in από την Ιλιάδα έπος στην Ιλιάδα τραγωδία

για τη σύνθεση της ραψωδίας Α της Ιλιάδας

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΔΙΑΤΥΠΩΣΑ χθες ένα ερώτημα αλλά δεν πρόλαβα να απαντήσω. Θα το κάνω σήμερα. Στη συνέλευση ο Αχιλλεύς ανακοινώνει την απόφασή του να αποσυρθεί από τον πόλεμο [στ. 240-4, 306-7] για να εκδικηθεί τον Αγαμέμνονα που του πήρε ένα μέρος της λείας του, τη Βρισηίδα, αφού αυτός αναγκάστηκε να απελευθερώσει την δική του αιχμάλωτη, τη Χρυσηίδα:  η απόσυρση του πιο αξιόμαχου συμμαχικού στρατεύματος όχι μόνο θα αποδυνάμωνε τον Αγαμέμνονα αλλά θα έθετε σε κίνδυνο τη ζωή την ίδια όλων των πολεμιστών.  Οι Αχαιοί πηγαίνουν την Χρυσηίδα στο χωριό της, τη Χρύση, και ο Αχιλλεύς κάθεται στη παραλία, βάζει τα κλάματα (δακρύσας [349], δάκρυ χέων [ 357], δάκρυ χέοντος [360], τέκνον, τί κλαίεις; [362]) και λέει τον πόνο του στη μάνα του τη Θέτιδα που ζει στα βάθη της θάλασσας. Η μάνα του τον ακούει, ανεβαίνει στην επιφάνεια και κάθεται κοντά του. Της αφηγείται εκτενώς τι έγινε και της ζητά να πάει στον Δία να τον εκλιπαρήσει να πάρει το μέρος των Τρώων. Η Θέτις ανεβαίνει στον Όλυμπο και ο Ζεύς της υπόσχεται πως θα το κάνει. Το ερώτημα; γιατί να ζητήσει από τη μάνα του να πάει στον Δία να τον εκλιπαρήσει να πάρει το μέρος των Τρώων όταν είναι βέβαιος ότι η απόσυρσή του θα σημάνει τον όλεθρο των Αχαιών;

ΕΑΝ ετίθετο μόνο αυτό το ερώτημα, πιθανόν να το προσπερνούσαμε. Υπάρχουν όμως άλλα δύο. Έχουμε δύο Αχιλλείς, τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους! Έναν οργίλο πολεμιστή, με αυτοπεποίθηση, αποφασισμένο να εκδικηθεί σκληρά τον Αγαμέμνονα που τον πρόσβαλε (στο πρώτο μέρος της ραψωδίας, στον τσακωμό του με τον Αγαμέμνονα, όπως διεξοδικά περιγράφει ο συνθέτης της ραψωδίας) κι ένα κλαψιάρη, κλαψομούνη ήρωα που κάθεται σα παιδάκι στη παραλία και κλαίει και ζητά τη βοήθεια της μάνας του.

ΝΑ και το τρίτο ερώτημα. Η μάνα του Αχιλλέα τον ακούει και ανεβαίνει στην επιφάνεια της θάλασσας, κάθεται κοντά του και τον ρωτάει (362-3): γιόκα μου, γιατί κλαις; Ποιος μεγάλος πόνος πλάκωσε τη ψυχή σου; Πες τα όλα, μη τα κρατάς μέσα σου, είναι καλύτερα να τα ξέρουμε και οι δυο. Ο Αχιλλεύς απαντά (365): τα ξέρεις, γιατί να σου τα αφηγηθώ αφού τα γνωρίζεις; [οισθα· τίη τοι ταύτα ιδυίη πάντ΄αγορεύω;] Και όμως της αφηγείται τι έγινε με το νι και με το σίγμα. Η αφήγησή του εκτείνεται σε 27 στίχους. Ακούμε τον Αχιλλέα να αφηγείται αυτά που μόλις διαβάσαμε – κι αυτά που μόλις διαβάσαμε είναι μια λεπτομερής περιγραφή των γεγονότων. Η επανάληψη αυτή ενόχλησε πολλούς ομηριστές. Δεν ενόχλησε μόνο η επανάληψη αλλά και το γεγονός ότι η αφήγηση του Αχιλλέα είναι σε πολλά σημεία ανακριβής!  Παραθέτω ένα μόνο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η Χρυσηίδα ήταν από τη Χρύση, χωριό κοντά στην Τροία,  και προφανώς την αιχμαλώτισε ο Αχιλλεύς όταν εισέβαλε εκεί – η Βρισηίδα ήταν από τη Βρίσα, χωριό της Λέσβου. Στην αφήγησή του ο Αχιλλεύς λέει ότι την αιχμαλώτισε όταν εισέβαλε στη Θήβη, επίσης κοντά στην Τροία.

Η αφήγηση του Αχιλλέα είναι μια ανούσια και ανακριβής επιπλέον επανάληψη, περιττή, δεν συμβάλλει στην εξέλιξη της πλοκής, καθόλου δραματική. Θα ήταν καλύτερα να μην υπήρχε και θα μπορούσε να μην υπάρχει. Θα μπορούσε ο Αχιλλεύς να μπει κατ΄ευθείαν στο θέμα του και να ζητήσει από τη μανούλα του να πάει στον Δία.

ΔΕΝ υπάρχουν, φίλες και φίλοι, γενικά αποδεκτές απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Και δεν υπάρχουν γιατί άλλοι τα βλέπουν ως ερωτήματα κι άλλοι όχι, δεν τα δέχονται. Οι εξηγήσεις που δίνουν όμως δεν είναι ικανοποιητικές. Ποιοι είναι όμως οι μεν και οι ποιοι οι δε;

ΟΙ μεν και οι δε είναι οι υποστηρικτές των δύο διαφορετικών θεωριών για το πως συντέθηκε η Ιλιάδα. Θα τις παρουσιάσω σύντομα και απλά και μετά θα παραθέσω τη γνώμη αυτών που θεωρούν ότι υπάρχει πρόβλημα εδώ, με αυτούς συντάσσομαι και εγώ· θα προσθέσω όμως κι ένα ένα στοιχείο, το οποίο, από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, δεν έχει αξιολογηθεί επαρκώς.

Η θεωρία της ενιαίας σύνθεσης υποστηρίζει ότι η Ιλιάδα συντέθηκε περί το 750-700 π. Χ. είτε με υπαγόρευση είτε με κατ΄ ευθείαν συγγραφή από έναν ποιητή που γνώριζε γραφή. Η συγγραφή άρχισε μια μέρα και μέσα σε κάποιο χρονικό διάστημα τελείωσε. Η θεωρία της μακροχρόνιας σταδιακής σύνθεσης (ή της πολλαπλής πατρότητας, οι λεγόμενοι αναλυτικοί) υποστηρίζει ότι η Ιλιάδα διαμορφώθηκε ως έχει κατά τη διάρκεια τουλάχιστον δύο αιώνων είτε με προσθήκη νέων επεισοδίων, λιγότερο ή περισσότερο εκτενών, είτε με αναπτύξεις επεισοδίων, σε μια κατά πολύ συντομότερη πρωτο-Ιλιάδα που αφηγούνταν προφορικά στο αριστοκρατικό ακροατήριο οι αοιδοί.

ΕΑΝ διαβάσουμε την ραψωδία Α υπό το πρίσμα της θεωρίας της ενιαίας σύνθεσης θα βρεθούμε ενώπιον δυσχερειών που είναι ανεξήγητες. Πρόκειται για τα τρία ερωτήματα που εξέθεσα στην αρχή του σημειώματος. Πώς είναι δυνατόν ο συνθέτης να μην λαμβάνει υπόψη του αυτά που μόλις προ ολίγου έγραψε; Πώς είναι δυνατόν να επαναλαμβάνει μια περιγραφή, και μάλιστα ανακριβώς, την οποία μόλις έκανε και μάλιστα λεπτομερώς; Η προσφυγή στην ποιητική άδεια δεν επιλύει κανένα απολύτως πρόβλημα. Δεν μας ενοχλεί που η θεά Θέτις , παρ΄ ότι γνωρίζει τι έγινε, ρωτάει το γιο της να μάθει τα γεγονότα σαν να μην ξέρει τίποτα.

ΟΙ υποστηρικτές της μακροχρόνιας σταδιακής σύνθεσης δίνουν την εξής απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα. Υπήρχε μια Ιλιάδα στην οποία η ραψωδία Α άρχιζε με τον Αχιλλέα στην παραλία να κλαίει, να συνομιλεί με τη μητέρα του, να της αφηγείται τι έγινε και να της ζητεί να πάει στον Όλυμπο για να παρακαλέσει τον Δία να πάει με το μέρος των Τρώων ώστε να ηττηθούν οι Αχαιοί κι έτσι να εκδικηθεί τον Αγαμέμνονα που του πήρε την Βρισηίδα, που τον πρόσβαλε βάναυσα – η αφαίρεση λείας ήταν πολύ μεγάλη προσβολή (μείωση πλούτου, ισχύος και φήμης). Εάν έτσι έχουν τα πράγματα, εάν υπήρχε μια τέτοια Ιλιάδα, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα! Πώς προέκυψε το πρόβλημα;

ΜΕ την εκτενή ανάπτυξη του τσακωμού, της έριδος, του Αχιλλέα και του Αγαμέμνονα κατά τη διάρκεια της συνέλευσης! Ο Αχιλλεύς αφηγείται τα γεγονότα στη μάνα του αλλά δεν αναφέρει λέξη για τη συνέλευση και τον τσακωμό του με τον Αγαμέμνονα.  Να τι της λέει (στ. 384-8): ο μάντης μας είπε γιατί ο Απόλλων μάς εξοντώνει (επειδή δεν απελευθερώνουμε τη Χρυσηίδα) κι εγώ πρώτος πρότεινα να τον ικανοποιήσουμε (να την απελευθερώσουμε)· ο Αγαμέμνων όμως θύμωσε, αμέσως σηκώθηκε και με απείλησε (ότι θα μου πάρει τη Βρισηίδα) και η απειλή έχει ήδη πραγματοποιηθεί. Και συνεχίζει, εξηγώντας (389-392): πήγανε τη Χρυσηίδα στο χωριό της και ήρθαν τα τσιράκια του Αγαμέμνονα και μου πήραν τη Βρισηίδα. Τα προβλήματα λοιπόν που εντοπίσαμε οφείλονται στο γεγονός ότι η ανάπτυξη έγινε χωρίς να  ληφθεί υπόψη το ήδη υπάρχον κείμενο και χωρίς να γίνει κάποια επεξεργασία του. 

Η επινόηση της συνέλευσης, του τσακωμού και η εκτενής περιγραφή τους είναι διεξοδική ανάπτυξη των στίχων που έχω υπογραμμίσει παραπάνω (384-8). Οι πέντε αυτοί στίχοι έγιναν 57-305, πάνω από 250!  Νέα όμως ερωτήματα εμφανίζονται στον ορίζοντα:

Γιατί έγινε αυτή η ανάπτυξη, η επινόηση της συνέλευσης και του τσακωμού; Ποιος την έκανε; Πότε; Και το σημαντικότερο: πώς έγινε, ποιες συνθήκες συγγραφής και αντιγραφής του κειμένου επέτρεπαν παρόμοιες αναπτύξεις και προσθήκες νέων επεισοδίων;

ΘΑ απαντήσουμε αύριο, φίλες και φίλοι, σε αυτά τα πολύ σημαντικά ερωτήματα. Είναι τόσο πολύ σημαντικά που κομίζουν νέα στοιχεία στη θεωρία της μακροχρόνιας σταδιακής σύνθεσης και θα μας επιτρέψουν να επανεξετάσουμε το ομηρικό ζήτημα και να μας οδηγήσουν ίσως σε μια  γενικά αποδεκτή θεωρία.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Θα σχολιάσω δυο αναφορές. 1) γιατί ο Αχιλλέας κάλεσε τη μάνα του να ζητήσει από τον Δία να νικηθούν οι Αχαιοί; Απάντηση μου: Επειδή φοβόταν μήπως άλλος θεός επενέβαινε υπέρ των Αχαιών. 2) Γιατί ο ηρωας Αχιλλέας έκλαιε που ο Αγαμέμνονας του πήρε την Βρυσηιδα; Απάντηση μου : Έρως ανίκατε μάχαν. Δηλαδή έκλεγε επειδή την είχε ερωτευθεί και δεν ήθελενα την έχει άλλος.