in Πλάτων, ποιμενικός τρόπος σκέψης

νοῦς ἀνάγκης ἄρχων . . . ἀνάγκη ἡττωμένη ὑπό πειθοῦς ἔμφρονος (Πλάτων, Τίμαιος 48a)

    φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

     Εάν κάποιος, κάποια θα ήθελε να διαβάσει Πλάτωνα, το κείμενο ή μετάφραση, θα πρότεινα να αρχίσει με  έναν σύντομο και με απλή δομή διάλογο, τον Ιππία Ελάττονα, και μια εκτενή πραγματεία στην οποία ο θείος φιλόσοφος εκθέτει τις απόψεις του για τη δημιουργία του κόσμου, τον Τίμαιο. Θα ασχοληθούμε αύριο με τον Ιππία Ελάττονα, στον οποίο ο Πλάτων υποστηρίζει (376 b) ότι αυτός που με τη θέλησή του κάνει λάθος και διαπράττει αίσχη και αδικίες (ο άρα εκών αμαρτάνων και αισχρά και άδικα ποιών), εφόσον βεβαίως υπάρχει τέτοιος άνθρωπος (είπερ τίς έστιν ούτος), δεν είναι δυνατόν να είναι άλλος παρά ο ισχυρός [αγαθός] (ουκ αν άλλος είη ή ο αγαθός)! Οι μεταφραστές του Πλάτωνος αφήνουν τη λέξη αγαθός αμετάφραστη, και δεν είναι η μόνη άλλωστε, αλλά αυτό είναι ένα πολύ τεράστιο πρόβλημα – ασφαλώς και θα το εξετάσουμε, όταν θα ασχοληθούμε με τη γλώσσα του Πλάτωνος.  Η λέξη πρέπει να μεταφραστεί, τελεία και παύλα, κι εγώ την αποδίδω με το επίθετο ισχυρός. Διαβάζουμε κι άλλα περίεργα – αυτός που λέει αλήθεια κι αυτός που ψεύδεται ταυτίζονται!  Ο διάλογος είναι ένα διαμάντι αλλά από όλους τους μελετητές του Πλάτωνος χαρακτηρίζεται παράδοξος και αινιγματικός. Θα δείξω αύριο ότι αυτός ο διάλογος είναι τόσο σημαντικός, είναι τόσο εκθαμβωτικός, τόσο σαφής, τόσο λαμπρός  που προκαλεί και τύφλωση και σύγχυση στή σκέψη εκείνων που δεν θέλουν να παραδεχτούν κάτι πολύ απλό: όλα αυτά τα παράδοξα που ισχυρίζεται ο Σωκράτης δεν είναι παρά τα κύρια χαρακτηριστικά της ύπαρξης του Κυρίου!

    Έγραψα προχτές ότι το κλειδί της κατανόησης του πλατωνικής φιλοσοφίας είναι ο όρος θεός. Εάν κατανοήσουμε τι εννοούσε με τον όρο αυτό ο Πλάτων θα κατανοήσουμε και τη φιλοσοφία του. Για να κατανοήσουμε τον όρο θεός θα πρέπει να διαβάσουμε τον Τίμαιο. Υπάρχουν πολλές μεταφράσεις του έργου αυτού – θα σας πρότεινα όμως αυτήν του Βασίλη Κάλφα ( με κείμενο, εκτενή εισαγωγή και πολλά σχόλια) από τις εκδόσεις Πόλις. Σε αυτό το έργο,της γεροντικής ηλικίας, ο  Πλάτων υποστηρίζει ότι τον κόσμο τον έπλασε ένας θεός, ένας δημιουργός τεχνίτης.  Εκθέτω ευθύς αμέσως και απροκαλύπτως την άποψή μου: ο δημιουργός θεός τεχνίτης δεν είναι παρά,  πρώτον, αυτό που θα ήθελε να ήταν ο Κύριος και, δεύτερον, αυτό που θέλει να γίνει ο Κύριος.  Ο Κύριος θα ήθελε να ήταν αυτός που είχε δημιουργήσει τον κόσμο – αλλά δεν ήταν αυτός. Επειδή όμως η πραγματικότητα είναι ατελής, ο Κύριος θέλει και σκέφτεται  τη βελτίωση της πραγματικότητας, θέλει και σκέφτεται να επινοηθεί μια άλλη πραγματικότητα, θέλει και σκέφτεται να  δημιουργηθεί μια νέα πραγματικότητα. Γιατί η πραγματικότητα είναι ατελής; Ποιά πραγματικότητα θέλει; Πώς θα την δημιουργήσει;

 

   Τα ερωτήματα αυτά και οι απαντήσεις που θα διατυπώσουμε συνιστούν την κεντρική ιδέα του Τίμαιου, φίλες και φίλοι, σκιαγραφούν αδρομερώς αλλά περιεκτικώς τον κεντρικό πυρήνα της πλατωνικής φιλοσοφίας.

    Ο Πλάτων, όπως όλοι οι γόνοι των ισχυρών αριστοκρατικών γενών, γαιοκτημόνων δουλοκτητών που μερικές γενιές πριν ήταν πλούσιοι και ισχυροί ποιμένες, έμαθε να διαβάζει και να γράφει διαβάζοντας την Ιλιάδα. Δεν μπορώ να θυμηθώ αυτή τη στιγμή εάν υπάρχει κάποιο έργο του που να μην περιέχει κάποιους στίχους της Ιλιάδας, που να μην κάνει κάποιες αναφορές ή υπαινιγμούς. Είναι λοιπόν βέβαιο ότι η έννοια του θεού που σχηματίστηκε στον εγκέφαλό του προέρχεται από την έννοια του θεού της Ιλιάδας: ο θεός είναι αυτό που θά ήθελε να ήταν ο επίγειος τσομπάν-Κύριος και μετέπειτα γαιοκτήμονας δουλοκτήτης. Οι θεοί στην Ιλιάδα μιλάνε, γελάνε, τρώνε, αγαπούνε, μισούνε, πολεμάνε, τραυματίζονται, νικούν, ηττώνται, καυλώνουν, γαμάνε, χύνουν (ραψωδία Ξ) – είναι όμοιοι με τους επίγειους Κυρίους αλλά έχουν κάποιες ιδιότητες που δεν έχουν οι επίγειοι Κύριοι – είναι αθάνατοι.  Αλλά ο πλατωνικός θεός δεν είναι μόνο αυτό. Εάν οι ιλιαδικοί θεοί είναι φθονεροί, ο πλατωνικός θεός δεν είναι (Τίμαιος, 29c –  περί ουδενός ουδέποτε εγγίγνεται φθόνος)!  Είναι η προσωποποίηση της νόησης που βούλεται -ο θεός στον Τίμαιο είναι η προσωποποίηση μιας λειτουργίας, της νοητικής – που βούλεται, θέλει, επιθυμεί όμως. Μιας και η νόηση με τη βούληση μας κάνουν την ψυχή, ο  θεός στον Τίμαιο  είναι η ψυχή – η ψυχή του ισχυρού Κυρίου ασφαλώς, η οποία σκεφτεται και θέλει!

    Ο θεός θέλησε και τον έπλασε τον κόσμο – εάν δεν ήθελε δεν θα τον έπλαττε. Γιατί το θέλησε; Διότι δεν μπορούσε να ανεχτεί την Ανάγκη (την Τύχη, θα το δούμε) και το Χάος! Μιας και η Ανάγκη, η απροσδιόριστη και αδέσποτη Ύλη, και το Χάος βάζουν περιορισμούς στην ισχύη του Κυρίου, θέλησε να βάλει όρια και στην Ανάγκη και στο Χάος, θέλησε να είναι πιο ισχυρός από την Ανάγκη, από τη ζωή και τη φύση δηλαδή,  και θέλησε να βάλει τάξη στον κόσμο. Το στοιχείο της βούλησης το τονίζει συχνά ο Πλάτων: εβουλήθη γενέσθαι (29c), βουληθείς γάρ ο θεός (30a)·  στο 41b μάλιστα χαρακτηρίζει τη βούλησή του ως το ισχυρότερο, το κυριότερο στοιχείο (της εμής βουλήσεως μείζονος έτι δεσμού). Ο δημιουργός τεχνίτης θεός θέλει, επιθυμεί, βούλεται διότι θέλει, επιθυμεί, βούλεται ο επίγειος Κύριος. Υπάρχουν όμως κάποιες ενδείξεις που να μας επιτρέπουν να υποστηρίξουμε ότι αυτός ο θεός δεν είναι άλλος από αυτό που θα ήθελε να ήταν, να γίνει ο Κύριος;  

  Και βέβαια υπάρχουν. Ο δημιουργός τεχνίτης θεός δεν είναι μόνο η προσωποποίηση νοητικών λειτουργιών (σχεδιασμός, πρόνοια, σκέψη, πίστη, θεωρία)· ο θεός αυτός έχει στόμα και μιλάει!  Σε ποιούς απευθύνεται; Απεύθύνεται (41a κ.ε.) στους ιλιαδικούς θεούς: λέγει  προς αυτούς ο τόδε το παν γεννήσας τάδε – λέει προς αυτούς αυτός που έπλασε τα πάντα τα εξής, κλπ. Ο θεός αυτός έχει και χέρια! Λέει αυτά που τους λέει και μετά κάνει πολλά και διάφορα (41de, 42de), με τα χεράκια του!

     Ο θεός λοιπόν του Πλάτωνος, φίλες και φίλοι, είναι η προσωποίηση του νου που βούλεται αλλά είναι και αυτό που θα ήθελε να ήταν, να γίνει ο ίδιος ο Κύριος. Η λέξη νους είναι η καραμέλα του Πλάτωνος, ο νούς, η σκέψη που βούλεται είναι ο θεός του Πλάτωνος, ο νους είναι ο άρχων – αυτή είναι η νοησιαρχία! . Κύριος σημαἰνει νους, σκέψη που βούλεται. Δεν υπάρχει κάτι ισχυρότερο από τον νου που βούλεται· διαβάζουμε στον Φίληβο, της γεροντικής ηλικίας και αυτός, ότι ο νους είναι αίτιον (δηλαδή πλάστης), είναι (το) ποιούν (26e), είναι (το)  δημιουργούν (27b). Γράφει (28c) ότι ο νους είναι βασιλεύς ημιν ουρανού τε και γης· γράφει ότι ο νους είναι αυτός που διακοσμεί, τακτοποιεί, βάζει σε τάξη τα πάντα. Όλα αυτά είναι ο νους –  αλλά και θα ήθελε να είναι.

    Ο θεός  του Πλάτωνος δεν είναι οι Ιδέες, τα αιώνια κι αμετάβλητα πρότυπα – είναι απολύτως σαφές στον Τίμαιο. Ἀλλο η πούτσα κι άλλο η βούρτσα, φίλες και φίλοι, μην τα μπερδεύουμε. Εάν ο θεός και οι Ιδέες, ή μια ανώτατη Ιδέα,  ταυτίζονταν, τότε  δεν θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε την ύπαρξη, την γένεση των  πραγμάτων. Τα πράγματα έχουν κάποια αιτία που υπάρχουν –  δηλαδή κάποιος τα έφτιαξε. Ποιός τα έφτιαξε; Μα ο δημιουργός τεχνίτης θεός. Που σημαίνει ότι θα ήθελε να τα είχε φτιάξει ο ίδιος ο Κύριος. Που σημαίνει ότι ο Κύριος θα ήθελε να ήταν τόσο  παντοδύναμος ώστε  αυτός να είχε πλάσει τον κόσμο. Ο μάστορας θεός έφτιαξε τον κόσμο σύμφωνα με τις Ιδέες, τα αθάνατα και αμετάβλητα πρότυπα. Λόγω της ανάγκης (θάνατος, λόγου χάριν), η κατασκευασμένη πραγματικότητα υστερεί έναντι των Ιδεών. Αυτή η ατελής πραγματικότητα χρειάζεται βελτίωση. Νταξ, να βελτιωθούμε αλλά μέχρι σε ποιο βαθμό βελτίωσης πρέπει να φτάσουμε; Ομοίωσις θεώ, να μοιάσουμε με τον θεό, που είναι αθάνατος. Οι Ιδέες, τα αναλλοίωτα, αιώνια και αμετάβλητα πρότυπα δεν είναι παρά οι αναλλοίωτες, αιώνιες και αμετάβλητες επιθυμίες του Κυρίου. Όταν ο Πλάτων λέει ότι ο θεός έπλασε τον κόσμο σύμφωνα με τα αιώνια πρότυπα θέλει να μας πει ότι ο επίγειος Κύριος δεν ανέχεται περιορισμούς της ισχύης του και θέλει να πλάσει τον κόσμο σύμφωνα με τις αναλλοίωτες, αιώνιες και αμετάβλητες επιθυμίες του. Πώς; Μα με την νόηση, με τη γνώση (επιστήμη). Και ποιές είναι αυτές οι αιώνιες επιθυμίες του; Ποιά είναι η ανώτατη Ιδέα, η ανώτατη επιθυμία; Μα η επιθυμία της  Αθανασίας, όχι της ψυχής, του σώματος. Του Κυρίου μόνο; Όχι, ο θεός δεν είναι φθονερός, όλων των εμβίων όντων – έτσι δεν θα ψόφαγαν τα πρόβατα του Πλάτωνος, γιατί είχε και πρόβατα, όπως όλοι οι γαιοκτήμονες δουλοκτήτες – δεν αγόραζαν κρέας από το κρεοπωλείο ή το σούπερ μάρκετ. 

    Ρε συ, Αθανάσιε, όλα αυτά που υποστηρίζεις τα έχει γράψει ο Πλάτων έστω και υπαινικτικά; Ας διαβάσουμε τι λέει (41c), μεταξύ των άλλων, προς τους ιλιαδικούς θεούς (μετ. Β. Κάλφας):

Αν τώρα αποφάσιζα να δημιουργήσω εγώ ο ίδιος όλα τα έμβια όντα και να τους προσδώσω ζωή, θα τα εξίσωνα με τους θεούς.

   Θα τα έκανα δηλαδή αθάνατα. Ποιός μιλάει, φίλες και φίλοι;

Ο Πλάτων μιλάει!  Ξυπνάτε, πλατωνιστές, ξυπνάτε, για πόσους αιώνες ακόμα θα τον παίζετε! 

   Πόση χαρά θα έννιωθε ο Πλάτων εάν μπορούσε να κάνει σήμερα μια βόλτα σε εργαστήρια  της γενετικής και της μοριακής βιολογίας! 

Πάω να φυτέψω κοκκάρι. Δεν επέμβηκε, δεν επενέβη  ακόμα ο στρατός στην Ουκρανία;

Αύριο πάλι  –  με τον Ιππία Ελάττονα.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Αγαπητέ Αθανάσιε
    Θα περιμένω την συνέχεια της ανάλυσής σου σε σχέση με τον Τίμαιο και τον Ιππία Ελάττονα, με έντονο ενδιαφέρον για δύο λόγους:
    Ο ένας, ο βασικότερος (που αφορά τον Τίμαιο) έχει να κάνει με την διαρκή απορία μου για την σχέση του (πλατωνικού) δημιουργού με τα “πρότυπα”, και συγκεκριμένα για τη σχέση τού δημιουργού (Κυρίου) ως όντος με σάρκα και οστά με τα “πρότυπα” αυτά, που όντως ως “σχέση” έχει φιλτραριστεί σε πρώτη φάση από την νεο-πλατωνική σχολή και έπειτα κυρίως από την γερμανο-ιδεαλιστική παράδοση (που τονίζει την σημασία των ιδεών-προτύπων)..
    Ο δεύτερος λόγος έχει να κάνει με την ανάμνηση που έχω από την ανάγνωση του άλλου (μυστήριου) διαλόγου, του Ιππία Ελάττονα, όταν έκανα προ δεκαετίας διακοπές στη Σκιάθο. Θυμάμαι πως αν και μικρός σε μέγεθος μου είχε προκαλέσει μιά φοβερή ανησυχία, λόγω του ότι ήταν ακατανόητος με βάση τα όσα ήξερα μέχρι τότε για τον Πλάτωνα. Παρά τις διαμαρτυρίες της παρέας για την εμμονή μου να κουβαλάω μαζί μου αυτό το βιβλιαράκι, το διάβαζα διαρκώς, μη καταλήγοντας πουθενά. Από τότε μου έμεινε η εκρεμμότητα και τώρα μου το θύμισες..
    Περιμένοντας λοιπόν..
    Χαιρετώ!

  2. Αθανάσιε, μιας και ασχολείσαι με τον Πλάτωνα, θα ήθελα σε κάποιο από τα σημειώματα αυτά, να διατυπώσεις και την άποψη σου για τον Σωκράτη.
    Ίσως ξεφεύγει από τον σκοπό της ανάλυσης σου, αλλά πολύ θα με ενδιέφερε η άποψή σου για αυτόν!
    Ευχαριστώ!