in οι πρώτες μέρες της αγοράς/του εμπορεύματος και του χρήματος

γιατί το βόδι-χρήμα αντικαταστάθηκε απο το μέταλλο-χρήμα;

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΠΡΙΝ λίγες μέρες μελετήσαμε τις μαρτυρίες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας τις σχετικές με τον υπολογισμό της αξίας των δούλων (αιχμαλώτων ληστρικών επιδρομών), των μετάλλων και των μεταλλικών αντικειμένων σε βόδια. Ο Λαέρτης για να αγοράσει την δωδεκάχρονη Ευρύκλεια (πολύ διάσημη, αυτό σημαίνει) έδωσε από τον πλούτο του αντικείμενα αξίας είκοσι βοδιών. Ποια ήταν αυτά τα αντικείμενα; Δεν γνωρίζουμε. Αναρωτηθήκαμε γιατί το βόδι χρησιμοποιήθηκε ως χρήμα, ως μονάδα υπολογισμού της αξίας,  και γιατί δεν χρησιμοποιήθηκε ως μέσον ανταλλαγής. Θα απαντήσουμε σήμερα σε αυτά τα ερωτήματα –  όπως και στο ερώτημα του τίτλου, εάν προλάβουμε.

ΓΙΑΤΙ ο Λαέρτης δεν έδωσε είκοσι βόδια για να αγοράσει την έφηβη δούλα; Μπορεί να μην είχε. Μπορεί όμως και να είχε. Και να είχε όμως δεν θα τα έδινε. Μαρτυρίες ανταλλαγής βοδιών με άλλο προϊόν δεν υπάρχουν στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια –  εκτός από μία, είδαμε την ιδιαιτερότητά της. Κανείς δεν (θα) έδινε κάποιο ή κάποια από τα βόδια του για να αγοράσει κάτι άλλο. Τι άλλο; Προφανώς κάτι που δεν είχε και χρειαζόταν. Τι δεν είχε και χρειαζόταν; Δούλους και μέταλλα.

ΑΠΟ το 1.050 π. Χ.  μέχρι το 600 π. Χ. το βόδι ήταν το πιο σημαντικό μέρος του πλούτου των ποιμενικών γενών. Να σημειώσουμε ότι αυτή την εποχή επικρατούσε ο ποιμενισμός, η εκτροφή των ζώων. Τα εκτρεφόμενα ζώα (βόδια, αιγοπρόβατα και γουρούνια) παρείχαν τροφή (κρέας και γάλα), δέρμα, και κοπριά. Τα ποιμενικά γένη καλλιεργούσαν κι ένα μικρό μέρος της γης για να παράγουν σιτάρι και κριθάρι. Γύρω στο 800 – 750 π. Χ. η εκτροφή των ζώων αρχίζει να περιορίζεται και αυξάνει η έκταση της καλλιεργήσιμης γης. Η διαδικασία της μετάβασης από την κτηνοτροφία  στη γεωργία διήρκεσε δύο αιώνες περίπου –  το 600 π. Χ. οι περισσότερες περιοχές ήταν γεωργικές. Οι πλούσιοι, που είχαν στην κατοχή τους μεγαλύτερες εκτάσεις γης (γύρω στα 5οο στρέμματα) εξέτρεφαν και ένα μικρό αριθμό ζώων, μεταξύ των οποίων και βόδια.

Η θέση του βοδιού στην κτηνοτροφία δεν είναι ίδια με αυτήν στην γεωργία. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, και ο Ησίοδος, μας βεβαιώνουν, ότι οι ποιμένες εξέτρεφαν κυρίως αιγοπρόβατα και γουρούνια και περιορισμένο αριθμό αγελάδων. Η εκτροφή της αγελάδας απαιτεί και εύφορη πεδιάδα και μεγάλη έκταση –  10 στρέμματα χρειάζεται μια αγελάδα για να τραφεί στοιχειωδώς ικανοποιητικά. 10 αγελάδες χρειάζονται 100 στρέμματα –  πολύ μεγάλη έκταση για τα δεδομένα της νότιας ελλαδικής χερσονήσου, όπου το 80% του εδάφους είναι ορεινό και λοφώδες. Μόνο οι πολύ πλούσιοι εξέτρεφαν μεγάλο αριθμό αγελάδων – η Ιλιάδα (Ι 154 και 196) τους αποκαλεί πολυβούται.  Ο Απόλλων εξέτρεφε πολλές αγελάδες, τις οποίες έκλεψε ο θεός της ζωοκλοπής, ο Ερμής, όπως και ο Ήλιος! Τις αγελάδες του έφαγαν οι σύντροφοί του Οδυσσέα! Ένας από τους άθλους του Ηρακλή ήταν να φέρει πίσω το μεγάλο κοπάδι βοδιών του Γηρυόνη που είχε κλαπεί.  Η αγελάδα παρείχε μεγάλη ποσότητα κρέατος και γάλακτος, μεγάλη ποσότητα δέρματος, με το οποίο κατασκεύαζαν όπλα, εργαλεία, υποδήματα, στρωσίδια και άλλα. Εκτός από την χρηστική της αξία, είχε και ιδεολογική και συμβολική αξία. Ήταν σύμβολο πλούτου αλλά και σύμβολο ισχύος. Η λέξη ήρως και το θεωνύμιο Ήρα προέρχονται από τη ρίζα jer που σημαίνει ενός έτους (βόδι) –  πρβλ year, έτος). Ήρως σημαίνει ”βόδι ενός έτους”, δηλαδή νεαρός ισχυρός άντρας, ενώ γνωρίζουμε τη σχέση της ‘Ηρας με τις αγελάδες (στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια χαρακτηρίζεται βοώπις!).

ΚΑΤΑ τη διάρκεια της μετάβασης από την εκτροφή των ζώων στην καλλιέργεια της γης, ο ρόλος του βοδιού αναβαθμίζεται. Εκτός από την τροφή, το δέρμα, την ιδεολογική (θρησκευτική, επίδειξη πλούτου και ισχύος με τη θυσία –  εκατόμβη!) και συμβολική αξία, το βόδι γίνεται μέσον παραγωγής, μέσον μεταφοράς και παραγωγός κοπριάς για τη λίπανση των χωραφιών. Η γεωργία  της καλλιέργειας των δημητριακών χρειάζεται ζωική ενέργεια: το βόδι χρησιμοποιείται στο όργωμα των χωραφιών και ζεύεται για να σύρει τις άμαξες, για την μεταφορά των προϊόντων.

Ο αριθμός των βοδιών που εκτρέφει κάποιος δείχνει την κοινωνική του θέση. Οι πολυβούται είναι οι πολύ πλούσιοι, οι ζευγίται είναι αυτοί που μπορούν και εκτρέφουν ένα ζευγάρι βοδιών για το όργωμα, οι φτωχοί είναι αβούται (Ησίοδος, Έργα και Ημέραι) –  χωρίς βόδια!  Τα βόδια είναι λίγα και πολύ χρήσιμα, είναι πολύτιμα –  να γιατί δεν ανταλλάσσονται. Είναι τόσο περιζήτητα που είναι ο βασικός στόχος των ζωοκλεπτών. Κανένας (κτηνοτρόφος-γεωργός) δεν θα έδινε και κανένας (έμπορος) δεν θα έπαιρνε βόδια. Εάν έδινε βόδια θα μειωνόταν ο πλούτος του και η ισχύς του, άρα και το κλέος του, η φήμη του. Η μείωση πλούτου, ισχύος και φήμης ήταν κάτι το αδιανόητο για τον ήρωα-γαιοκτήμονα. Για τον έμπορο θα ήταν μεγάλο πρόβλημα: το βόδι απαιτεί χώρο και εργασία για να διατηρηθεί στη ζωή. Μπορεί και να ψοφήσει!  Ήταν πολύτιμο για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο υπολογισμού της αξίας άλλων προϊόντων αλλά παντελώς ακατάλληλο ως μέσον ανταλλαγής. Αυτή η διάκριση μεταξύ του μέτρου υπολογισμού της αξίας και της ακαταλληλότητας ως μέσου ανταλλαγής είναι πολύ σημαντική –  αυτή, μεταξύ των άλλων,  έφερε στο προσκήνιο τα μέταλλα. Αλλά μέχρι να φτάσουμε εκεί, έχουμε πολλά ακόμα να πούμε.

ΟΙ ιστορικοί των σκοτεινών αιώνων και της γεωμετρικής εποχής, 1050 -750 π. Χ., δεν συμφωνούν εάν επικρατούσε η κτηνοτροφία. Όμως, οι γλωσσικές, ιστορικές, αρχαιολογικές,  θρησκευτικές, μυθολογικές και λογοτεχνικές μαρτυρίες δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας. Ένα άλλο ζήτημα που μας απασχολεί είναι τα αίτια της μετάβασης από την κτηνοτροφία στην γεωργία. Κατά τη γνώμη μου η αιτία αυτής της μετάβασης ήταν η αύξηση του πληθυσμού. Μετά από τρεις αιώνες ο πληθυσμός αυξήθηκε – ένα πολύ σύνηθες φαινόμενο στις κτηνοτροφικές κοινωνίες.  Αύξηση του πληθυσμού όμως σημαίνει αύξηση του αριθμού των εκτρεφομένων ζώων, άρα αύξηση της έκτασης των λιβαδιών. Το αποτέλεσμα ήταν οι ζωοκλοπές, οι ληστρικές επιδρομές με στόχο τα ζώα και οι αιματηρές συγκρούσεις με αντικείμενο τη γη και τα λιβάδια, συγκρούσεις που αναπόφευκτα είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση και του πλούτου και της ισχύος. Έτσι, οι ποιμένες ήρωες στράφηκαν στην καλλιέργεια της γης και στον περιορισμό των εκτρεφομένων ζώων. Εάν από μια αγελάδα, που χρειάζεται δέκα στρέμματα για να τραφεί,  μπορεί να ζήσει ένας άνθρωπος, από δέκα στρέμματα καλλιέργειας σιταριού μπορούν να ζήσουν πάνω από πέντε άνθρωποι. Τουλάχιστον.

ΥΠΑΡΧΕΙ ένα ζήτημα όμως για το οποίο οι ιστορικοί συμφωνούν. Κατά την εποχή της μετάβασης, 800-600 π. Χ., αρχίζει η καλλιέργεια του αμπελιού και της ελιάς –  και των συκιών. Το κρασί ήταν πολύ σημαντική πηγή θερμίδων ενώ το λάδι της ελιάς φώτιζε τις νύχτες τα σπίτια τους –  το λάδι δεν το έτρωγαν –  μάλλον, έτρωγαν πολύ λίγο λάδι, ελάχιστο θα έλεγα. Τα σύκα επίσης ήταν πολύ βασική τροφή. Θα τα δούμε όλα αυτά όταν ασχοληθούμε με την εξέλιξη της διατροφής και της σχέσης της με την ιστορία της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Η δενδροκαλλιέργεια έχει το πλεονέκτημα ότι μπορεί να γίνει σε εδάφη όχι πολύ γόνιμα και λοφώδη. Την εποχή λοιπόν της μετάβασης αυξάνεται η καλλιέργεια του σιταριού και του κριθαριού και αρχίζει να επεκτείνεται η καλλιέργεια του αμπελιού και της ελιάς –  ας αφήσουμε τις συκιές στην άκρη, χωρίς να τις ξεχνάμε.

ΠΛΗΘΩΡΑ ερωτημάτων έρχονται στο προσκήνιο. Τι χρειάζεται για να αυξηθεί η καλλιέργεια των δημητριακών, του αμπελιού και της ελιάς; Χρειάζονται περισσότεροι άνθρωποι και εργαλεία. Και, εάν και όταν αυξηθεί η καλλιέργεια, χρειάζονται και αποθηκευτικά δοχεία. Πώς  θα βρούμε περισσότερους ανθρώπους; Τι χρειάζεται για να έχεις εργαλεία;  Χρειάζεται να έχεις σίδηρο. Πώς θα τον εξασφαλίσεις τον σίδηρο;  Ποιος θα κάνει τον σίδηρο εργαλεία; Ποιος θα κατασκευάσει τα αποθηκευτικά δοχεία; 

ΌΛΑ αυτά τα ερωτήματα, φίλες και φίλοι, πρέπει να απαντηθούν. Με αυτά όμως τα ερωτήματα συνδέεται κι ένα άλλο, το οποίο δεν έχει απαντηθεί ακόμα. Την εποχή της μετάβασης (800-600 π. Χ.) εμφανίζεται η πόλις. Εάν απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα, θα μπορέσουμε άραγε να διατυπώσουμε και μια βάσιμη εικασία για τη διαδικασία σχηματισμού της πόλεως;

ΝΑΙ!

Σχολιάστε ελεύθερα!