κυδιάνειρα αγορά (Α 490): από την αφήγηση (έπος) στον διάλογο (τραγωδία)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα εστιάσουμε την προσοχή μας σε μια πολύ χαρακτηριστική λεπτομέρεια του κειμένου της Ιλιάδας, τόσο χαρακτηριστική που θα μπορούσαμε να την εκλάβουμε ως ατύχημα. Για να κατανοήσουμε πόσο σημαντική είναι θα πρέπει πρώτα να δούμε τους δύο τρόπους ανάγνωσης της Ιλιάδας.

ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ την Ιλιάδα, το πρωτότυπο ή μεταφρασμένη, ως σύγχρονη ποίηση, λέξη προς λέξη. Υπάρχει όμως κι ένας άλλος τρόπος: να τη διαβάσουμε έχοντας κατά νου ότι το δομικό υλικό της δεν είναι η λέξη αλλά η στερεότυπη φράση, ο λογότυπος, η formula. Θα παραθέσω τρία πολύ σύντομα παραδείγματα. Όταν διαβάζουμε πάρα πολλές φορές πόδας ωκύς Αχιλλεύς ή βοήν αγαθός Μενέλαος ή νεφεληγηρέτα Ζεύς δεν διαβάζουμε τρεις ή δύο λέξεις αλλά μία στερεότυπη φράση. Για να διαβάσουμε όμως με αυτόν τον τρόπο την Ιλιάδα πρέπει να μελετήσουμε διεξοδικά τους λογότυπους, που δεν είναι λίγοι, είναι πολλές εκατοντάδες. Το πράγμα περιπλέκεται ακόμα περισσότερο εάν λάβουμε υπόψει μας ότι ένας πολύ μεγάλος αριθμός λογοτύπων προσαρμόζεται στις ανάγκες της αφήγησης και αλλοιώνεται.  Η προσαρμογή αυτή δεν είναι παραδοσιακή τεχνική της ηρωικής ποιητικής αφήγησης, του έπους. Υπάρχουν λογότυποι, όπως αυτοί που παρέθεσα πιο πάνω, που δεν έχουν υποστεί αλλαγές.  Σήμερα θα ασχοληθούμε με έναν λογότυπο που υπέστη τόσο μεγάλη αλλαγή που εγείρει πάρα πολλά και σημαντικά ερωτηματικά. Εάν απαντήσουμε σε αυτά, θα σχηματίσουμε μια πολύ ευκρινή εικόνα αφενός του του τρόπου σύνθεσης της Ιλιάδας και αφετέρου της παρακμής της ηρωικής ποίησης και της μετάβασης από το έπος στην τραγωδία.

Ο Αχιλλεύς περιμένει δώδεκα μέρες για να πάει η μάνα του στον Δία να τον παρακαλέσει να πάρει το μέρος των Τρώων –  οι θεοί λείπουν σε ταξίδι, πήγαν να επισκεφτούν τους Αιθιοπείς, στην άκρη του κόσμου. Τις μέρες αυτές είναι πολύ οργισμένος, παραμένει στα καράβια και (Α 490-1):

ούτε ποτ΄εις αγορήν πωλέσκετο κυδιάνειραν/ούτε ποτ΄ ες πόλεμον . . .

δεν πήγαινε ούτε στη συνέλευση (αγορή, αγορά) που δίνει δόξα στους άνδρες (κυδιάνειρα: κύδος, ανήρ), ούτε στον πόλεμο . . .

ΜΑΣ παραξενεύει πολύ το γεγονός ότι πρώτη αναφέρεται η συνέλευση και μετά ο πόλεμος – θα μπορούσαμε να το παραβλέψουμε, δεν θα το κάνουμε όμως, δεν μας επιτρέπεται και θα δούμε το γιατί ευθύς αμέσως. Εάν, φίλες και φίλοι, επιλέξουμε έναν στίχο από την Ιλιάδα για να συμπυκνώσουμε τον ιλιαδικό ηρωισμό, να καταγράψουμε την θεμελιώδη ιδέα της ιλιαδικής ηρωικής αφήγησης, ο στίχος αυτός οπωσδήποτε θα ήταν ο Χ 393:

ηράμεθα μέγα κύδος, επέφνομεν Έκτορα διον

πήραμε, αποκτήσαμε μεγάλη φήμη, μεγάλη δόξα: σκοτώσαμε τον λαμπρό (ισχυρό) Έκτορα

ΓΙΑ να αποκτήσει ένας ήρωας φήμη (κύδος, κλέος) πρέπει να φονεύσει κάποιον, να νικήσει κάποιον: όσο πιο ισχυρός είναι ο νεκρός αντίπαλος τόσο πιο μεγάλο το κύδος του, η δόξα του, η φήμη του. Εάν δεν φονεύσεις, εάν δεν νικήσεις δεν μπορείς να είσαι ήρωας.Ο φόνος, η νίκη και το κύδος αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα. Την ενότητα αυτή εκφράζουν πολλοί λογότυποι –  να ένας από αυτούς που τον διαβάζουμε οχτώ φορές:

μάχην ες κυδιάνειραν (Δ 225  Μ 325)

μάχην ανά κυδιάνειραν ( Ν 270  Ξ  155)

μάχηι (δοτική) ενί κυδιανείρηι (δοτ.) (Ζ 124 Η 113  Θ 448 Ω 391)

Η μάχη είναι κυδιάνειρα, η μάχη χαρίζει στους άνδρες κύδος, δόξα, φήμη διότι μόνο στη μάχη μπορεί ο ήρωας να νικήσει, να φονεύσει. Μια φορά όμως, στην ραψωδία Α, το κύδος, η φήμη δεν την χαρίζει η μάχη αλλά η αγορή (αγορά), η συνέλευση του στρατού!  Είναι σαφές ότι η φράση κυδιάνειρα αγορά δεν είναι λογότυπος αλλά προσαρμογή ενός άλλου, του κυδιάνειρα μάχη. Είναι σαφές επίσης ότι η προσαρμογή αυτή είναι μαρτυρία μιας απομάκρυνσης από τον ηρωισμό, μια αποκήρυξή του.

ΤΙ ήταν αυτό, φίλες και φίλοι, που επέτρεψε τον συνθέτη της Α να προσαρμόσει με αυτόν τον τρόπο μια παραδοσιακή στερεότυπη φράση; Δεν δυσκολεύόμαστε να απαντήσουμε. Ο παιδαγωγός του Αχιλλέα Φοίνιξ προσπαθεί να τον πείσει να επιστρέψει στο πεδίο της μάχης (ραψωδία Ι) και του λέει, μεταξύ των άλλων, πως τον ανέθρεψε για να είναι πρηκτήρ έργων και ρητήρ μύθων, δηλαδή να νικά, να επιβάλεται και με τα όπλα και με τα λόγια. Η διάκριση αυτή είναι καινοφανής αφού η πολύ γνωστή μας αντίθεση έργων και λόγων είναι παντελώς άγνωστη στην Ιλιάδα και έρχεται στο προσκήνιο μόνο κατά τον 5ο π. Χ, αιώνα. Όταν ο ήρωας μιλάει στην Ιλιάδα πράττει και σκοπός του είναι η επιβολή της θέλησής του, η νίκη.

Ο ήρωας πολεμά και μιλάει, ρητορεύει. Στην Ιλιάδα υπάρχουν 678 ρήσεις ηρώων και θεών. Ο ήρωας παρακινεί τον στρατό να πολεμήσει, επιπλήττει, απειλεί, συμβουλεύει, ικετεύει, θριαμβολογεί, διατάζει, θρηνεί, προσεύχεται. Το 44% της Ιλιάδας είναι ρήσεις ηρώων, ευθύς λόγος. Υπάρχουν ραψωδίες με πολύ μεγαλύτερο ποσοστό ευθέος λόγου (Ι, Α, Τ, Ω) και ραψωδίες με πολύ χαμηλότερο ποσοστό, ραψωδίες πολεμικές όπου η αφήγηση επικρατεί. Οι μελετητές αυτών των ρήσεων διαπίστωσαν ότι το λεξιλόγιό τους διαφέρει από αυτό της αφήγησης:  είναι πολύ μεταγενέστερο. Αυτό σημαίνει ότι η Ιλιάδα αρχικά δεν περιελάμβανε πολλές ρήσεις. Παρατηρούμε δηλαδή μια μετατόπιση από την αφήγηση στον διάλογο, στις ρήσεις. Ο ήρωας περισσότερο μιλάει παρά πολεμάει.

ΠΩΣ να εξηγήσουμε αυτή τη μετατόπιση; Μόνο ένας τρόπος υπάρχει: ο ήρωας δεν ενδιαφέρεται πια να νικήσει, να επιβληθεί με τα όπλα αλλά με τα λόγια. Από την κυδιάνειρα μάχη μεταβαίνουνε στην κυδιάνειρα αγορά. Πώς να εξηγήσουμε αυτή τη μετάβαση;

Αύριο πάλι.