φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Μεγάλος ενθουσιασμός επικρατεί αυτές τις μέρες μετά τον εντοπισμό στην Νέα Υόρκη ενός ‘αριστουργηματικού’ χάλκινου αγαλματιδίου του 8ου π. Χ. αιώνα, που αναπαριστάνει ‘αλογάκι’ και την επικείμενη επιστροφή του στον ΄τόπο΄ όπου πλάστηκε. Δεν γνωρίζω τις διαστάσεις του αγαλματιδίου, είναι βέβαιο όμως ότι θα πρέπει να είναι μερικές δεκάδες εκατοστά, σε μήκος και πλάτος. Επειδή είναι προϊόν παράνομης ανασκαφικής δραστηριότητας δεν γνωρίζουμε πού βρέθηκε – έχω κάποιες υποψίες και θα τις εκθέσω. Δυσκολεύομαι πολύ να κατανοήσω αυτόν τον μεγάλο, έξαλλο, θα έλεγα, ενθουσιασμό. Θα διατυπώσω λοιπόν κάποια ερωτήματα και θα επιχειρήσω να απαντήσω.
ΓΙΑΤΙ το χαρακτηρίζουμε αριστούργημα; Τι το ιδιαίτερο έχει; Τι εννοούμε όταν λέμε ‘αλογάκι’; Ότι είναι μικρό άγαλμα που αναπαριστάνει άλογο ή μήπως αναπαριστάνει αλογάκι, πουλάρι δηλαδή; Γιατί είναι από χαλκό και όχι από μάρμαρο; Ποιος άραγε να παρήγγειλε την κατασκευή του; Ποια να ήταν η λειτουργία του; Ποιοι είχαν άλογα τον 8ο αι. π. Χ; Γιατί τα εξέτρεφαν; Ποιοι είχαν χαλκό; Τι συμβόλιζε ο χαλκός και το άλογο;
ΑΣ αρχίσουμε με το πρώτο ερώτημα. Το αγαλματίδιο δεν είναι μια μίμηση της φύσης, δεν είναι μια νατουραλιστική αναπαράσταση ενός αλόγου ή πουλαριού – θα δούμε τι είναι. Τον 8ο αι. στην αρχαϊκή πλαστική (γλυπτική) επικρατούν αφαιρετικές τάσεις, τονίζονται δηλαδή κάποια σημεία του σώματος του ζώου ή του ανθρώπου. Ποια σημεία τονίζονται; Τι είναι η αφαίρεση στην τέχνη; Το λέει η λέξη – αφαίρεση. Αφαιρώ κάποια στοιχεία και τονίζω κάποια άλλα. Με ποιο κριτήριο γίνεται αυτή η επιλογή; Τι τονίζεται στο υπό διερεύνηση αγαλματίδιο; Είναι πολύ σαφές: τονίζονται τα πόδια του ζώου. Το πουλάρι όμως δεν έχει τα δυνατά πόδια που έχει το ενήλικο άλογο. Η αφαιρετική τεχνοτροπία του μας παρωθεί να δούμε άλογο όχι αλογάκι, πουλάρι (πώλος). Γιατί όμως να τονίζονται με τόση έμφαση τα πόδια του αλόγου; Τι τονίζεται, η δύναμη ή η ταχύτητά των ποδιών, του αλόγου; Και τα δύο.
ΚΑΠΟΙΟΣ, κάποιοι ενδιαφέρονται για την δύναμη και την ταχύτητα των ποδιών του αλόγου. Επιθυμούν και λατρεύουν συγκεκριμένα την δύναμη και την ταχύτητα του αλόγου αλλά και γενικά τη δύναμη και την ταχύτητα σε όλες τις εκφάνσεις της, φυσικές και κοινωνικές. Το αγαλματίδιο είναι αψευδής μάρτυρας της λατρείας της δύναμης και της ταχύτητας. Ποιοι είναι αυτοί που ενδιαφέρονται για την δύναμη και την ταχύτητα, τόσο γενικά όσο και του αλόγου; Στο ερώτημα αυτό μπορούμε να απαντήσουμε με βεβαιότητα: ήταν οι πλουσιότεροι και ισχυρότεροι της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Πώς ονομάζονταν αυτοί; Μας είναι γνωστοί με πολλά ονόματα – ένα από αυτά: ιππείς. Το άλογο είναι ένα από τα σύμβολα αυτής της τάξης. Τι τα έκαναν τα άλογα; Τα χρησιμοποιούσαν στον πόλεμο και στους αθλητικούς αγώνες. Η κατοχή του ίππου αυξάνει την ισχύ, τη δύναμη του κατόχου του γιατί αυξάνει την ταχύτητά του. Ο έφιππος είναι πιο ταχύς από τον πεζό. Γνωρίζουμε ότι στις μάχες οι ιππείς δεν συμμετείχαν στην οπλιτική φάλαγγα αλλά έκοβαν βόλτες κοντά στη μάχη. Εάν οι οπλίτες νικούσαν, καταδίωκαν και σφαγίαζαν τους πανικόβλητους αντιπάλους εκ του ασφαλούς. Εάν ηττώντο, την κοπανούσαν από το πεδίο της μάχης ταχύτατα και εκ του ασφαλούς. Στο αγώνισμα της αρματοδρομίας (τέθριππο) συμμετείχαν μόνο οι πλουσιότεροι και οι ισχυρότεροι, οι γαιοκτήμονες δουλοκτήτες αριστοκράτες. Το ζητούμενο εδώ ήταν η εξασφάλιση της πρωτιάς και της νίκης – του κλέους δηλαδή, της φήμης – άλλων τριών λατρειών και επιθυμιών των αριστοκρατών. Το άλογο ήταν το βασικό μέσο αύξησης της ταχύτητας και της ισχύος μέχρι στις αρχές του 20ού μ. Χ. αιώνα – οι μπάτσοι στην Αγγλία είναι ακόμα έφιπποι.
ΤΟ αγαλματίδιο είναι έκφραση της λατρείας του αλόγου, της ισχύος και της αύξησής της, της ταχύτητας, της νίκης, της πρωτιάς, του κλέους, της πολεμικής και κοινωνικής υπεροχής των πλουσίων και ισχυρών αριστοκρατών. Δεν είναι όμως φτιαγμένο από μάρμαρο, όπως είναι φτιαγμένα τα περισσότερα αγάλματα και αγαλματίδια της αρχαϊκής εποχής. Είναι φτιαγμένο από χαλκό. Τι σχέση είχαν οι αριστοκράτες με τον χαλκό; Ήταν ακριβό ή φτηνό μέταλλο; Συμβόλιζε κάτι ως μέταλλο, συμβόλιζε κάτι η κατοχή αυτού του μετάλλου; Τι σχέση έχει με τον χρυσό και τον άργυρο, το ασήμι; Γιατί τα χαρακτηρίζουμε ευγενή μέταλλα, πολύτιμα;
Ο χαλκός κατέχει την τρίτη θέση ως προς στην αξία του στις λατρείες και την κοσμοθεώρηση (ιδεολογία) των ισχυρών αριστοκρατών. Ακόμα και σήμερα δίνουμε χάλκινο μετάλλιο στον τρίτο νικητή – πόσα κατάλοιπα του παρελθόντος επιβιώνουν ακόμα! Τα τρία αυτά μέταλλα έχουν κάποιες ιδιότητες, οι οποίες δεν είναι τίποτα άλλο παρά επιθυμίες των ευγενών, των αριστοκρατών – γι αυτό τα λέμε ευγενή μέταλλα. Η λατρεία του χρυσού, και σε μικρότερο βαθμό του αργύρου, είναι ένας συνδυασμός τριών άλλων λατρειών: της αφθαρσίας (του αναλλοίωτου, της αιωνιότητας, της αμεταβλησίας, της αθανασίας, της μη απώλειας, της μη μείωσης), της λάμψης και της σπανιότητας. Ο χαλκός είναι σπάνιος, δεν αλλοιώνεται αλλά δεν λάμπει. Η λάμψη είναι έκφραση της επιθυμίας της ισχύος (ήλιος), η δε κατοχή ενός σπάνιου μετάλλου τονίζει την σπανιότητα του ίδιου του κατόχου, δηλαδή την πολεμική και κοινωνική ισχύ του, την υπεροχή του. Η ισχύς από τη φύση της είναι σπάνια! Οπότε, το χάλκινο αγαλματίδιο του αλόγου είναι ένα σύμβολο της τάξης των αριστοκρατών και σημείο συνάντησης πολλών λατρειών και επιθυμιών.
ΓΙΑΤΙ είναι από χαλκό και όχι από μάρμαρο; Για δύο λόγους: ο χαλκός είναι πιο σπάνιος, άρα πιο ακριβός, πιο πολύτιμος, από το μάρμαρο και κατασκευάζεται πιο γρήγορα και πιο εύκολα. Πώς όμως έγινε από τεχνικής άποψης εφικτή η κατασκευή χάλκινων αγαλματιδίων τον 8ο αι.; Γιατί εκείνη την εποχή, γιατί αυτόν τον αιώνα άρχισαν να φτιάχνουν χάλκινα αγαλματίδια; Διότι αυτήν την εποχή η κατασκευή μεταλλικών όπλων και εργαλείων έχει εξελιχθεί για να καλύψει τις ανάγκες του πολέμου και της καλλιέργειας της γης. Εκτός από αυτά τα όπλα και τα εργαλεία κατασκευάζονται και χάλκινοι τρίποδες, η κατασκευή των οποίων είχε μεγάλη παράδοση, μεγάλα χάλκινα καζάνια με τρία πόδια, μέσα στα οποία βράζουν το κρέας των θυσιών στις εορτές που γίνονται στα ιερά, από τα οποία προήλθαν οι ναοί, ξύλινοι στην αρχή, μαρμάρινοι στη συνέχεια. Η κατασκευή των χάλκινων αυτών μεγάλων, τεράστιων καζανιών, ποικιλμένα με ανάγλυφες μεταλλικές αναπαραστάσεις ζώων και ανθρώπων, επέτρεψε την κατασκευή των πρώτων χάλκινων αγαλματιδίων.
ΠΟΙΑ ήταν η λειτουργία αυτού του αγαλματιδίου; Το παρήγγειλε κάποιος πλούσιος και ισχυρός αριστοκράτης για το σπίτι του; Όχι, κατά κανένα τρόπο. Δεν είχε διακοσμητική, ιδιωτική ή δημόσια, λειτουργία. Το αγαλματίδιο αυτό είναι ανάθημα. Είναι αυτό που λέμε σήμερα τάμα. Υπήρχαν δύο ειδών: το ανάθημα ως αίτημα και το ανάθημα ως ευχαριστία. Σου δίνω αυτό το αγαλματίδιο, ακριβό και πολύτιμο, σύμβολο ισχύος και πλούτου, εσύ, ο θεός, η προσωποποίηση της ισχύος, θα μου δώσεις τη νίκη – στον πόλεμο ή στον αθλητικό αγώνα. Ή: μου έδωσες τη νίκη, σου δίνω κάτι για να σε ευχαριστήσω. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε μια σαφή έκφραση της επιθυμίας αύξησης της ισχύος, στη δεύτερη την ικανοποίηση για την επίτευξη της αύξησης της ισχύος. Σήμερα ανάβουμε κεράκι – και για να ζητήσουμε και για να ευχαριστήσουμε!
ΠΟΥ να βρέθηκε άραγε, σε ποια περιοχή; Δεν θα το μάθουμε ίσως ποτέ αλλά μας επιτρέπεται να κάνουμε κάποιες πολύ βάσιμες εικασίες σχετικά με τον κάτοχο, το εργαστήριο και το τόπο που βρέθηκε. Αυτός που το παρήγγειλε είχε άλογα, άρα ήταν πλούσιος γαιοκτήμονας. Ο νους μας πάει στην Ηλεία, την Βοιωτία, την Αθήνα, το Άργος, την Κόρινθο:η εκτροφή των αλόγων προϋποθέτει κάμπο. Τα σημαντικότερα όμως εργαστήρια μεταλλοτεχνίας ήταν στο Άργος και στην Αθήνα. Η γνώμη μου είναι ότι πρέπει να βρέθηκε στην Ολυμπία, όπου υπήρχε το διασημότερο ιερό και όπου γίνονταν εορτές που συνοδεύονταν με την διεξαγωγή ενός μόνο αγωνίσματος, του σταδίου (το σημερινό κατοστάρι). Στο ιερό αυτό, του Διός, της προσωποποίησης της υπέρτατης ισχύος, έχουν βρεθεί εκατοντάδες αναθήματα, χάλκινα, που αναπαριστάνουν ζώα (άλογα και βόδια κυρίως) και ανθρώπους (πολεμιστές κυρίως). Η πρωιμότητα του χάλκινου αγαλματιδίου μας προτρέπει να εικάσουμε ότι ήταν πολύτιμο και ως τέτοιο μόνο στο διασημότερο ιερό θα είχε αφιερωθεί ως αίτημα ή ως ευχαριστία.
Σχολιάστε ελεύθερα!