in εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία

ο εμφύλιος πόλεμος στην Αττική (650-600 π. Χ.) [2]

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΚΑΝΑ δυο παρεκβάσεις για να δώσω δύο δείγματα των μαρτυριών για τον ποιμενικό χαρακτήρα του πολιτισμού των  Πρώτο-Ελλήνων που εισέβαλαν και κατέκτησαν τις αυτόνομες αγροτικές κοινότητες της νότιας ελλαδικής χερσονήσου περί το 2200/1900 π. Χ. Οι μαρτυρίες είναι πολλές και θα τις παρουσιάσω όλες τις επόμενες μέρες και βδομάδες. Επανέρχομαι λοιπόν στην αφήγησή μου για να φτάσω στον εμφύλιο πόλεμο στην Αττική (650-600), σε αυτό το κομβικό γεγονός, η κατανόηση του οποίου θα μας επιτρέψει να σχηματίσουμε μια διαφορετική εικόνα για την γένεση της αθηναϊκής δημοκρατίας.

ΕΓΡΑΨΑ ότι η αρχαία ελληνική Ιστορία δεν είναι ενιαία, αφού διακρίνω τρεις πολιτισμούς: τον μυκηναϊκό, τον ποιμενικό των Σκοτεινών Χρόνων (1200-750) και τον κλασικό, δουλοκτητικό (500-323). Το διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ 750-500 είναι μεταβατική εποχή και ονομάζεται αρχαϊκή εποχή. Η αρχαϊκή εποχή παρουσιάζει τεράστιο, τεραστιότατο ενδιαφέρον αφού τότε τίθενται τα θεμέλια του δυτικού πολιτισμού. Τότε δηλαδή εμφανίζονται θεσμοί της κλασικής εποχής αλλά και θεσμοί που συγκροτούν τον δυτικό πολιτισμό (εμπόρευμα – χρήμα, φιλοσοφία, τραγωδία, ιστορία, αθλητισμός και άλλα). Θα έχετε αντιληφθεί ότι παρουσιάζω σκέψεις και απόψεις σημαντικές και πρωτότυπες για να τις προσέξουν, να τις διαβάσουν και να σκεφτούν πάνω σε αυτές φίλες και φίλοι, γνωστοί και άγνωστοι, φιλομαθείς και ακομπλεξάριστοι, χωρίς να με ενδιαφέρει αν είναι εργάτες ή φοιτητές, καθηγητές ή αγρότες, οι οποίο έχουν ήδη συνειδητοποιήσει και την αξία  και την πρωτοτυπία αυτών των πρωινών σημειωμάτων.

ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΑ ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός εμφανίζεται με δύο μορφές: ο ανακτορικός και ο ποιμενικός. Όπου υπήρχαν πολλές και πλούσιες αγροτικές κοινότητες εμφανίζονται μεγάλα ανάκτορα, στα οποία έχει συγκροτηθεί μια γραφειοκρατία η οποία μέσω της γραφής (Γραμμική Β΄) επιτηρεί και καταγράφει την οικονομική και κοινωνική ζωή της επικράτειας που ελέγχουν τα ανάκτορα. Όποια Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας και να διαβάσουμε θα παρατηρήσουμε ότι αφιερώνουν πολλές σελίδες για την καταγραφή των επιτευγμάτων αυτού του πολιτισμού. Υπήρξαν όμως και περιοχές όπου τέτοια ανάκτορα δεν υπήρξαν – η Φθιώτιδα, η Αττική, η Ηλεία και τα Εφτάνησα είναι οι πιο σημαντικές. Οι περιοχές αυτές κατακτήθηκαν από τους ποιμένες Πρωτο-΄Ελληνες και παρέμειναν ποιμενικές καθ΄ όλη τη διάρκεια της δεύτερης χιλιετίας π. Χ. (της μεσοελλαδικής εποχής του χαλκού [2000-1650 και της υστεροελλαδικής εποχής ][1650-1200/1100]. Ο ποιμενικός μυκηναϊκός πολιτισμός δεν έχει πέσει στην αντίληψη των ιστορικών, όλων ανεξαιρέτως των ιστορικών. Αυτό είναι πολύ μεγάλο ατόπημα, για δύο πολύ σημαντικούς λόγους.

Ο πρώτος: εδώ επιβιώνει και εξελίσσεται η ηρωική ποίηση. Να είναι τυχαίο ότι ο πρωταγωνιστής της Ιλιάδας, ο Αχιλλεύς, προέρχεται από την Φθιώτιδα; Να είναι τυχαίο ότι ο Οδυσσεύς κατάγεται από την Ιθάκη και τα περισσότερα κοπάδια του τα έχει στην Ηλεία; Ο ποιμενικός μυκηναϊκός πολιτισμός παρουσιάζει ενδιαφέρον όχι μόνο για την ιστορία της ηρωικής ποίησης γενικά αλλά και για την ίδια την Ιλιάδα. Θα διαβάσετε πολλά και ενδιαφέροντα πράγματα, όταν θα αρχίσω να γράφω για την Ιστορία της Ιλιάδας. Δεν μπορώ να αποφύγω τον πειρασμό να παραθέσω την κεντρική ιδέα μου: η σύγκρουση Αχιλλέως – Αγαμέμνονος ήταν το κεντρικό θέμα μιας προφορικής ποιητικής αφήγησης ήδη πολύ πριν τον Τρωικό πόλεμο, αφήγηση την οποία πήραν μαζί τους όταν περί το 1100 μετανάστευσαν στα μικρασιατικά παράλια, τα οποία προφανώς κατακτήθηκαν με το ξίφος στα χέρια, με αποτέλεσμα να μεταφέρουν τη δράση σε αυτά τα παράλια.  Ο Αχιλλεύς και ο Αγαμέμνων θα ήταν οι επικεφαλής στρατευμάτων που πολιορκούσαν κάποιον μυκηναϊκό οικισμό στα όρια της επικράτειας του μυκηναϊκού ποιμενισμού (Φθία; Βοιωτία;) κατά τη διάρκεια της οποίας συγκρούστηκαν για την διανομή της λείας. (Από τη Φθία έβλεπαν ένα βουνό το οποίο ονόμασαν ‘αυτό που βρίσκεται μακριά’: Πήλιον! (από το επίρρημα πήλε, αιολικός τύπος του τήλε, μακριά). Είμαστε απολύτως βέβαιοι ότι υπήρχε μυκηναϊκή ηρωική ποίηση, προφορική ασφαλώς, αλλά αυτή δεν άνθιζε τις περιοχές του ανακτορικού πολιτισμού. Υπήρχε λοιπόν μια μυκηναϊκή Αχιλληΐς, η γλώσσα της ήταν η αιολική (< ανατολική μυκηναϊκή), που στα στόματα των Ιώνων αοιδών των μικρασιατικών παραλίων μετεξελίχθηκε σε ιωνική Ιλιάδα. Να γιατί εντοπίζουμε τόσο πολλά αιολικά γλωσσικά στοιχεία την μνημειακή Ιλιάδα!

Ο δεύτερος λόγος. Ενώ ο ανακτορικός πολιτισμός καταστράφηκε, από εξεγέρσεις, κατά τη γνώμη μου, ο ποιμενικός μυκηναϊκός πολιτισμός συνέχισε να υπάρχει χωρίς προβλήματα. Οι Κύριοι του ανακτορικού πολιτισμού επέστρεψαν και αυτοί στον ποιμενισμό, οπότε οι Σκοτεινοί λεγόμενοι Χρόνοι ήταν ποιμενικοί. Στην Αττική  δεν υπήρξε κάποια πολιτισμική τομή, δεν κατάλαβε τίποτα από τις μεγάλες καταστροφές και την κάθοδο, από όπου κι αν έγινε, την έλευση των Δωριέων που κατέκτησαν μεγάλα τμήματα της Πελοποννήσου αρχικά. Αυτή είναι η γενική εικόνα. Εμείς όμως που ενδιαφερόμαστε για τον εμφύλιο πόλεμο την εποχή του Σόλωνα θα πρέπει να στρέψουμε το βλέμμα μας στην Αττική.

Η Αττική άρχισε να κατοικείται από την νεολιθική εποχή. Είναι γνωστές πολλές θέσεις, λίγες όμως έχουν ανασκαφεί συστηματικά (Αθήνα, Νέα Μάκρη). Όταν εισέβαλαν οι Πρωτο-΄Ελληνες ποιμένες η Αττική θα πρέπει να ήταν κατάσπαρτη από αυτόνομες αγροτικές κοινότητες. Δεν μας το επιβεβαιώνει μόνο η αρχαιολογία αλλά και οι νεολιθικές επιβιώσεις στην κοινωνία της αρχαίας Αθήνας, επιβιώσεις που έσκασαν μύτη μετά την στροφή των ποιμένων στην καλλιέργεια της γης! Οι περισσότερες εορτές ήταν αγροτικής νεολιθικής προέλευσης. Ο διθύραμβος, από τον οποίο προήλθε η κωμωδία και η τραγωδία, ήταν αγροτικής νεολιθικής προέλευσης!

ΟΙ επιβιώσεις αυτές μας επιτρέπουν να εικάσουμε ότι οι ποιμένες συμβίωσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα με αυτές τις αγροτικές κοινότητες, οι οποίες ήταν και πολύ πιο πολυπληθείς. Αν και πολυπληθείς, η γλώσσα τους χάθηκε, επιβίωσαν όμως πολλές πρακτικές και μύθοι και αξίες και εορτές και μουσική και άλλα πολλά. Το γεγονός ότι χάθηκε η γλώσσα των γηγενών κατοίκων δείχνει ότι η συμβίωση ήταν μεν ειρηνική, δεν έπαυσε όμως να είναι αφομοιωτική. Πιθανόν ένα μεγάλο μέρος των ποιμένων εισβολέων, οι πιο φτωχοί, να αναμείχθηκε με τους γηγενείς, να επέβαλαν την γλώσσα τους, στην οποία σώζονται τόσο πολλές λέξεις από τη γλώσσα των αγροτικών κοινοτήτων όσο δεν σώζονται σε καμία άλλη διάλεκτο, να υιοθέτησαν την γεωργία και να ζούσαν σε κώμες, σε μικρά χωριά, σε αυτόνομες αγροτικές κοινότητες.

ΑΥΤΗ είναι η γενική εικόνα της Αττικής κατά την μυκηναϊκή εποχή: μερικές πλούσιες ποιμενικές οικογένειες ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος της Αττικής και μικρά χωριά, αγροτικές κοινότητες (κώμη), δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τον αριθμό τους, τα οποία εκτρέφουν μεν ζώα, κυρίως όμως καλλιεργούν τη γη (ελιά, αμπέλι, σιτάρι, κριθάρι). Αυτή η εικόνα παραμένει αναλλοίωτη κατά τους Σκοτεινούς Χρόνους. Πώς λέγονται  η επικράτεια και η περιουσία των πλούσιων ποιμενικών οικογενειών; Οίκος! Πώς λέγεται ο απόκρημνος οχυρωμένος λόφος , στον οποίο καταφεύγουν σε περίπτωση εισβολής γειτονικών ποιμενικών οικογενειών; Πόλις! Πώς λέγεται η κώμη κάτω από την πόλιν; Άστυ! Πώς λεγόταν ο νεαρός ποιμένας πολεμιστής; Ήρως. Εάν σκεφτούμε ότι, με κριτήριο τον πλούτο και την ισχύ, θα υπήρχε μια ιεραρχία μεταξύ των ποιμενικών οίκων, πώς λεγόταν ο ισχυρότερος άνδρας  της ισχυρότερης ποιμενικής οικογένειας; Βασιλεύς! Η λέξη απαντά στα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου και δηλώνει κάποιον τοπικό άρχοντα, ο οποίος όμως δεν είναι ποιμένας. Να σημειώσω ακόμα ότι από αυτές τις ισχυρές ποιμενικές οικογένειες προήλθαν οι ισχυρότερες οικογένειες των αριστοκρατών δουλοκτητών γαιοκτημόνων της κλασικής εποχής, τις οποίες και θα μελετήσουμε διεξοδικά. Με το θέμα αυτό ασχολήθηκε ο J. K. Davies, στο βιβλίο του Athenian Propertied Families 600-300 B.C. (Oxford, 1971).

ΘΑ επιταχύνω εδώ τον ρυθμό της αφήγησής μου. Περί το 800 οι πλούσιες ποιμενικές οικογένειες αρχίζουν να εγκαταλείπουν τον ποιμενισμό, αφού πρώτα σας πω ότι εκτός από μία ή δύο περιπτώσεις, όλοι οι ιστορικοί και οι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι η κτηνοτροφία επικρατεί στους Σκοτεινούς Αιώνες. Αλλά απλά το επισημαίνουν, μένουν στην επιφάνεια και προχωρούν παρακάτω χωρίς να μπορούν να αντιληφθούν πόσο πλούσια φλέβα χτύπησαν! Είναι μία από τις σημαντικότερες ελλείψεις, όχι απλά των συγγραμμάτων της αρχαίας ελληνικής ιστορίας αλλά του τρόπου σκέψης τους, της μεθοδολογίας τους. Όχι, εμείς θα μείνουμε και θα εξετάσουμε διεξοδικά και λεπτομερειακά τον ποιμενισμό της περιόδου αυτής. Εάν τον κατανοήσουμε, τα οφέλη θα είναι πάρα πολλά.

ΓΙΑΤΙ τον εγκατέλειψαν; Ποιες είναι οι συνέπειες αυτής της εγκατάλειψης; Γνωρίζουμε μία: γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός!

Πάω να κόψω ξύλα. Αύριο πάλι.

Σχολιάστε ελεύθερα!