φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Ο όρος δημοκρατία δεν μεταφράζεται, όπως και πολλοί άλλοι – λ.γ. ο δήμος, η πόλις, ο οίκος, ο θεός. Για να δείξω ότι δεν μεταφράζονται, θα τις γράφω με πλάγια. Εάν επιχειρούσαμε μια μετάφραση του όρου δημοκρατία, θα γινόταν με περιφραστική διατύπωση, που θα χρειαζόταν μια άλλη συμπληρωματική περίφραση: τις αποφάσεις τις παίρνει ο ισχυρός (κράτος) δήμος, το σύνολο των φτωχών και ακτημόνων πολεμιστών που μοιράζονται ισότιμα τη λεία (γη, λάφυρα). Κάποιοι προτιμούν κάποιες άλλες περιφράσεις, όπως άμεση δημοκρατία, συμμετοχική δημοκρατία και γω δεν ξέρω ποιες άλλες. Πρόκειται περί προβολών και αναχρονισμού. Δεν θα τους ακολουθήσουμε. Προσπαθούμε όσο μπορούμε να μείνουμε μακριά από προβολές του παρόντος στο παρελθόν και από αναχρονισμούς. Με τις προβολές και τους αναχρονισμούς όχι μόνο δεν μπορούμε να κατανοήσουμε κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά και ιδεολογικά φαινόμενα αλλά προκαλούμε μεγάλη σύγχυση και αποπροσανατολισμό. Τα ερωτήματα που θα θέσω σήμερα, παλιά και νέα, έχουν δύο στόχους: αφενός να αποκαλύψω τις προβολές και τους αναχρονισμούς και αφετέρου να συμβάλω στην συζήτηση για τη γένεση και τη φύση της δημοκρατίας της Αθήνας. Εάν κάποιοι και κάποιες θεωρούν το ζήτημα λήξαν, ας πάρουν τα κουβαδάκια τους κι ας παίξουν με την άμμο παραπέρα. Πιο καθαρά και σαφώς δεν μπορώ να το πω: θα μείνω αυστηρά προσκολλημένος στο πλαίσιο της κοινωνίας της αρχαίας Αθήνας.
ΑΣ αρχίσουμε με την βεβαιότητα ότι πριν τον Πελοποννησιακό πόλεμο, που άρχισε το 432/1 π. Χ., το σύνολο των ελεύθερων πολιτών ήταν 40.000 και 25.000 προς το τέλος του πολέμου (403). Να διευκρινήσουμε ότι η λέξη πολίτης σημαίνει πολεμιστής, όπως και η λέξη οπλίτης. Ας δεχτούμε ότι οι αποφάσεις παίρνονταν στην συνέλευση των πολιτών, ένα μέρος του οποίου, το μεγαλύτερο ήταν ο δήμος, οι φτωχοί και οι ακτήμονες πολεμιστές. Μιας λοιπόν και ο δήμος ήταν ένα μέρος, το μεγαλύτερο, των πολιτών, θα πρέπει να εστιάσπουμε στην κοινωνική σύνθεση αυτού του συνόλου. Δεν υπάρχει, δεν μπορεί να υπάρξει διαφωνία. Το 5% ήταν πλούσιοι και ισχυροί γαιοκτήμονες (έχουν υπολογιστεί γύρω στους 1.500), ένα 15-20% ήταν οι ιππείς, λιγότερο πλούσιοι και λιγότερο ισχυροί, ένα 65% ήταν φτωχοί μικροκαλλιεργητές (αυτουργοί, αυτοί που καλλιεργούν τα χωράφια τους με την οικογένειά τους) και το υπόλοιπο 15% ήταν ακτήμονες (θήτες). Εννοείται ότι οι αριθμοί είναι κατά προσέγγιση και φωτογραφίζουν μια συγκεκριμένη περίοδο της ιστορίας της αρχαίας Αθήνας, το δεύτεριο μισό του 5ου αιώνα (450-400). Η κοινωνική διαστρωμάτωση είναι σαφής, πιο σαφής δεν γίνεται, η κοινωνική και οικονομική ανισότητα είναι σαφέστατη και εύγλωττη. Γνωρίζουμε ότι όλοι οι πολίται συμμετείχαν στην Εκκλησία του δήμου, ότι είχαν δικαίωμα λόγου (ο όρος δικαίωμα είναι αναχρονισμός, το τονίζω), ότι όλοι συμμετείχαν στη λήψη των αποφάσεων. Υπήρχε λοιπόν πολιτική ισότητα. Ως καθυστερημένος μαρξιστής, και μαρξιστής, διατυπώνω το πρώτο κομβικό ερώτημα: είναι συμβατή η οικονομική και κοινωνική ανισότητα με την πολιτική ισότητα; Δεν θα απαντήσουμε τώρα.
ΘΑ διατυπώσουμε πρώτα κι άλλα ερωτήματα. Συμμετείχαν όλοι οι πολίται στην Εκκλησία (συνέλευση) του δήμου; Θα ήταν παράλογο να ισχυριστούμε ότι συμμετείχαν και οι 40.000, αν εστιάσω σε αυτόν τον αριθμό, σε αυτή τη στιγμή της κοινωνικής και πολιτικής ιστορίας της Αθήνας. Αλλά 30.000 θα μπορούσε – δικαιολογούμε την απουσία του ενός τετάρτου. Υπήρξε ποτέ Εκκλησία του δήμου με 30.000 πολίτες; Δεν υπάρχει καμιά απολύτως μαρτυρία. Γνωρίζουμε όμως ότι απαρτία υπήρχε με 6.000 πολίτες. Πολύ μεγάλη έκπτωση, φίλες και φίλοι, πάρα πολύ μεγάλη. Γιατί να καθοριστεί η απαρτία στους 6.000; Δεν είναι εύλογο το ερώτημα; Δεν σας φαίνεται περίεργο; Υπήρξε ποτέ απαρτία; Οι πληροφορίες που έχουμε μας λένε ότι ελάχιστες ήταν οι φορές που υπήρξε απαρτία! Στην καλύτερη περίπτωση οι συμμετέχοντες ήταν γύρω στους 1.500, σχεδόν πάντα γύρω στους 1.000, πάνω κάτω. Μπορούσαν να πάρουν τον λόγο όλοι; Θεωρητικά, ναι, το δεχτήκαμε (ισηγορία). Τον έπαιρναν όμως; Μπορούμε να φανταστούμε μια συνέλευση 6.000 ανθρώπων, ή, έστω, 1.000 που εκφράζουν τις σκέψεις τους; Πόσο θα διαρκούσε μια τέτοια συνέλευση; Αν ξεκινούσαν τα χαράματα, μέχρι να δύσει ο ήλιος θα είχαν μιλήσει όλοι; Δε νομίζω. Το ερώτημα: πόσοι μιλούσαν στην Εκκλησία του δήμου; Γνωρίζουμε: δυο, τρεις, τέσσερις, πέντε; Όχι παραπάνω. Το ερώτημα αυτό δημιουργεί άλλα δύο: ποιοι ήταν αυτοί που μιλούσαν; Γιατί όλοι οι άλλοι δεν μιλούσαν;
ΔΕΧΤΗΚΑΜΕ ότι η συνέλευση του δήμου, η Εκκλησία (εκκαλώ) ήταν μια συνέλευση πολεμιστών. Εάν δεν ήσουν πολεμιστής, δεν μπορούσες να συμμετάσχεις. Για ποιες υποθέσεις συγκεντρώνονταν για να πάρουν αποφάσεις; Δεν ήταν πολλές. Μία ήταν όμως αυτή για την οποία συγκεντρώνονταν να πάρουν αποφάσεις: η διεξαγωγή του πολέμου. Εάν θα πολεμούσαν ή όχι. Ποια ήταν η απόφαση που έπαιρναν οι πολεμιστές; Να πολεμήσουν! Είμαστε βέβαιοι ότι οι Αθηναίοι, και όχι μόνο, πολεμούσαν κάθε χρόνο! Η κοινωνία της Αθήνας ήταν μια πολεμική κοινωνία. Γιατί πολεμούσαν κάθε χρόνο; Τι σημαίνει πολεμώ;
ΑΣ επανέλθουμε στα προηγούμενα ερωτήματα. Μάλλον, ας θέσουμε πρώτα ένα ακόμα ερώτημα. Ποιοι ήταν οι ηγέτες του δήμου; Προέρχονταν από τον δήμον; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι κάτι παραπάνω από κατηγορηματική: οι ηγέτες του δήμου ήταν πλούσιοι και ισχυροί αριστοκράτες γαιοκτήμονες δουλοκτήτες: Θεμιστοκλής, Εφιάλτης, Περικλής – ας περιοριστούμε σε αυτά τα γνωστά ονόματα. Οι περισσότεροι δεν προέρχονταν από την τάξη των πολύ πλουσίων και πολύ ισχυρών. Δεν μπορούμε να αποφύγουμε το επιτακτικό ερώτημα: γιατί οι ηγέτες του δήμου δεν προέρχονταν από τον δήμον, δεν ήταν φτωχοί πολίτες, αλλά ήταν πλούσιοι και ισχυροί αριστοκράτες γαιοκτήμονες; Και: εάν η δημοκρατία ήταν άμεση και συμμετοχική, εάν οι συμμετέχοντες στην Εκκλησία του δήμου ήταν πολιτικά ισότιμοι, γιατί έπρεπε να έχουν ηγέτες;
ΑΠΟΜΕΝΟΥΝ ένα δυο ακόμα ερωτήματα, δεν μπορώ να τα διατυπώσω όμως, εάν δεν εκθέσω τις απαντήσεις μου σε κάποια από τα προηγούμενα. Εφ΄ όσον πολεμούσαν κάθε χρόνο, οι αποφάσεις που λαμβάνονταν ήταν υπέρ της διεξαγωγής του πολέμου. Οπότε, είτε συμμετείχαν 30.000 είτε 800, η απόφαση θα ήταν ίδια. Οπότε, είτε μιλούσαν όλοι είτε οι ηγέτες τους, η απόφαση θα ήταν ίδια. Εάν μιλούσαν μόνο οι ηγέτες τους, τότε αυτοί ήταν οι εκπρόσωποί τους. Εάν απουσίαζε η πλειονότητα των πολιτών, τότε αυτοί που μιλούσαν ήταν οι αντιπρόσωποί τους. Είναι αυτό άμεση, συμμετοχική δημοκρατία; Δεν νομίζω. Να γιατί η απαρτία είχε καθοριστεί στους 6.000, να γιατί συμμετείχαν 1000-1500.
ΤΩΡΑ είμαστε σε θέση να διατυπώσουμε άλλο ένα κομβικό ερώτημα. Εάν υπήρχε πολιτική ισότητα, θα επωφελούνταν και ισότιμα από την διεξαγωγή του πολέμου. Επωφελούνταν όλοι ισότιμα; Ας υποθέσουμε ότι θα επωφελούνταν όλοι ισότιμα σε περίπτωση νίκης. Σε περίπτωση ήττας, θα ζημιώνονταν ισότιμα; Εάν κρίνουμε με κριτήριο την πολιτική ισότητα, θα επωφελούνταν ή θα ζημιώνονταν ισότιμα. Εάν το κριτήριό μας είναι η οικονομική και κοινωνική ανισότητα, τότε θα επωφελούνταν και θα ζημιώνονταν ανισότιμα – κάποιοι λιγότερο και κάποιοι περισσότερο.
Η απάντηση σε ένα ακόμα ερώτημα θα μας βοηθήσει να απαντήσουμε και στα αμέσως προηγούμενα. Πώς γινόταν η μοιρασιά της λείας σε περίπτωση νίκης; Γνωρίζουμε ότι υπήρχαν δύο τρόποι. Εάν λεία ήταν η γη, αυτή μοιραζόταν ισότιμα μεταξύ του δήμου, των φτωχών και ακτημόνων πολεμιστών. Η γη χωριζόταν σε ίσα μερίδια και με κλήρωση έπαιρνε ο καθένας το δικό του. Με αυτό τον τρόπο διανεμόταν η κατακτημένη γη στις αποικίες, με αυτό τον τρόπο και στις αθηναίκές κληρουχίες. (κληρουχία, έχω κλήρο, κομμάτι γης μετά από κλήρωση). Εάν η λεία ήταν κινητή (αιχμάλωτοι, πολύτιμα αντικείμενα κάθε είδους), η μοιρασιά ήταν άνιση. Οι λίγοι γαιοκτήμονες που συμμετείχαν στην πολιτική ως ηγέτες δεν προέρχονταν από την τάξη των πλουσίων και ισχυρών γαιοκτημόνων ( αυτοί απέφευγαν τη συμμετοχή στον πόλεμο με κάθε τρόπο) και συμμετείχαν για ένα και μόνο σκοπό: να γίνουν πλουσιότεροι και ισχυρότεροι. Αποσπούσαν το μεγαλύτερο μέρος της κινητής λείας. Σε περίπτωση ήττας, ζημιωμένοι ήταν ο δήμος: όλα τα θύματα των μαχών ήταν φτωχοί και ακτήμονες πολεμιστές. Στο πεδίο της μάχης έχαναν τη ζωή τους και ηγέτες (οι στρατηγοί), δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία – η περίπτωση του πάμπλουτου Νικία στη Σικελική εκστρατεία είναι πολύ γνωστή. Οι περισσότεροι όμως στρατηγοί, επαναλαμβάνω, δεν προέρχονταν από την τάξη των ισχυρών και πλουσίων γαιοκτημόνων κι από αυτούς ελάχιστοι πέθαιναν στο πεδίο της μάχης.
ΕΑΝ λοιπόν, φίλες και φίλοι, θέλουμε να κατανοήσουμε το ζήτημα της γένεσης και τη φύσης της δημοκρατίας, θα πρέπει οπωσδήποτε να το συσχετίσουμε άμεσα με τον πόλεμο. Εάν απαντήσουμε στο ερώτημα, γιατί οι Αθηναίοι, περιορίζομαι σε αυτούς αφού η μόνη μεγάλης χρονικής διάρκειας δημοκρατία ήταν η αθηναϊκή και οι σύντομης διάρκειας δημοκρατίες ελάχιστες (σε ολόκληρη την Πελοπόννησο μόνο στην Μαντίνεια και ίσως στην Ήλιδα), πολεμούσαν κάθε χρόνο, θα μπορέσουμε να διευκρινίσουμε πολλές πτυχές του προβλήματος της γένεσης και της φύσης της αθηναϊκής δημοκρατίας.
ΜΕΧΡΙ τον Απρίλιο θα το κάνουμε.
Σχολιάστε ελεύθερα!