in εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία

ο εμφύλιος πόλεμος στην Αττική (650-600 π. Χ.) [5]

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΤΟ χθεσινό σημείωμα κατέληξα στο συμπέρασμα ότι ο εμφύλιος πόλεμος στην Αττική μεταξύ των πλουσίων και ισχυρών γαιοκτημόνων και των ακτημόνων/μικροκαλλιεργητών έληξε με παραχωρήσεις που έκαναν οι πρώτοι οικειοθελώς, με αποτέλεσμα να ξαναγίνουν ελεύθεροι όσοι είχαν υποδουλωθεί και πουληθεί στην αλλοδαπή. Το ερώτημα που μας απασχολεί είναι:  γιατί να το κάνουν αυτό, γιατί να αποφασίσουν να μειώσουν τον πλούτο τους και την ισχύ τους και να μην συνεχίσουν να υποδουλώνουν και τους υπόλοιπους και να περιέλθει όλη η γη στα χέρια τους; Τι τους σταμάτησε;

ΓΙΑ να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα θα πρέπει να σταματήσουμε να εστιάζουμε στην Αττική, να διευρύνουμε τον ορίζοντά μας και να εξετάσουμε την γενικότερη κατάσταση που επικρατεί αυτά τα χρόνια, στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα (650-600). Ας το κάνουμε.

ΟΙ αρχαιοελληνικές πόλεις ήταν πολεμοχαρή ‘κρατίδια’. Γράφω τη λέξη πόλις (πόλεις) με πλάγια για να δείξω ότι η λέξη αυτή δεν μεταφράζεται. Η απόδοση πόλη-κράτος είναι απαράδεκτη, λίαν επιεικώς. Διότι η πόλις δεν ήταν πόλη· και δεν ήταν κράτος, με την σημασία που έχει σήμερα. Γι αυτό και γράφω ‘ κρατίδια’. Βλέπουμε και κατανοούμε την πόλιν αναχρονιστικά, με το βλέμμα του παρόντος. Οι πόλεις λοιπόν ήταν πολεμοχαρή ‘κρατίδια’.  Μήπως ο χαρακτηρισμός πολεμοχαρή ( φιλοπόλεμα, πολεμικά) είναι βαρύς, υπερβολικός;

ΟΧΙ, φίλες και φίλοι, ούτε βαρύς είναι ούτε υπερβολικός. Γνωρίζουμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι ελεύθερος πολίτης ήταν μόνο ο οπλίτης. Και δεν μπορούσες να ήσουν οπλίτης εάν δεν μπορούσες να εξασφαλίσεις μόνος σου την πολεμική εξάρτυση, η οποία ήταν ακριβή, εάν δηλαδή δεν κατείχες ένα κομμάτι γη. Γνωρίζουμε ακόμα με απόλυτη βεβαιότητα ότι πολεμούσαν συνεχώς. Από το 500 π. Χ. μέχρι το 400, για εκατό ολόκληρα χρόνια, οι Αθηναίοι πολέμησαν τα 97 ή 98 –  για τα υπόλοιπα δεν είμαστε βέβαιοι γιατί δεν έχουμε μαρτυρίες. Εικάζουμε βάσιμα λοιπόν ότι και αυτά τα δύο ή τρία χρόνια είχαν πολεμήσει.

ΜΕ ποιους πολεμούσαν;  Τρεις είναι οι απαντήσεις. Οι περισσότεροι πόλεμοι γίνονταν μεταξύ τους. Γιατί πολεμούσαν μεταξύ τους;  Μα για τη γη. Γνωρίζουμε αρκετούς τέτοιους πολέμους. Τον πόλεμο για το Ληλάντιον πεδίον, μεταξύ της Χαλκίδας και της Ερέτριας, τον γνωρίζουμε. Στα μέσα του 7ου αιώνα η Αττική δέχθηκε την επίθεση των Μεγάρων. Στα τέλη του ίδιου αιώνα οι Αθηναίοι κατέκτησαν την Σαλαμίνα, την οποία διεκδικούσαν και οι Μεγαρείς. Στην Πελοπόννησο, η Σπάρτη κατέκτησε την Μεσσηνία (πρώτος Μεσσηνιακός πόλεμος, τον 8ο αιώνα)· τοπν έβδομο αιώνα τα εγγόνια των υποδουλωμένων Μεσσηνίων επαναστάτησαν αλλά ηττήθηκαν και η γη της Μεσσηνίας παρέμεινε στα χέρια των Σπαρτιατών (β΄Μεσσηνιακός πόλεμος, τέλη 7ου αιώνα). Εν τω μεταξύ πολεμούσαν με τους βόρειους γείτονες τους,  με το Άργος αλλά και την Μαντίνεια. Καθ΄όλη τη διάρκεια του τέταρτου αιώνα η Πελοπόννησος ήταν ένα πεδίο μάχης μεταξύ Σπαρτιατών, Αχαιών, Αθηναίων και Θηβαίων. Πολεμούσαν  ακόμα με τους ιθαγενείς λαούς, εκεί όπου επιχειρούσαν να ιδρύσουν αποικίες, σε όλα τα παράλια και τα νησιά της Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου. Πολεμούσαν ακόμα για να αποκρούσουν  επιθέσεις από άλλους λαούς: Πέρσες, Μακεδόνες, Ρωμαίους.

ΠΟΛΕΜΟΥΣΑΝ μεταξύ τους για να αρπάξουν τη γη των γειτόνων τους. Μετά την μετάβαση από τον ποιμενισμό στην καλλιέργεια της γης είχαμε μια μεγάλη αύξηση του πληθυσμού, η οποία αντιμετωπίσθηκε με τον αποικισμό του 8ου και 7ου αιώνα. Όλες οι πόλεις σχεδόν ίδρυσαν αποικίες, εκτός από δύο:  τη Σπάρτη και την Αθήνα! (Η Σπάρτη ίδρυσε μία αποικία, τον Τάραντα, στην κάτω Ιταλία). Η Σπάρτη αύξησε τη γη της κατακτώντας την Μεσσηνία· η Αθήνα αύξησε τα εδάφη της αξιοποιώντας μεγάλες εκτάσεις μέσα στην ίδια την Αττική και αργότερα (μετά το 508 –  θα δούμε ότι δεν είναι τυχαία αυτή η χρονολογία!) στέλνοντας κληρουχίες:  δεν ήταν αποικίες αλλά επέκταση της πόλεως την Αθηνών. Αθηναίοι πολίτες, προφανώς ακτήμονες αλλά όχι μόνο, κατακτούσαν μια περιοχή, έδιωχναν ή έσφαζαν τους γηγενείς και διένειμαν την γη σε ίσα μερίδια (κλήρος). Η λέξη δήμος δηλώνει τους πολεμιστές που μοιράζονται μια κατακτημένη γη. Γνωρίζουμε 23 κληρουχίες, από το 508 μέχρι το 352 π. Χ. –  μια μέρα θα ασχοληθούμε με αυτό το ζήτημα διεξοδικά γιατί σχετίζεται με τη γένεση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.

ΘΕΤΩ το εξής ερώτημα: εάν όλη η γη είχε συγκεντρωθεί στα χέρια των πλουσίων και ισχυρών γαιοκτημόνων και εάν όλοι οι ακτήμονες και μικροκαλλιεργητές είχαν γίνει δούλοι, πώς θα μπορούσαν οι πλούσιοι και ισχυροί γαιοκτήμονες να αμυνθούν;  Πώς θα μπορούσαν να κατακτήσουν νέα εδάφη, ή να υποδουλώσουν άλλες πόλεις και να τις κάνουν φόρου υποτελείς και να αυξήσουν έτσι τον πλούτο τους και την ισχύ τους;  

ΑΥΤΟ το ερώτημα το διατύπωσαν οι πλούσιοι και ισχυροί γαιοκτήμονες, οι γνώριμοι (γνωρίζονταν μεταξύ τους, ήταν καμιά εξακοσαριά), οι παχείς (έτρωγαν πολύ κρέας, τα είχαν το κιλά τους), εν μέσω ενός διαρκούς σε ετήσια βάση πολέμου των πόλεων με τους γείτονες τους. Και όχι μόνο! Πριν τον Πελοποννησιακό πόλεμο οι Σπαρτιάτες και οι Αθηναίοι είχαν πολεμήσει μεταξύ τους, δυο τρεις φορές, δεν θυμάμαι ακριβώς πόσες. Το 506 πολέμησαν με τους γείτονες τους Βοιωτούς αλλά και με ένα συμμαχικό στρατό των Λακεδαιμονίων. Πολέμησαν και με τους Χαλκιδείς, τους οποίους νίκησαν και μοίρασαν το Ληλάντιο σε 4.000 κληρούχους (Ηρόδοτος, 6.100.1). Μέσα σε ένα χρόνο έκανα τρεις πολέμους και σε ένα από αυτούς κατέκτησαν το περίφημο Ληλάντιο πεδίο! 16 χρόνια μετά, όντας ένας έμπειρος και αξιόμαχος στρατός, κατανίκησαν τους Πέρσες στον Μαραθώνα!

ΝΑ ποια ήταν η απάντηση που έδωσαν στο ερώτημα οι πλούσιοι και ισχυροί γαιοκτήμονες. Για να μπορέσουμε να προστατεύσουμε τη ζωή μας και την περιουσία μας, για να μπορέσουμε να επεκτείνουμε την επικράτειά μας, για να μπορέσουμε να αυξήσουμε τον πλούτο μας και την ισχύ μας, για να μπορέσουμε να επιλύσουμε το φλέγον ζήτημα της ύπαρξης των ακτημόνων, θα πρέπει να συγκροτήσουμε ένα μεγάλο και αξιόμαχο στρατό. Οι υποδουλωμένοι ακτήμονες και μικροκαλλιεργητές αποκλείεται να πολεμήσουν –  για ποιο λόγο;  Και όχι μόνο αποκλείεται αλλά θα επιθυμούσαν και μια ήττα μας, θα τους παρουσιάζονταν μια ευκαιρία να εξεγερθούν και να απελευθερωθούν. Για να μπορέσουμε να συγκροτήσουμε στρατό θα πρέπει αυτός να αποτελείται από ελεύθερους και κατόχους γης. Που θα πολεμούσαν για τη γη τους, που θα πολεμούσαν για να κατακτήσουν ξένα εδάφη, για να υποδουλώσουν άλλες πόλεις και να τις καταστήσουν φόρου υποτελείς.

ΑΥΤΟ ήταν το πολύ σοβαρό και οξύ πρόβλημα που αντιμετώπιζαν οι γνώριμοι, οι παχείς και αυτή ήταν η λύση που έδωσαν. Θα πρέπει να τους θαυμάσουμε για την πρωτοτυπία τους;

ΟΧΙ, φίλες και φίλοι. Ήρθαν δεύτεροι, κάποιους άλλους μιμήθηκαν! Ποιους;  Τους Σπαρτιάτες! Τι έγινε εκεί;

ΟΤΑΝ οι πλούσιοι και ισχυροί γαιοκτήμονες υποδούλωναν τους ακτήμονες και τους μικροκαλλιεργητές και άρπαζαν τη γη τους, οι Σπαρτιάτες διεξήγαγαν τον δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο. Νίκησαν αλλά υπήρχαν και εκεί πλούσιοι και ισχυροί· στο βιβλίο του Stephen Hodkinson, Ιδιοκτησία και πλούτος στη Σπάρτη της κλασικής εποχής (εκδ. Πατάκη, μετ. Ιωάννα Κράλλη) θα βρείτε πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία:  υποστηρίζει ότι η ατομική ιδιοκτησία και ο πλούτος έπαιζαν καθοριστικό ρόλο καθ΄όλη τη διάρκεια της ιστορίας της και ότι η αύξηση των ανισοτήτων, μετά το 400 π. Χ. κυρίως,  οδήγησε σε μια πλουτοκρατική κοινωνία. Οι ισχυροί λοιπόν της Σπάρτης  επεχείρησαν να αρπάξουν τη γη που κατέκτησαν οι πολεμιστές αλλά τελικά δεν το έκαναν. Αυτή την εποχή εμφανίζεται ο θεσμός των πέντε εφόρων (: εποπτών!), οι οποίοι φρόντιζαν το αναπαλλοτρίωτο της γης των πολεμιστών, οι οποίο κατείχαν ίδιας έκτασης γη, την οποία καλλιεργούσαν οι Είλωτες,  και γι΄ αυτό είναι γνωστοί ως όμοιοι, δηλαδή ίσοι!  Εάν η γη συγκεντρωνόταν σε χέρια λίγων, δεν θα επαναστατούσαν οι Είλωτες, οι οποίοι παρ΄ όλα αυτά είχαν επαναστατήσει πολλές φορές. Τόσο μεγάλος ήταν ο κίνδυνος ώστε οι Σπαρτιάτες ζούσαν διαρκώς με αυτόν τον φόβο. Ο μόνος τρόπος να τον αντιμετωπίσουν, και τον αντιμετώπιζαν αποτελεσματικά, ήταν η συγκρότηση ενός στρατού που αφενός θα τους επέβλεπε καθημερινά και αφετέρου θα μπορούσε να επεκτείνει και την εδαφική τους επικράτεια. Και στρατός χωρίς ελεύθερους πολεμιστές δεν θα μπορούσε να είχε υπάρξει. Επρόκειτο περί ενός συμβιβασμού μεταξύ πλουσίων και μικροϊδιοκτητών, ο οποίος βέβαια ανατράπηκε σε βάρος των δεύτερων, όπως ο υποστηρίζει,  και συμφωνώ απολύτως,  ο Hodkinson.

Η επιθυμία της αρπαγής της γης των μικροκαλλιεργητών, και στην Αθήνα και στη Σπάρτη, ουδέποτε έπαυσε να υπάρχει. Διότι με αυτές τις παραχωρήσεις δεν συμφωνούσαν όλοι –  οι ολιγαρχικοί στην Αθήνα, μια μειονότητα στη Σπάρτη. Η διαδικασία της αρπαγής της γης, άρα της μείωσης του αριθμού των ελεύθερων μικροκαλλιεργητών, άρα της μείωσης του μεγέθους και της ισχύος του στρατού, εντάθηκε στην Αθήνα κατά τον 4ο αιώνα, με αποτέλεσμα ο Δημοσθένης να ικετεύει τους γαιοκτήμονες να συνεισφέρουν χρηματικά για να βρουν μισθοφόρους  –  το γνωστό δει δη χρημάτων και άνευ τούτων ουκ έστι γενέσθαι των δεόντων! Τον δε τρίτο αιώνα  η πόλις των Αθηναίων ήταν σκιά του εαυτού της-  πόλις χωρίς στρατό ελεύθερων πολιτών δεν νοείται. Τον τρίτο αιώνα οι ελεύθεροι Σπαρτιάτες ήταν 1.500 –  την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου πάνω από 8.000! Τον δεύτερο αιώνα υπέκυψε στους Ρωμαίους και έγινε ένα άσημο χωριό.

ΤΗ ρωμαϊκή εποχή, μετά το 146 π. Χ., μετά την κτηνώδη λεηλασία και καταστροφή της Κορίνθου,  η γη είχε συγκεντρωθεί στα χέρια λίγων γαιοκτημόνων. Τώρα, την ασφάλεια της ζωής και της περιουσίας την εξασφάλιζαν οι Ρωμαίοι κατακτητές.

Πάω να κλαδέψω τ΄ αμπέλι και να ανοίξω τρύπες για να φυτέψω 150 κλήματα.

Σχολιάστε ελεύθερα!