φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Όταν μου ζητούν να διατυπώσω έναν ορισμό του κομμουνισμού, πολύ συχνά καταφεύγω στον τίτλο του σημερινού σημειώματος που είναι ένας στίχος (723) από τα Έργα και Ημέρες του ‘Ησιόδου’ – θα εξηγήσω παρακάτω προς τι τα εισαγωγικά. Κι όταν μου ζητούν έναν όρισμό για την (δυτική) Κυριαρχία, πάλι σε αυτό το ποίημα καταφεύγω και ανασύρω από την αφάνεια τους εξής στίχους (42-44):
Κρύψαντες γάρ έχουσιν θεοί βίον ανθρώποισιν.
Ρηιδίως γάρ κεν και επ’ ήματι εργάσσαιο,
ώστε σε κεις ενιαυτόν έχειν και αεργόν εόντα·
Τους οποίους και μεταφράζω ως εξής:
Κρυμμένο τον έχουν τον πλούτο οι Κύριοι·
ειδάλλως, μια μέρα τον χρόνο να εργάζομασταν
θα αρκούσε και πλούτο να έχουμε και ελεύθερο χρόνο.
Μια μέρα το χρόνο να εργαζόμασταν θα αρκούσε και πλούτο να έχουμε και ελεύθερο χρόνο! Η πρόταση αυτή συμπυκνώνει τον Μαρξ, συμπυκνώνει όμως και τον δυτικό πολιτισμό του παρόντος, τα αδιέξοδά του και τη μεταβατική εποχή που εκκινεί στις μέρες μας. Γιατί όμως δεν εργαζόμαστε μια μέρα το χρόνο, γιατί δεν έχουμε τον πλούτο που παράγουμε, γιατί είμαστε ενδεείς, γιατί δεν έχουμε ελεύθερο χρόνο και δουλεύουμε μέρα νύχτα; Διότι, μας λέει ο ποιητής, που έζησε μεταξύ του 700 και 650 π. Χ., τον πλούτο που παράγουμε τον έχουν κρύψει οι θεοί, αφού βέβαια τον άρπαξαν. Γιατί τον έκρυψαν; Τον χρειάζονται; Όχι, δεν τον χρειάζονται, τον έκρυψαν για να μην τον απολαύουμε εμείς, οι Υποτελείς παραγωγοί του. Και γιατί να μην τον απολαύουμε; Για να είμαστε ολημερίς και οληνυχτίς απασχολημένοι και κουρασμένοι, άρα, ανίκανοι να διώξουμε τους θεούς. Οι οποίοι θεοί βέβαια δεν είναι παρά ο Κύριος, ο άρπαγας και καταστροφέας του τεράστιου και συλλογικά παραγόμενου κοινωνικού πλούτου, ο καταστροφέας και απαγωγέας και εξοντωτής των Υποτελών παραγωγών .
Τον οποίο Κύριο θα πρέπει να δούμε ως μακροπαράσιτο. Η βασική προϋπόθεση της ύπαρξης του μακροπαράσιτου είναι ο έλεγχος της διαδικασίας που καταγράφει ο στίχος του τίτλου: εκ κοινού, από την κοινοχρησία, την κοινότητα, την ομάδα, την συμβίωση, τη συνεργασία, προέρχονται δυο αποτελέσματα: πλείστη χάρις και ολιγίστη δαπάνη. Έχουμε δύο ουσιαστικά, χάρις και δαπάνη, και δύο επίθετα υπερθετικού βαθμού που χαρακτηρίζουν τα ουσιαστικά, πλείστη και ολιγίστη. Το πλείστη είναι υπερθετικό του επιθέτου πολύς, πολλή, πολύ και σημαίνει τόσο πολύ που δεν μπορεί να υπάρξει περισσότερο. Και το ολιγίστη είναι υπερθετικό του επιθέτου ολίγος, ολίγη, ολίγον και σημαίνει, τόσο λίγο που δεν μπορεί να υπάρξει λιγότερο.
Από τη μια μεριά, τόσο πολύ που δεν μπορεί να υπάρξει περισσότερο, και από την άλλη, τόσο λίγο που δεν μπορεί να υπάρξει λιγότερο. Μόνο το εκ κοινού μπορεί να μας εξασφαλίσει τηνπερισσότερη δυνατή χάριν· μόνο το εκ κοινού μπορεί να μας εξασφαλίσει τη λιγότερη δαπάνην. Προφανώς η δαπάνη και η χάρις αντιδιαστέλλονται, είναι τα αντίθετα άκρα μιας διαδικασίας, της εκ κοινού διαδικασίας. Η λέξη χάρις παρουσιάζει κάποια δυσκολία, όχι όμως και η λέξη δαπάνη. Εάν λοιπόν διασαφηνίσουμε ποια είναι η δαπάνη, θα διασαφηνιστεί και η έννοια χάρις. Αφού πω όμως πρώτα ένα καφεδάκι και φτιάξω ένα τραχανά για την Αποστολία που έχει πάρει τα χούια μου και ξυπνάει μέσα στην όμορφη νύχτα.
Ας αντιστρέψουμε λίγο τα πράγματα. Εάν δεν υπάρχει αυτό το εκ κοινού, τότε η χάρις θα είναι ολιγίστη και πλείστη η δαπάνη. Όσο μειώνεται, περιορίζεται το εκ κοινού, τόσο λιγοστεύει η χάρις και αυξάνει η δαπάνη. Πρόκειται για μα διαδικασία που συρρικνώνεται και διευρύνεται. Και εάν η δαπάνη είναι δαπάνη, ζημιά, κόστος, έξοδο, τότε η χάρις είναι η ωφέλεια, η χρησιμότητα, η αποτελεσματικότητα, η χαρά, η χάρη, η ομορφιά, η αισθαντικότητα.
Ποιό είναι το αντίθετο του εκ κοινού; Το εξ ιδίου! Το επίθετο ίδιος σημαίνει δικός μου, αυτός που ανήκει σε μένα, ιδιαίτερος, προσωπικός, ιδιωτικός. Η αρχαιοελληνική φράση το ίδιον ή τα ίδια δηλώνει τις ιδιωτικές υποθέσεις, τα ιδιωτικά συμφέροντα. Θα μπορούσαμε λοιπόν να ξαναγράψουμε τον στίχο του τίτλου ως εξής:
εξ ιδίου ολιγίστη τε χάρις δαπάνη τε πλείστη:
από την ιδιοχρησία και ιδιοκτησία, το ατομικό, το προσωπικό προέρχεται ελάχιστη ωφέλεια, ελάχιστη χαρά και μέγιστη δαπάνη, ζημιά, κόστος.
Με άλλα λόγια, εξ ιδίου προέρχονται τα περισσότερα προβλήματα, ενώ εκ κοινού, τα λιγότερα δυνατόν. Το ίδιον προκαλεί τα περισσότερα προβλήματα, ενώ το κοινόν τα λιγότερα· κατά συνέπεια, το κοινόν είναι η λύση στα προβλήματα που προξενεί το ίδιον.
Εάν τώρα σκεφτούμε ότι δεν υπήρξε κοινωνία που να είχε τόσα πολλά που γίνονται ολοένα και περισσότερα και συνεχώς επιδεινούμενα κοινωνικά προβλήματα, σε βαθμό να κινδυνεύει η ύπαρξη του ανθρώπου και της κοινωνίας όσο η σημερινή, η δυτική, η καπιταλιστική κοινωνία, είναι σαφές νομίζω ότι η αιτία είναι η γενικευμένη σε απόλυτο βαθμό επικράτηση του ιδίου επί του κοινού, της ιδιοχρησίας επί της κοινοχρησίας. Ας δούμε ένα μόνο παράδειγμα: εάν οι μετακινήσεις και οι μεταφορές βασίζονται κυρίως στο ίδιον (αυτοκίνητο, φορτηγό), τότε η κλιματική αλλαγή δεν μπορεί παρά να αντιμετωπιστεί και με πρόκριση του κοινού σε βάρους του ιδίου, σε βάρος δηλαδή του αυτοκινήτου και του φορτηγού.
Γιατί όμως, πώς το ίδιον επικρατεί επί του κοινού; Ήταν πάντα έτσι;
Θα αφήσω αναπάντητο προσώρας το ερώτημα για να θέσω ένα άλλο. Πώς ο συνθέτης των Έργων και Ημερών διατύπωσε αυτούς τους στίχους; Δεν εννοώ μόνο τον στίχο του τίτλου αλλά και τους άλλους τρεις που μας δίνουν μια σαφή εικόνα των δυνατοτήτων που παρέχει η συλλογική, η εκ κοινού παραγωγή του κοινωνικού πλούτου και του Κυρίου που αρπάζει και κρύβει τον πλούτο καταδικάζοντας τους παραγωγούς σε διαρκή ένδεια και σπάνη και διαρκή μόχθο, μόνο και μόνο για να ενισχύει και αναπαράγει την ύπαρξή του.
Για να γράψει τον στίχο εκ κοινού πλείστη τε χάρις και δαπάνη ολιγίστη σημαίνει ότι τη διαδικασία αυτή τη ζούσε, δεν ήταν μια θεωρητική υπόθεση. Ήταν μια διαδικασία υπαρκτή, διάχυτη. Σημαίνει επίσης ότι ζούσε και την άλλη κατάσταση, αυτήν της αρπαγής και καταστροφής του κοινωνικού πλούτου και των υποτελών Παραγωγών από τους θεούς, από τους Κυρίους δηλαδή. Είναι σαφές ότι υπήρχε αυτή η δυαδική κατάσταση. Ποιοί ήταν όμως οι φορείς της πρώτης; Ποιοί ήταν αυτοί οι Κύριοι και οι υπτελείς Παραγωγοί, οι φορείς της δεύτερης; Πως συνυπήρχαν; Υπήρχε αντιπαλότητα, κοινωνική σύγκρουση; Και, εάν υπήρχε, ποιά ήταν η έκβασή της;
Θα απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα ένα άλλο πρωινό. Να σας υπενθυμίσω μόνο ότι την εποχή που συντέθηκαν τα Έργα και Ημέρες δεν υπήρχε Κράτος και εμπόρευμα, δεν υπήρχε και θρησκεία του Υποτελούς, όπως τουλάχιστον ήταν, και στις μέρες μας παύει να είναι, ο χριστιανισμός. Μετά από λίγες δεκαετίες εμφανίζεται το πρώτο εμπόρευμα, που ήταν ένα θύμα απαγωγής, ο μακρινός ελεύθερος παραγωγός, ο γνωστός μας δούλος, και μαζί με αυτό το εμπόρευμα το πρώτο χρήμα. Δύο αιώνες αργότερα, εμφανίζεται και το δουλοκτητικό Κράτος, πρώτα το αθηναϊκό και μετά το ρωμαϊκό.
Υπήρξε κι άλλη μια μακραίωνη περίοδος του δυτικού πολιτισμού χωρίς Κράτος και εμπόρευμα – με τη θρησκεία του Υποτελούς πανταχού παρούσα. Ήταν ο μεσαίωνας. Ο οποίος διακρίνεται σε δύο επιμέρους εποχές: την εποχή της μετάβασης από την δουλοκτησία στον φεουδαλισμό (450 μ.Χ.-1100) και η εποχή του φεουδαλισμού (1100-1500, κι αλλού μέχρι το 1700 κι αλλού μέχρι και τον 19ο και 2οό αιώνα! [Ρωσία]). Χίλια χρόνια χωρίς Κράτος και εμπόρευμα! Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν υπήρχε Κυριαρχία ή ότι το εμπόρευμα και το χρήμα ήταν παντελώς άγνωστα. Υπήρχαν αλλά ήταν παντελώς περιθρωριακά.
Για τις μεταβατικές εποχές έχουμε πολλά να πούμε. Αυτό που θα ήθελα να πω σήμερα είναι το εξής. Η μετάβαση από την δουλοκτησία στον φεουδαλισμό ήταν μια μακραίωνη περίοδος κατά την οποία υπήρχαν κατάλοιπα δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής, πρώιμες μορφές φεουδαλισμού αλλά υπήρχε και κάτι άλλο, που δεν το έχουμε λάβει σοβαρά υπόψη μας. Υπήρχε πολύς κομμουνισμός! Όπως και τη εποχή της σύνθεσης των Έργων και Ημερών. Όπως υπήρχε και την εποχή του φεουδαλισμού!
Θα ήθελα να σας προτείνω να φανταστούμε το εξής: ο μύλος, νερόμυλος ή ανεμόμυλος, μεσαιωνικές επινοήσεις των χωρικών, δηλαδή επινοήσεις του μεσαιωνικού κομμουνισμού, αλέθει το σιτάρι και οι χωρικοί πίνουν και τρώνε, τραγουδούν και χορεύουν –
και ο χωροδεσπότης Κύριος περνάει από εκεί και τους βλέπει.
Τι αισθάνεται, τι νιώθει; Μπορείτε να φανταστείτε το σοκ του; Την αγανάκτησή του; Την οργή του; Τις σκέψεις του; Τις αποφάσεις του;
Προτείνω να δούμε τον καπιταλισμό ως αντεπανάσταση, ως αντεπανάσταση στον μεσαιωνικό κομμουνισμό. Ο καπιταλισμός είναι ένας τρόπος συρρίκνωσης και διαχείρισης του μεσαιωνικού κομμουνισμού.
Εάν κάποιος φίλος, φίλη μπορεί να μου υποδείξει μια εισαγωγή στην παρασιτολογία, ας το κάνει, θα ήθελα να διαβάσω κάτι για αυτόν τον κλάδο, πριν εκλάβουμε τον Κύριο ως μακροπαράσιτο και τον Υποτελή ως έναν παραγωγό μεταξύ μικροπαρασίτων (ιών) και μακροπαρασίτων (Κυρίου): κινδυνεύουμε και από τους δύο, ας μελετήσουμε τη μεταξύ τους σχέση. Το έχει κάνει ο ιστορικός Ουίλιαμ Μακνίλ (The Human Condition. An Ecologikal and Historical View, Princeton University Press, Princeton, 1981, μόλις 81 σελιδούλες) αλλά προτείνω να ξαναδούμε κάποια ζητήματα.