φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Η λέξη ‘άριστος‘ ήταν αρχικά ένας ακραιφνής πολεμικός όρος που σήμαινε ‘αδίστακτος εξοντωτής και καταστροφέας‘. Είναι όντως έτσι τα πράγματα; Κι αν είναι, πως φτάσαμε στο σημείο το επίρρημα άριστα (κατά τον καλύτερο τρόπο, τέλεια) να δηλώνει την ανώτατη σχολική επίδοση σε εξετάσεις, σε διαγωνισμούς ή τη γενική επίδοση για μια σχολική χρονική περίοδο, τρίμηνο ας πούμε;
Με αυτά τα ερωτήματα θα καταπιαστούμε σήμερα, φίλες και φίλοι, αφού πρώτα δούμε πως η αξιολόγηση, η βαθμολογία δημιουργεί ιεραρχία και Κυριαρχία.
Έχουμε δει, φίλες και φίλοι, στη λατρεία του ύψους, ότι οι μεταφορές του ψηλού και του χαμηλού είναι μια τοπολογική αναπαράσταση της Κυριαρχίας. Ας πάμε τώρα σε μια σχολική αίθουσα κι ας κατατάξουμε τους μαθητές με κριτήριο την αξιολόγησή τους, τη βαθμολογία τους, έχοντας κατά νου ότι με την αξιολόγηση προσδιορίζουμε, υποκειμενικά ή αντικειμενικά την αξία ενός μαθητή συγκρίνοντας τον με άλλους, ότι η βαθμολογία, η βαθμολόγηση είναι μια αξιολόγηση με αριθμούς και ότι ο βαθμός είναι υποδιαίρεση μιας κλίμακας.
Η αξιολόγηση των μαθητών θα δημιουργούσε μια σειρά μαθητών, στην κορυφή της οποίας βρίσκονται οι μαθητές με το άριστα και ακολουθούν οι άλλοι με την υποδεέστερη αξιολόγηση ως εξής:
άριστα/λίαν καλώς/καλώς/μέτρια/κακώς/λίαν κακώς
Θα μπορούσαμε να δούμε αυτή τη σειρά και ως μια αλυσίδα, μια σειρά κρίκων, στην οποία το άριστα δηλώνει τον πιο μεγάλο και τον πιο ισχυρό κρίκο, ενώ το λίαν κακώς τον πιο μικρό και τον πιο ανίσχυρο. Στην κορυφή της σειράς βρίσκεται ο πιο ισχυρός, στον πάτο ο πιο αδύναμος. Μεταξύ αυτών, όλοι οι άλλοι είναι πιο ανίσχυροι από τους από πάνω και πιο ισχυροί από τους από κάτω. Αυτή η σειρά σχηματίζει μια ιεραρχία των μαθητών με κριτήριο την αξιολόγηση – η αξιολόγηση είναι αυτή που σχηματίζει την ιεραρχία. Ποιος αξιολογεί και με ποια κριτήρια; Ο Κύριος – που στην περίπτωσή μας είναι ο δάσκαλος, ο υπουργός Παιδείας, κλπ.
Αλλά και η βαθμολογία συγκροτεί μια ιεραρχία. Με κριτήριο το βαθμό, θα μπορούσαμε να κατατάξουμε τους μαθητές σε μια σειρά στην κορυφή της οποίας είναι αυτοί με το 20 και ακολουθούν αυτοί με το 19, 18, 17 και πάει λέγοντας.
Η ιεραρχία αυτή συγκροτείται σε μια βαθμολογία ενός πρωταθλήματος ποδοσφαίρου
Ολυμπιακός 20 βαθμοί
Παναθηναϊκός 17
ΑΕΚ 16
ΠΑΟΚ 14
Άρης 13 κλπ.
Και υπάρχει βέβαια και μια ιεραρχία πρωταθλημάτων: Α’ Εθνική, Β’, Γ’,Δ’ κλπ.
Εκείνο το οποίο πρέπει να προσέξουμε είναι το εξής: υπάρχει μια αμοιβή, ηθική ή οικονομική, για κάθε θέση σε αυτή τη σειρά, για κάθε κρίκο αυτής της αλυσίδας. Δεν υπάρχει αξιολόγηση και βαθμολογία χωρίς αμοιβή. Σε ένα αγώνισμα δρόμου των 100 μέτρων ανδρών, με κριτήριο την επίδοσή τους, οι αθλητές θα καταταγούν σε μια σειρά: πρώτος, δεύτερος, έκτος, όγδοος (τελευταίος). Ο πρώτος θα πάρει χρυσάφι, ο δεύτερος ασήμι, ο τρίτος χαλκό – οι άλλοι θα πάρουν τ’ αρχίδια τους. Ο πρωταθλητής θα πάρει το κύπελλο, ο πρώτος μαθητής θα πάρει υποτροφία, ο στρατηγός θα πάρει 7.000 εβρά μισθο, ο λοχαγός 1800 και ο δεκανέας 1.100. Τι είναι αυτή η αμοιβή; Ποιος τι δίνει; Που τη βρήκε;
Η αξιολόγηση και η βαθμολογία συγκροτούν ιεραρχία και η ιεραρχία είναι οι ενδιάμεσοι βαθμοί μεταξύ των άκρων της Κυριαρχίας, του ύψους και του χαμηλού, του Κυρίου και του Υποτελούς, Οι ενδιάμεσοι αυτοί βαθμοί επαναλαμβάνουν την κυριαρχική σχέση αλλά με τέτοιο τρόπο ώστε ο Κύριος και είναι και υποτελής: ο συνταγματάρχης είναι υποτελής στον από πάνω του και Κύριος στον από κάτω του. Η ιεραρχία είναι αφενός μια διάσυχη της κυριαρχικής σχέσης και αφετέρου μια προστασία, μια ζωντανή ασπίδα του Κυρίου. Κατά συνέπεια, η ιεραρχία από τη μια ενισχύει την Κυριαρχία και από την άλλη εκφράζει το φόβο του Κυρίου έναντι του υποτελούς που είναι μόνο υποτελής. Ο Κύριος φοβάται και αποφεύγει να έρχεται σε άμεση επαφή με τον Υποτελή: η προσταγή δεν απευθύνεται άμεσα στον υποτελή αλλά διαμεσολαβείται από άλλους, λίγους ή πολλούς, ούτε η αρπαγή πραγματοποιείται άμεσα από τον ίδιο τον Κύριο. Δεν υπάρχει ιεραρχία και Κυριαρχία χωρίς προσταγή/αρπαγή, κι αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει ιεραρχία και Κυριαρχία χωρίς λεία. Η λεία είναι το αποτέλεσμα της αρπαγής.
Η λεία συγκεντρώνεται στα χέρια του Κυρίου. Όταν προσευχόμαστε και ζητάμε από τον Θεό κάτι,το κάνουμε διότι έχει ο Θεός, ο Θεός μας δίνει, ο Θεός θα μας δώσει, κλπ. Η μοίρα είναι μια λέξη που σημαίνει μερίδιο και είναι το μερίδιο του χρόνου (η διάρκεια της ζωής μας) που μας δίνει ο Θεός, διότι ο θεός είναι ο κάτοχος του χρόνου. Η ζωή μας είναι ένα μέρος του χρόνου ως λείας που κατέχει ο Θεός. Αυτό είναι το γραφτό, το πεπρωμένο.
Η αμοιβή που έπεται της αξιολόγησης και της βαθμολογίας , φίλες και φίλοι, είναι ένα μέρος της λείας που παραχωρεί ο Κύριος. Το χρυσό μετάλλιο είναι ένα μέρος του χρυσού που έχει αποσπάσει ο Κύριος, το ίδιο και ο μισθός του στρατηγού ή του διευθυντή μιας τράπεζας.
Αυτά, προς το παρόν, ως προς τα ζητήματα της βαθμολογίας, της ιεραρχίας και της Κυριαρχίας. Ας δούμε τώρα τις λέξεις άριστος, αρετή και Άρης. Τον γνωρίζετε τον Άρη, έτσι δεν είναι; Είναι ο θεός του πολέμου, η προσωποποίηση δηλαδή του πολέμου. Θα δούμε ότι ετυμολογικά και σημασιολογικά αυτές οι τρείς λέξεις συγγενεύουν πάρα πολύ στενά – αφού όμως πρώτα πιω ένα καφεδάκι και καπινίσω ένα τσιγαράκι.
Υπάρχει, φίλες και φίλοι, μια αβεβαιότητα των γλωσσολόγων και των φιλολόγων ως προς την ετυμολογία των λέξεων άριστος, αρετή και Άρης. Η αβεβαιότητα αυτή είναι έωλεη, αβάσιμη, αστήρικτη, αδικαιολόγητη. Πρόκειται για αναποφασιστικότητα, πρόκειται για μια αντίσταση, μια άρνηση των στοιχείων που διαθέτουμε: δεν μπορούν οι γλωσσολόγοι και οι φιλόλογοι να δεχτούν ότι η λέξη αρετή και άριστος προέρχονται από μια λέξη που δήλωνε την εξόντωση και την καταστροφή. Με αυτόν τον τρόπο όμως αρνούνται τη σημασιολογική εξέλιξη αυτών των λέξεων και την αρνούνται διότι δεν θέλουν να συσχετίσουν αυτές τις εξαίσιες και λαμπρές λέξεις με την εξόντωση και την καταστροφή. Εμείς όμως που δεν αρνούμαστε στην πραγματικότητα δεν μπορεί να είμαστε ούτε αβέβαιοι ούτε αναποφασιστικοί: τα γλωσσικά δεδομένα που έχουμε είναι αναμφισβήτητα.
Ας αρχίσουμε από τον θεό Άρη. Είπαμε ότι είναι η προσωποποίηση του πολέμου. Δεν είναι έτσι ακριβώς, εάν θέλουμε να είμαστε ακριβείς. Ο Άρης είναι προσωποποίηση μιας συγκεκριμένης πρακτικής του πολέμου, η οποία μετωνυμικά δηλώνει τον πόλεμο. Ποια είναι η πρακτική αυτή;
Διαβάζουμε στην Ιλιάδα κάποια σύνθετα επίθετα με πρώτο σύνθετικό τη λέξη αρηΐ-: ο αρηΐφιλος είναι ο φιλοπόλεμος, ο πολεμικός – ο αρηΐφατος και ο αρηϊκτάμενος είναι αυτός που έχει σκοτωθεί στη μάχη, στον πόλεμο – ο αρηΐθοος είναι ο ταχύς στον πόλεμο. Τι είναι αυτό το αρηΐ- Ό,τι και να είναι, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι δηλώνει τη μάχη, τον πόλεμο. Και λέω ‘ό,τι και να είναι’ διότι πολλά χειρόγραφα παραδίδουν τη γραφή άρηα αντί Άρηα και την κλιτική αρές αντί Αρές. Αν το Άρηα είναι αιτιατική της λέξης Άρης, το άρηα θα είναι η αιτιατική μιας λέξης ο άρης, κλητική αρές. Οπότε, το αρηΐ- είναι δοτική αυτής της λέξης (ή του θεωνυμίου Άρης).
Αλλά ποιος είναι ο άρης, ο Άρης; Τα επίθετα του θεού μας επιτρέπουν να είμαστε βέβαιοι. Ο Άρης (άρης) χαρακτηρίζεται οξύς, στυγερός, κρατερός, ανδροφόνος, βροτολοιγός (καταστροφέας) , μιαιφόνος (ματοβαμμένος), τειχοσιπλής (αυτός που πλήττει τείχη), πολύδακρυς, θούρος (ταχύς και ορμητικός) , ταλαύρινος (ανθεκτικός) πολεμιστής, ουλος (ολέθριος, καταστροφικός), πτολίπορθος (κατακτητής πόλεων) , άτος πολέμοιο (αχόρταγος για πόλεμο), χάλκεος, όβριμος (ισχυρός), λαίλαπι ίσος (όμοιος με λαίλαπα, καταιγίδα). Όπως αντιλαμβάνεστε, τα επίθετα αυτά δεν μας παραξενεύουν.
Στην Ιλιάδα επίσης διαβάζουμε δυο φορές τον λογότυπο αρής αλκτήρα (Ξ 485 Σ 100): αρής αλκτήρ είναι αυτός που προστατεύει από την αρήν, την καταστροφή, τη βλάβη, τον όλεθρο, την εξόντωση. Διαβάζουμε επίσης τις φράσεις αρήν ετάροισιν αμύναι (Μ 334, αμύνων, Π 512) και αρήν και λοιγόν αμύναι (Ω 489). Να προστατεύσει τους συμπολεμιστές από την αρήν, τον όλεθρο, τη σφαγή, την καταστροφή. Την ίδια σημασία έχει η λέξη λοιγός: σημαίνει όλεθρος, θάνατος, καταστροφή.
Η λέξη αρή είναι μια αρχαιότατη λέξη που μαρτυρείται 4 φορές στην Οδύσσεια και εκεί ουσιαστικά τερματίζεται η σταδιοδρομία της. Δεν πρέπει να συγχέεται με τη λέξη αρή (<αρFή, αρά) που είναι η ευχή, η δέηση, η παράκληση και επιβιώνει στη λέξη κατάρα (κακή ευχή).
Είμαστε λοιπόν βέβαιοι ότι η λέξη άρης, Άρης, προήλθε από τη λέξη αρή. Μορφολογικά δεν υπάρχει κανένα απολύτως πρόβλημα: το μόρφημα αρ- δηλώνει τη βλάβη που προκαλείται από την άσκηση βίας, δηλαδή, τον όλεθρο, δηλαδή την υλική καταστροφή και τον θάνατο των πολεμιστών. Από αυτό το μόρφημα παράγεται το σιγμόληκτο *άρης (<*αρ-ες. Η μυκηναϊκή μαρτυρία a-re, Άρει, δοτική, επιβεβαίωσε αυτή την ετυμολογία που είχε προταθεί και υποστηριχτεί πριν την αποκρυπτογράφηση των πινακίδων της Γραμμικής Γραφής Β’.
Ας πάμε τώρα να εξετάσουμε εάν το αρ- στη λέξη άριστος έχει κάποια σχέση με το αρ- που δηλώνει τον όλεθρο. Η λέξη άριστος είναι επίθετο στον υπερθετικό βαθμό – στον συγκριτικό είναι αρείων. Στον θετικό;
Το αρείων και το άριστος εκλαμβάνονται ως παραθετικά του επιθέτου αγαθός. Γιατί; Γιατί το επίθετο αγαθός δεν έχει δικά του παραθετικά; Σε αυτό το ερώτημα θα απαντήσουμε αύριο όταν θα καταπιαστούμε με το μυστήριο της ετυμολογίας του επιθέτου αυτού. Θα ήθελα όμως να υπενθυμίσω ότι πολλά επίθετα συγκριτικού και υπορθετικού βαθμού δεν έχουν επίθετο στον θετικό βαθμό αλλά ένα ουσιαστικό. Μας φαίνεται παράξενο αλλά έτσι είναι. Το κερδίων και κέρδιστος είναι παραθετικά του κέρδος! Τα κρείσσων και κράτιστος είναι παταθετικά του ουσιαστικού κράτος. Για τα παραθετικά φέρτερος, φέρτιστος και φέρτατοςν (ισχυρότατος) , οι φιλόλογοι υποθέτουν το ουσιαστικό *φέρτος. Μήπως και στην περίπτωση που εξετάζουμε πρέπει να εκλάβουμε κάποιο ουσιαστικό ως θετικό βαθμό;
Θεωρώ ότι αυτό πρέπει να κάνουμε. Και το ουσιαστικό αυτό θα πρέπει να είναι το αρή ή το άρης. Εάν είναι έτσι, τότε το αρείων θα σήμαινε αρχικά ‘πολεμικότερος, καταστροφικότερος, πιο ολέθριος’ και το ‘άριστος’, ‘πολεμικότατος, ο πιο ολέθριος από όλους’. Είναι έτσι;
Ναι, αυτές ακριβώς είναι οι αρχαιότερες σημασίες στην Ιλιάδα (και στην Οδύσσεια) και δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία! ‘Αριστος είναι ο ισχυρότατος, ο γενναιότατος, αυτός που υπερέχει, που ξεχωρίζει από τους άλλους όχι ως προς το ήθος αλλά ως προς τη δύναμη, την ισχύ και την καταγωγή. Αριστεύς είναι επίσης ο ισχυρότατος και η αριστεία είναι τα κατορθώματα του ήρωα (ενώ τα αριστεία, (που δεν απαντώνται στην Ιλιάδα) είναι το βραβείο του άριστου, του ισχυρού πολεμιστή, η λεία του. Αριστεύω σημαίνει είμαι πρώτος, υπερέχω λόγω της ισχύος μου. Με λίγα λόγια, άριστος είναι αυτός που προκαλεί την μεγαλύτερη και περισσότερη αρήν, που θανατώνει τους περισσότερους, που προκαλεί τις μεγαλύτερες και περισσότερες καταστροφές, που αρπάζει την περισσότερη λεία.
Είμαστε επίσης βέβαιοι και για τη σημασία της λέξης αρετή. Στην Ιλιάδα δηλώνει ότι και η virtus στα λατινικά (ανδρεία, από το vir, άνδρας): είναι η ανδρεία, η γενναιότητα, η λεβεντιά, η παλληκαριά. Σημαίνει ακόμα και την υπεροχή: αρετή ποδών είναι η υπεροχή στο τρέξιμο, η ταχύτητα. Διακρίνουμε το μόρφημα αρε-, το οποίο προέρχεται από το αρ- με την ανάπτυξη του ε. Την ανάπτυξη αυτή του ε την εντοπίζουμε και στη λέξη γενετή < γεν-ε-τή (γέννηση) και σε πολλές άλλες μεταγενέστερες (λ.χ., τελετή) . Μορφολογικά αυτές οι δυο λέξεις ανήκουν στην κατηγορία των θηλυκών ουσιαστικών που λήγουν σε -τη (τή): βροντή, αήτη (φύσημα αέρα), αϋτή (δυνατή κραυγή), αάτη και άτη (παραφροσύνη), δαίτη (συμπόσιο, τραπέζωμα), βιοτή (ζωή) , κοίτη, τελευτή. Η ακριβής αρχική σημασία της λέξης σρετή ήταν: ικανότητα πρόκλησης αρής, ολέθρου (φόνου και καταστροφής).
Επειδή όμως η αρή είναι η προϋπόθεση της επιβίωσης, της νίκης στις ποιμενικές κοινωνίες, η ικανότητα της πρόκλησης αρής, η αρετή, κατέληξε να δηλώνει την ίδια την ικανότητα, την υπεροχή, την δεξιότητα και ο άριστος τον ικανότερο, τον καλλίτερο. Με το πέρασμα από τον ποιμενικό στον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής, με την αποκήρυξη των ηρωικών αξιών (αφηρωισμός), οι λέξεις αρετή και άριστος απόκτησαν νέες σημασίες. Αρετή τώρα είναι η καλοσύνη, η τελειότητα, ενώ άριστος είναι γενικά ο καλλίτερος, ο ευγενικής καταγωγής.
αρετή ή κακία λοιπόν;