας ο Bruno; Γιατί φτάνει σε αυτά τα συμπέρασματα. Φαντάζεται την κομμουνιστική κοινωνία ως κάτι τελείως διαφορετικό από την καπιταλιστική, οπότε υποθέτει ότι τα πάντα θα είναι διαφορετικά. Η γνωστή κοινοτοπία: ο κομμουνισμός ως ουτοπία. Εάν ήταν η μόνη κοινοτοπία, θα τον συγχωρούσαμε. Αλλά το κείμενο βρίθει κοινοτοπιών – και δεν αντέχω να μην παραθέσω άλλη μία, πέντε αστέρων: Οι κάτοικοι των φτωχών κρατών πρέπει με κάποιο τρόπο να φτάσουν το επίπεδο ανάπτυξης των πλούσιων κρατών, των οποίων οι προλετάριοι θα έπρεπε να καταβάλλουν επιπλέον προσπάθεια για να τους βοηθήσουν σ’ αυτό.
Να πάω στο εργοστάσιο που φτιάχνει ξυραφάκια να φτιάξω καμιά διακοσαριά να έχω να κόβω τις φλέβες μου, όταν το έχω ανάγκη. Ολλανδός είναι ο Bruno; Δεν γνωρίζω. Ο τρόπος με τον οποίο απευθύνεται και κάνει υποδείξεις προς τους καθυστερημένους ‘κατοίκους των φτωχών κρατών’ δείχνει ότι πρέπει να είναι κάτοικος (προλετάριος;) κάποιου ‘πλούσιου κράτους’, στο οποίο βέβαια η ολοκληρωτική και καθολική εμπορευματοποίηση δεν έχει αφήσει ούτε μια χαραμάδα ελευθερίας και αλληλεγγύης.
Ποια είναι η κομβική ανεπάρκεια του Bruno; Δεν έχει αντιληφτεί ότι ο καπιταλισμός είναι μια μορφή διαχείρισης του κομμουνισμού, ότι η καπιταλιστική κοινωνία είναι μια άκρως συρρικνωμένη κομμουνιστική κοινωνία, ότι θα κρατήσουμε πάρα πολλά πράγματα από την σημερινή κοινωνία, ότι πολλά, πάρα πολλά απλά θα τα τροποποιήσουμε, και βέβαια, πολλά θα επινοήσουμε. Θα κρατήσουμε τις κοινοτικές βιβλιοθήκες και θα τις εμπλουτίσουμε, θα τις μετατρέψουμε σε εκδοτικά εργαστήρια, όπου ο καθένας θα μπορεί να εκδίδει ό, τι θέλει, θα κλείσουμε τις εκδοτικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις, θα μετατρέψουμε τα βιβλιοπωλεία σε κοινόχρηστες βιβλιοθήκες της γειτονιάς.
Κι εάν χρειαστώ ένα ρουλεμάν; Θα πάω στην κοινοτική αποθήκη και θα πάρω ένα. Τόσο απλά! Αυτό είναι καλύτερο από το να πάω να το αγοράσω (καπιταλισμός) ή να πάω στη Γερμανία να το φτιάξω (ο κομμουνισμός του Bruno). Και βέβαια θα διαπιστώσετε και θα με ρωτήσετε: ‘ Ο Bruno είναι πιο συνεπής από σένα. Καταργεί το εμπόρευμα, ταυτίζοντας την παραγωγή με την ανάγκη. Εσύ τι κάνεις; Πως θα βρεθεί το ρουλεμάν στην κοινοτική αποθήκη; Ποιος το μεταφέρει, ποιος θα το φτιάξει;’
Εάν υπήρχε ένα εργοστάσιο ρουλεμάν εδώ κοντά, τότε πιθανόν να έκανα αυτό που θα κάνει ο Bruno στο πλούσιο κράτος που ζει. Αλλά εδώ στο Ελλάντα ντεν έχουμι ιργουστάσιου ρουλιμάν. Δεν θα έπρεπε οι προλετάριοι των πλούσιων κρατών να καταβάλλουν κάθε προσπάθεια να μας βοηθήσουν να φτάσουμε στο επίπεδο ανάπτυξης που έχουν φτάσει αυτά; Και τι θα έκαναν για να μας βοηθήσουν; Να χτίσουν ένα εργοστάσιο που να φτιάχνει ρουλεμάν! Εάν το έφτιαχναν εδώ στην Αλεξανδρούπολη, έχει καλώς. Εάν όμως το έφτιαχναν στη Λάρισα, τότε θα έπρεπε να πάω στη Λάρισα αντί να πάρω το ποδήλατο να πάω στην ανοιχτής έκθεσης και ελεύθερης πρόσβασης κοινοτική αποθήκη της Αλεξανδρούπολης. Εάν οι προλετάριοι των πλούσιων κρατών ήταν πιο χαριστικοί και πιο γενναιόδωροι για να μας απαλλάξουν από την ταλαιπωρία και την καθυστέρηση, θα έφτιαχναν σε κάθε πόλη ένα εργοστάσιο ρουλεμάν, οπότε, πετάγομαι, φτιάχνω ένα, το βάζω στο καροτσάκι μου και κουβαλάω την κοπριά για τις ντομάτες μου!
Κι εάν ο ολλανδός Bruno χρειαστεί ελαιόλαδο, που θα πάει να παράγει λάδι; Θα έρθει στην Ελλάδα; Γνωρίζει τι σημαίνει ‘παράγω λάδι’; Δε νομίζω. Όταν χρειάζεται λάδι, πάει στο καπιταλιστικό σούπερ μάρκετ και αγοράζει ελληνικό ή ισπανικό, κλπ., λάδι. Γιατί τρώει λάδι, αφού η Ολλανδία δεν έχει ελιές; Να γίνει αυτάρκης! Να κόψει το κεφάλι της!
Μπορεί να γίνει αυτάρκης σε ελαιόλαδο η Ολλανδία; Όχι, κατά κανένα τρόπο. Οπότε, ή δεν θα τρώνε ελαιόλαδο ή, για να τρώνε, θα πρέπει να έρχονται στην Ελλάδα να συμμετέχουν στην παραγωγή του λαδιού. Είναι δυνατόν κάθε πόλη να έχει το δικό της εργοστάσιο ρουλεμάν, να είναι αυτάρκης σε ρουλεμάν; Θα ήταν καθαρή καταστροφή αυτή η αυτάρκεια.
Δεν μπορούμε να είμαστε αυτάρκεις, ούτε ως άτομα, ούτε ως ομάδες, ούτε ως κοινότητες, ούτε ως χώρες, ως περιφέρειες, ως ήπειροι. Ούτε ο ίδιος ο πλανήτης μας δεν είναι αυτάρκης – δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τον ήλιο! Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μια κλιμάκωση της αυτάρκειας, άρα και της εργασίας. Μήπως όμως το αδύνατο της αυτάρκειας είναι αυτό που δημιουργεί την ανάγκη της ανταλλαγής και της μετρησιμότητας;
Όχι, φίλες και φίλοι. Το γεγονός ότι δεν μπορούμε κατά κανένα τρόπο να είμαστε αυτάρκεις δεν σημαίνει ότι είμαστε καταδικασμένοι να υφιστάμεθα την κατάρα του καταμερισμού της εργασίας και του επαγγέλματος. Ο καταμερισμός της εργασίας είναι αποτέλεσμα ενός τύπου κοινωνικών σχέσεων που συνάπτουμε. Εάν αυτές οι κοινωνικές σχέσεις αλλάξουν, ο καταμερισμός της εργασίας παύει να υφίσταται.
Πριν προχωρήσουμε σε λεπτομέρειες, ας δούμε πως σχετίζεται η κλιμάκωση της αυτάρκειας με την κλιμάκωση της παραγωγής και της εργασίας. Υπάρχει η προσωπική παραγωγή (άρα εργασία και αυτάρκεια), η ομαδική, η κοινοτική, η τοπική, η περιφερειακή, η ηπειρωτική, η πλανητική. Ένα πολύ καλό παράδειγμα πλανητικής παραγωγής και εργασίας είναι το CERN, το πείραμα στην Ελβετία. Ένα μας φτάνει, δύο θα ήταν περιττά. Τις γνώσεις αυτού του πλανητικού πειράματος θα τις μοιραστούμε όλοι και όλες.
Η προσωπική παραγωγή λέγεται και αυτοπαραγωγή. Η προσωπική παραγωγή στον καπιταλισμό είναι τεράστια και διαρκώς επεκτείνεται και γενικεύεται γιατί είναι μια λύση στην καπιταλιστική εμπορευματοποίηση. Η αυτοπαραγωγή είναι μια πτυχη του εμμενούς κομμουνισμού και σε μια διευρυμένη κομμουνιστική κοινωνία ένα πολύ μεγάλο μέρος του κοινωνικού πλούτου θα παράγεται με αυτόν τον τρόπο. Είναι πάρα πολύ εύκολο να φτιάξεις γιαούρτι στο σπίτι – δεν χρειαζόμαστε εργοστάσια, φορτηγά να τα κουβαλάνε, εργάτες να τα βάζουν στα ράφια, να τα πετάμε επειδή δεν πουλήθηκαν! Βράζεις το γάλα, το αφήνεις να γίνει χλιαρό, βάζεις μέσα παλιό γιαούρτι, το σκεπάζεις εάν κάνει κρύο με μια κουβερτούλα, και σε λίγες ώρες είναι έτοιμο. Στο ψυγείο αντέχει πάνω από δέκα μέρες, το λιγότερο. Εάν το αγοράσεις, θα χρειαστείς περισσότερο χρόνο (θα σου κοστίσει πιο ακριβά). Η αυτοπαραγωγή του γιαουρτιού είναι πολύ καλύτερη από το γιαούρτι-εμπόρευμα. Τι θα γίνει, εάν όλοι και όλοι μας φτιάχνουμε γιαούρτι στο σπίτι; Θα κλείσουν εργοστάσια και θα μείνει κόσμος και κοσμάκης άνεργος ή θα μειωθεί περαιτέρω ο χρόνος εργασίας; Μήπως με την αυτοπαραγωγή του γιαουρτιού θα διερυνθεί ο κομμουνισμός του παρόντος; Γιατί δεν φτιάχνουμε μόνοι μας γιαούρτι; Μήπως επειδή εργαζόμαστε πολύ, δεν έχουμε χρόνο; Μήπως βασική προϋπόθεση για τον κομμουνισμό είναι η μείωση του χρόνου εργασίας;
Αν και τα προϊόντα που μπορούμε να παράγουμε προσωπικά είναι πάρα πολλά, δεν γίνεται όλος ο κοινωνικός πλούτος να παράγεται με την αυτοπαραγωγή. Αυτό το λάθος κάνει ο Bruno: χρειάζομαι κάτι, το παράγω. Μπορώ να παράγω εγώ τις ντομάτες που τρώω, τι θα γίνει όμως με τα φρούτα; Θα έχει ο καθένας ένα από όλα τα οπωροφόρα δέντρα, εν ονόματι της αυτάρκειας και της κατάργησης του εμπορεύματος και της μισθωτής εργασίας; Θα ήταν σκέτη καταστροφή: θα εργαζόμασταν πάρα πολύ και τα μισά φρούτα θα τα πετούσαμε! Εάν όμως οργανώσουμε έναν ομαδικό ή κοινοτικό οπωρώνα; Θα εργαζόμαστε πάρα πολύ λίγο, δεν θα πετάμε τίποτα και θα είμαστε αυτάρκεις πέραν της καπιταλιστικής λογικής. Πως θα παράγουμε το ψωμί; Ο καθένας μόνος του; ‘Οχι, θα ήταν σπάτάλη εργασίας και ενέργειας. Η παραγωγή του ψωμιού θα ήταν αποτέλεσμα ομαδικής εργασίας. Μια μέρα το μήνα, θα πήγαινα στο φούρνο να εργαστώ και τις άλλες θα πηγαίνω και θα παίρνω το ψωμί που χρειάζομαι.
Ποια μέρα του μήνα θα είναι αυτή μας είναι αδιάφορο. Εάν δεν μπορώ σήμερα, θα πάω αύριο. Εάν δεν μπορώ αύριο, θα πάω μετά από δέκα μέρες. Θα πάω όμως. Οφείλω να πάω. Είναι καταναγκασμός αυτό; Αυτό θεωρείται καταναγκαστική εργασία; Εάν το θεωρείτε καταναγκαστική εργασία, τότε έχετε δυο επιλογές: ή να κόψετε το ψωμί ή να αναγκάσετε κάποιους να παράγουν μόνο ψωμί, όπως κάνουν σήμερα οι αρτεργάτες, μερικοί από τους οποίους τραβάνε μαλακία και χύνουν μέσα στη ζύμη, φωνάζοντας, φάτε Αθηναίοι τα χύσια μου. Το έχω δει με τα ίδια μου τα μάτια.
Προσεγγίσαμε με αυτόν τον τρόπο το μέγα ζήτημα του ελάχιστου αναγκαίου χρόνου εργασίας. Θα υπάρχει αναγκαίος χρόνος εργασίας σε μια κομμουνιστική κοινωνία ή δεν θα υπάρχει; Είναι δυνατόν να μην υπάρχει; Κατά την γνώμη μου δεν είναι δυνατόν να μην υπάρχει. Μια μέρα τον μήνα πρέπει να πας στο φούρνο για να τρως ψωμί όλο το μήνα χωρίς να εργάζεσαι ή να το αγοράζεις.
Δεν είναι όμως μόνο το ψωμί! Είναι και το ρουλεμάν, είναι και το παντελόνι, είναι και η καπότα. Είναι και πολλά άλλα πράγματα. Εφόσον φοράς παντελόνια και πουκάμισα και κιλοτάκια, δεν πρέπει να συμμετέχεις στην παραγωγή τους; Πόσο την υπολογίζεις; Τρεις μέρες το χρόνο! Ένα μήνα στα δέκα χρόνια. Ένα μήνα, όποτε θέλω εγώ! Αυτό είναι αναγκαία εργασία αλλά δεν είναι καταναγκαστική εργασία. Δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνία χωρίς αναγκαία εργασία.
Υπολογίζω την αναγκαία εργασία σε ένα-δυο μήνες το χρόνο, για όλους και όλες. Ο κοινωνικός πλούτος σε μια κομμουνιστική κοινωνία θα είναι το αποτέλεσμα της προσωπικής εργασίας, της αυτοπαραγωγής και, κυρίως, της ομαδικής, κοινοτικής, περιφερειακής, κλπ. εργασίας. Δυο τρεις μέρες εργασίας κατά τη διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου σε ένα εργοστάσιο ρουλεμάν αρκεί για να μπορεί ανά πάσα στιγμή να πηγαίνει στην κοινοτική αποθήκη να παίρνει το ρουλεμάν που χρειάζεται.
Θα μου πείτε: μα αυτό δεν είναι σχεδιασμός; Δεν είναι σχεδιασμός, είναι συντονισμός και οργάνωση. Και δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνία χωρίς συντονισμό και οργάνωση και μάλιστα στο πεδίο της παραγωγής και της εργασίας. Εάν εκλαμβάνουμε την κομμουνιστική κοινωνία ως μια κοινωνία στην οποία θα κάνουμε ό,τι μας καυλώνει, τότε μπερδεύουμε την πούτσα με τη βούρτσα.
Τολμώ να αναρωτηθώ κάτι και σας το εξομολογούμαι: μήπως πολλοί από τους αναρχικούς και τους κομμουνιστές και τους αριστερούς προτιμούν τον καπιταλισμό από τον κομμουνισμό; Μήπως άμα έχεις φράγκα, είναι καλύτερα; Μπορείτε να φανταστείτε τον μακαρίτη Καστοριάδη να ζει σε μια κοινωνία της αυτοθέσμισης;
Καλή η θεωρία, αλλά όχι και να ζυμώνεις και να ψήνεις ψωμί νυχτιάτικα! Μαλάκας είσαι;