in Πλάτων, Πλάτων και Ιλιάδα

ο σημερινός επιστήμονας είναι ο Δημιουργός στον Τίμαιο του Πλάτωνα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΑ τελευταία χρόνια της ζωής του ο Πλάτων επινόησε την εικόνα ενός Δημιουργού που κατασκεύασε το σύμπαν. Την εικόνα αυτή θα την συναντήσουμε στους διαλόγους αυτής της περιόδου, στους ύστερους διαλόγους Σοφιστής, Πολιτικός, Φίληβος και Τίμαιος. Στον τελευταίο διάλογο, που δεν είναι πια διάλογος αλλά μια φιλοσοφική πραγματεία, η πρώτη θα έλεγα της δυτικής φιλοσοφίας, θα διαβάσουμε τι και πώς κατασκεύασε αυτός ο Δημιουργός. Ποιος όμως είναι αυτός ο Δημιουργός;

ΕΧΕΙ χυθεί πολύ μελάνι για να σαφηνιστεί αυτό το ερώτημα. Το κείμενο μας λέει, κι αυτή είναι η επικρατέστερη άποψη, ότι ο Δημιουργός είναι ο Νους. Και ποιος είναι ο Νους; Εδώ έχει χυθεί περισσότερο μελάνι. Άλλοι υποστηρίζουν ότι είναι η σκέψη (mind), άλλοι ο Λόγος (Reason), άλλοι η φρόνησις, η σοφία δηλαδή, μία δηλαδή από τις τέσσερις ιδιότητες που απαρτίζουν το πλέγμα της πλατωνικής (δουλοκτητικής) αρετής –  οι άλλες τρεις είναι η δικαιοσύνη, η ανδρεία και η εγκράτεια. Εμείς θα αφήσουμε προς το παρόν αυτές όλες τις απόψεις (δεν τις αγνοούμε  –  για όνομα της φιλοσοφίας!) και θα στρέψουμε την προσοχή μας σε κάποια πολύ βασικά ζητήματα, τα οποία οι πλατωνιστές δεν οσφρίζονται, αν και τα βλέπουν αφού τα διαβάζουν.

Ο Πλάτων μεταχειρίζεται τη λέξη δημιουργός και όλοι και όλες γνωρίζουμε ότι ο δημιουργός είναι ο τεχνίτης, ο κατασκευαστής. Πολύ τετριμμένη λέξη –  δεν είναι; Είναι. Οι δημιουργοί ανήκαν στην κατηγορία των βαναύσων, των εξαντλητικά χειρωνακτικά εργαζομένων παραγωγών (αγγειοπλάστες και σιδηρουργοί κυρίως), οι οποίοι και περιφρονούνταν. Μεταχειρίζεται όμως και άλλες λέξεις, άλλες τέσσερις. Ποιητής είναι μια από αυτές και σημαίνει γενικά κατασκευαστής –  ο αρχιτέκτονας είναι ποιητής. Αρχιτέκτων, το λέει η λέξη, είναι ο αρχιμαραγκός, αφού τα πρώτα μνημειώδη κτίσματα (ναοί) ήταν ξύλινα! Πατήρ είναι άλλη μία λέξη –  κύριος θα λέγαμε, βασιλεύς, κυβερνήτης, δεσπότης. Μεταχειρίζεται επίσης και την (ουσιαστικοποιημένη) μετοχή συνιστάς, που είναι αυτό που θα  λέγαμε σήμερα συνθέτης. Χρησιμοποιεί κι άλλη μία μετοχή: ο τεκταινόμενος, ο κατασκευαστής δηλαδή. Εμένα μου φαίνεται πολύ παράξενο που αυτός ο κατασκευαστής του σύμπαντος (του παντός) είναι ένας βάναυσος, χαμάλης και ταλαίπωρος τεχνίτης και κατασκευαστής. Ο οποίος έχει πλάσει και τους θεούς, χαμηλόβαθμους και υψηλόβαθμους! (41b) Αν είναι δυνατόν!

ΥΠΑΡΧΕΙ όμως και κάτι άλλο, πιο παράξενο. Ο Πλάτων γράφει ότι δεν γνωρίζει ποιος είναι αυτός ο ποιητής και ο πατέρας του παντός. Ας διαβάσουμε τι γράφει (28c), σε μετάφραση, έξοχη, του Βασίλη Κάλφα (εκδ. Πόλις): ‘Ο ποιητής και πατέρας αυτού του σύμπαντος είναι ωστόσο δύσκολο να βρεθεί· κι αν ακόμη τον βρει κάποιος, είναι αδύνατον να τον φανερώσει σε όλους τους ανθρώπους.’  Είναι δύσκολο να βρεθεί διότι δεν μπορεί να τον κατονομάσει. Είναι σαφές ότι δεν είναι ένας θεϊκός νους που έχει πλάσει το παν και το κυβερνά. Το κείμενο δεν υποστηρίζει μια τέτοια εικασία, κάθε άλλο. Δεν είναι θεός, δεν είναι θεϊκός νους αλλά είναι ένας τεχνίτης, ένας κατασκευαστής χαμάλης και ταλαίπωρος που έπλασε το σύμπαν και τους θεούς! Δεν είναι θεϊκός νους, είναι όμως νους! Αλλά: δεν είναι όμως μόνο ζήτημα ονομασίας, όπως θα δούμε παρακάτω.

ΑΠΟ όσα γνωρίζω, φίλες και φίλοι, αυτές οι παραδοξότητες και οι αντιφάσεις δεν έχουν επισημανθεί από τους πλατωνιστές. Και δεν είναι αυτό μόνο. Υπάρχει γενικά μια γενικότερη δυστοκία, δυσκοιλιότητα πνευματική θα την έλεγα, γενικότερα, εδώ και αιώνες, όσον αφορά την κατανόηση του Πλάτωνος. Πάρα πολλές πτυχές της πλατωνικής σκέψης δεν έχουν κατανοηθεί, ακόμα, πάρα πολλά ζητήματα παραμένουν αινιγματικά και γριφώδη. Που να οφείλεται άραγε αυτή η δυσκοιλιότητα;

ΜΕΤΑ από πολλές δεκαετίες μελέτης του Πλάτωνος έχω καταλήξει σε κάποιο συμπέρασμα, σε ένα από τα πολλά που θα εκθέσω σε έναν ‘Οδηγό ανάγνωσης και μελέτης του Πλάτωνα’ που ετοιμάζω, μια τσεκουριά στο κρανίο των πλατωνιστών και των ιστορικών της αρχαίας φιλοσοφίας και εν γένει της δυτικής φιλοσοφίας. Τέλος η δυσκοιλιότητα –  θα τους πιάσει κόψιμο. Θα είναι μια ρηξικέλευθη μελέτη κι έχω πλήρη επίγνωση πόσο ρηξικέλευθη (θα) είναι.

Ο Πλάτων, φίλες και φίλοι, ο ιδρυτής της δυτικής φιλοσοφίας, δεν ήταν μόνο στριμμένο άντερο (μα πολύ στριμμένο!), ήταν κι ένας ονειροπόλος, ένας φαντασιόπληκτος. Και ήταν φαντασιόπληκτος γιατί η πραγματικότητα που ζούσε δεν τον ικανοποιούσε, την έβρισκε αν όχι χυδαία τουλάχιστον φρικτή. Και φανταζόταν μια άλλη. Ήταν πολύ ελαττωματική η πραγματικότητα για τον Πλάτωνα – η ζωή, βιολογική και κοινωνική. Υπάρχει ο θάνατος και ο κίνδυνος κατάλυσης της Κυριαρχίας. Αυτά τα δύο τον ενοχλούσαν ανυπόφορα! Το πρόβλημα του θανάτου εκφράζεται με την εμμονή του για την αθανασία της ψυχής. Ποιούμενος την ανάγκην φιλοτιμία: αφού το σώμα δεν είναι αθάνατο, είναι η ψυχή αθάνατη –  παρηγοριά στον άρρωστο! Έτσι κι αλλιώς κανείς δεν μπορούσε να τον διαψεύσει αφού η ψυχή είναι αόρατη! Ως προς τον φόβο κατάλυσης της Κυριαρχίας, για να μη νομίζετε ότι τα βγάζω από το ευφάνταστο μυαλό μου αυτά που γράφω, διαβεβαιώνω ότι σε πολλούς διαλόγους γράφει ρητά γι΄αυτόν τον φόβο και ευθύς αμέσως θα παραθέσω μια πολύ χαρακτηριστική πρότασή του, από τον Τίμαιο (41b): ‘όμως μόνο μια κακή βούληση θα μπορούσε να διανοηθεί τη διάλυση ενός δημιουργήματος με σωστή συναρμογή και λειτουργία’ (μετ. Β. Κάλφας).

ΛΟΙΠΟΝ, για να κατανοήσουμε τον Πλάτωνα πρέπει να μελετήσουμε τις φαντασιώσεις του! Ο Πλάτων είναι μια μηχανή παραγωγής φαντασιώσεων, μια αστείρευτη πηγή φαντασιώσεων. Αυτό είναι το συμπέρασμα στο οποίο έχω καταλήξει και μπορώ να το υποστηρίξω βασιζόμενος στο πλατωνικό έργο. Δεν χρειάζεται να ξαπλώσουμε τον Πλάτωνα στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι, όχι, είναι πολύ σαφείς οι φαντασιώσεις του. Και που οφείλονται; Στη βούλησή του. Η οποία βασίζεται στην απέχθειά του για την υπαρκτή πραγματικότητα. Απευθυνόμενος ο δημιουργός στους θεούς των θεών (41b) λέει μεταξύ των άλλων: ‘δεν πρόκειται . . . να κινδυνεύσετε από τον θάνατο, αφού. . . έχετε και τη δική μου βούληση που είναι ο ισχυρότερος και ο κυριότερος δεσμός.’ Και λίγο παρακάτω: ‘ Αν τώρα αποφάσιζα να δημιουργήσω εγώ ο ίδιος όλα τα έμβια όντα και να τους προσδώσω ζωή, θα τα εξίσωνα με τους θεούς’. Θα τα έκανα δηλαδή αθάνατα! Τι άλλο θέλετε, μάγκες μου; Σε σας απευθύνομαι, φίλες και φίλοι, σε σας!

Η πλατωνική οντολογία, μεταφυσική, η θεωρία των Ιδεών, ο δημιουργός, η νοητή πραγματικότητα, το όντως όν (έχει γράψει και τη φράση το όντως όντως ον!), όλα αυτά είναι φαντασιώσεις που διατυπώνονται με ένα νέο τρόπο, με τη γλώσσα της φιλοσοφίας. Ο δημιουργός στον Τίμαιο είναι ο νούς, είναι η σοφία του τεχνίτη. Η οποία όμως δεν υπάρχει ακόμα αλλά τη φαντάζεται, την φαντασιώνεται. Θα ήθελε πολύ να υπάρχει ένας τεχνίτης τόσο σοφός, ένας τεχνίτης που να έχει τόσο πολλές γνώσεις που να μπορεί να πλάσει και ζωή και άλλα πολλά. Αλλά να διαθέτει και φρόνησιν, μη μας φτιάξει καμιά ζωή και καμιά κοινωνία που να μην είναι κυριαρχική!

Η φαντασίωση του Πλάτωνος έμελλε να έχει σπουδαία σταδιοδρομία. Αναγεννήθηκε μέσα από τις στάχτες στην Αναγέννηση, η οποία είναι πλατωνική, όχι αριστοτελική! Ακόμα την κάνουμε. Τα επιστημονικά εργαστήρια είναι το βασίλειό της. Ο δημιουργός είναι ο σημερινός επιστήμων, ο οποίος είναι ένας τεχνίτης με γνώσεις και σοφία. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι ήταν ο πρώτος. Σήμερα είναι πάρα πολλοί. Βραβεύονται. Τους εκτιμούν πολλοί και πολύ. Σημειώνουν επιτυχίες, συνεχίζουν να φαντασιώνονται  αλλά τώρα τελευταία αρχίζουν να σηκώνουν τα χέρια ψηλά: η αθανασία είναι ανέφικτη. Κι άλλα πολλά είναι ανέφικτα!

Ο Πλάτων θα λυπόταν πολύ με αυτή την ομολογία, με αυτή τη συνειδητοποίηση του αδιεξόδου της Κυριαρχίας, που είναι και μία από τις προϋποθέσεις της παγκόσμιας πνευματικής επανάστασης, προοίμιο της κοινωνικής. Αμήν.

Θα καθαρίσω το κοτέτσι σήμερα.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. μας το κοβεις πανω στο καλυτερο, οπως παντα!! τεσπα, ελπιζω να προλαβεις να ολοκληρωσεις την πραγματεια σου πανω στο εργο του πλατωνα, θα διαλυσει ουτοπιες αιωνων εαν βγεις σωστος
    υ.γ, ελπιζω να προλαβες ν μαζεψεις ξυλα, θα τον δαγκωσουμε φετος!!

  2. μπαμπη, θα ξαναγράψω πολλά για το ζήτημα, τώρα μόλις το θίγω. Εδώ θα το γράψω το βιβλίο, σιγά σιγά, και θα είναι σκέτο διαλυτικό! Έκοψα ξύλα πολλά, είχα κι από πέρυσι. Ναι, έτσι μου φαίνεται και μένα, θα τον δαγκώσουμε, μάλλον μετά τις 10 Δεκεμβρίου. Φίλος βοσκός μου έλεγε ότι τα δέντρα φέτος στο δάσος έχουν πολλά φύλλα, έχει παρατηρήσει ότι όταν συμβαίνει αυτό έχουμε βαρυχειμωνιά.