in οι πρώτες μέρες της αγοράς/του εμπορεύματος και του χρήματος

το βόδι ως χρήμα στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΈΝΑ από τα πολλά ανεπίλυτα προβλήματα της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας είναι η εμφάνιση του  χρήματος, του εμπορεύματος και της ανταλλαγής εμπορευμάτων μέσω του χρήματος. Σχετικό με αυτό είναι και  το πρόβλημα της εμφάνισης του κερματόμορφου μεταλλικού χρήματος, του νομίσματος. Αφού γνωρίζουμε ότι η πρώτη μορφή χρήματος ήταν το βόδι, δύο ακόμα ερωτήματα έρχονται στην επιφάνεια. Πρώτον, ποια είναι η λειτουργία του βοδιού ως χρήματος; Είναι μέσον ανταλλαγής ή μονάδα μέτρησης της αξίας των αγαθών; Δεύτερον, πώς από το βόδι φτάσαμε μετά από τρεις αιώνες στο μεταλλικό χρήμα, το νόμισμα;

ΑΠΟ όλα αυτά τα ζητήματα, μόνο για ένα μπορούμε να μιλάμε με βεβαιότητα: το βόδι δεν είναι μέσον ανταλλαγής  (εκτός από μία περίπτωση που επιβεβαιώνει παρά αμφισβητεί την παραπάνω βεβαιότητα) αλλά  μονάδα υπολογισμού της αξίας άλλων ανταλλάξιμων αγαθών. Μετά από πολλές δεκαετίες μελετών και ερευνών είμαι σε θέση να διατυπώσω μια θεωρία που απαντά σε όλα αυτά τα ερωτήματα. Δεν θα την εκθέσω τώρα. Θα το κάνω σταδιακά, θέτοντας ερωτήματα και διατυπώνοντας τις απαντήσεις στις οποίες έχω καταλήξει. Τα πρώτα σχετιζόμενα μεταξύ τους ερωτήματα που πρέπει να θέσουμε, και τα οποία δεν έχουν διατυπωθεί μέχρι σήμερα, εκτός αν κάνω λάθος, μάλλον όμως δεν κάνω, είναι τα εξής:  γιατί από όλα τα αγαθά, τα μέρη του πλούτου, η αξία των αγαθών υπολογίζεται με τα βόδια; Γιατί το βόδι δεν χρησιμοποιείται ως μέσον ανταλλαγής; Προς τα που θα στρέψουμε το βλέμμα μας για να αναζητήσουμε τις απαντήσεις μας; Στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Αυτές τις μαρτυρίες θα μελετήσουμε σήμερα και θα καταλήξουμε σε κάποια συμπεράσματα, εφ΄ όσον βέβαια διατυπώσουμε και κάποιες πολύ βάσιμες εικασίες.

ΣΤΗ ραψωδία Ψ, το βραβείο (άεθλον) για τον νικητή  του αγωνίσματος της πάλης  είναι ένας τρίποδας (702), ένα μεγάλο χάλκινο καζάνι (λέβης) με τρεις βάσεις, μέσα στο οποίο έβραζαν μεγάλες ποσότητες  κρέατος, χρησιμοποιούνταν δηλαδή κυρίως σε γιορτές,  και για τον ηττημένο μια αιχμάλωτη γυναίκα (704), η οποία πολλά δ΄ επίστατο έργα, ήξερε να κάνει πολλές δουλειές. Η αξία του τρίποδα ήταν δώδεκα βόδια –  δυωδεκάβοιον (703) ενώ της γυναίκας τέσσερα βόδια – τεσσαράβοιον (705). Εάν ο κάτοχος του τρίποδα κάποια στιγμή τον αντάλλαζε, θα μπορούσε να απαιτήσει δώδεκα βόδια ή   κάτι άλλο ή άλλα αξίας δώδεκα βοδιών. Δεν γνωρίζουμε με ποιο κριτήριο καθορίζεται αυτή η ισοδυναμία, εάν δηλαδή τα δώδεκα ή τα τέσσερα βόδια είναι μια λογική τιμή, εάν είναι πολλά ή εάν είναι λίγα. Είμαστε  υποχρεωμένοι να κάνουμε αυτή τη σκέψη γιατί το βραβείο στο αγώνισμα του κονταρομαχίας ήταν ένα μεγάλο χάλκινο καζάνι χωρίς βάσεις, δεν ήταν δηλαδή τρίποδας, το οποίο δεν είχε ακόμα χρησιμοποιηθεί, δεν είχε μπει πάνω στη φωτιά, και ήταν διακοσμημένο με ανάγλυφα άνθη: η αξία του ήταν ένα βόδι (βοός άξιον, 885).  Μας επιτρέπεται να αναρωτηθούμε: ο τρίποδας ήταν ακριβός ή το καζάνι φτηνό;

Οι επιφυλάξεις για τους αριθμούς των βοδιών ενισχύονται και από την μαρτυρία της ραψωδίας Φ. Διαβάζουμε εδώ ότι ο Αχιλλεύς πουλάει σε κάποιον έμπορο  έναν αιχμάλωτο, γιο του πλούσιου Πρίαμου,  και παίρνει αγαθά αξίας εκατό βοδιών –  εκατόβοιον (79). Αγαθά αξίας εκατό βοδιών για αιχμάλωτο νεαρό άντρα είναι πολλά, πάρα πολλά –  δεν έχει καμιά σχέση το γεγονός ότι είναι γιος του πλούσιου Πρίαμου. Υπάρχει και συνέχεια στην υπερβολή. Οι γονείς του έδωσαν στον έμπορο, τον Εύνηο από τη Λήμνο, τρεις τόσσα, τρεις φορές παραπάνω, δηλαδή αντάλλαγμα αξίας τριακοσίων βοδιών! Στην ραψωδία α της Οδύσσειας διαβάζουμε ότι ο Λάέρτης αγόρασε την Ευρύκλεια όταν αυτή ήταν στην αρχή της εφηβείας (πρωθήβην, 431), γύρω στα δώδεκα, κι έδωσε από την περιουσία του αγαθά (κτεάτεσιν εοίσι, 430) αξίας είκοσι βοδιών (εεικοσάβοια, 431). Δεν έδωσε είκοσι βόδια! Τεσσάρων βοδιών αξίας η έμπειρη αιχμάλωτη στην Ιλιάδα, είκοσι της άπειρης έφηβης στην Οδύσσεια.

Υπάρχουν δύο ακόμα μαρτυρίες. Στη ραψωδία Β ο ποιητής περιγράφει την αιγίδα της θεάς Αθηνάς: είναι πολύ μεγάλης αξίας, δεν γερνάει και είναι αθάνατη. Τι ήταν αυτή η αιγίς είναι ένα πρόβλημα που θα παραμείνει ανεπίλυτο, αν και έχουμε διατυπώσει τη δική μας γνώμη. Εδώ εκλαμβάνεται μάλλον ως ασπίδα, από την οποία κρέμονται εκατό χρυσά κρόσια (εκατόν θύσανοι παγχρύσεοι, 448)· η αξία του κάθε κροσιού, θυσάνου,  είναι εκατό βόδια (εκατόμβοιος δε έκαστος, 449), σύνολο, 10.000 βόδια! Είναι τόσο μεγάλη η υπερβολή που θα πρέπει να εμπεριέχει κάποια αλήθεια πολύ μεγάλης αξίας –  την οποία και θα δούμε όταν θα μελετήσουμε τη χρήση και την αξία των μετάλλων στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια.

ΣΤΗ ραψωδία Ζ, στο επεισόδιο της μονομαχίας Διομήδους (Αχαιός)- Γλαύκου (Τρώας), διαβάζουμε ότι η μονομαχία δεν γίνεται αλλά οι αντίπαλοι ανταλλάσσουν τις πανοπλίες τους. Η χάλκινη πανοπλία του Διομήδους ήταν αξίας 9 βοδιών ενώ η χρυσή του Γλαύκου εκατό βοδιών ( χρύσεα χαλκείων, εκατόμβοι΄ εννεαβοίων, 236)

Η τελευταία μαρτυρία προέρχεται από την Οδύσσεια. Στη ραψωδία χ, εκεί που ο Οδυσσεύς είναι έτοιμος να εξοντώσει τους μνηστήρες, ένας από αυτούς, ο Ευρύμαχος, κάνει την εξής πρόταση στον Οδυσσέα: για να κατευνάσουμε την οργή σου θα σου δώσουμε ο καθένας μας χαλκό και χρυσάφι αξίας είκοσι βοδιών (εεικοσάβοιον, 57). Αυτές είναι όλες κι όλες οι μαρτυρίες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας για τον υπολογισμό των αγαθών σε βόδια. Ας δούμε τώρα και την μοναδική μαρτυρία ανταλλαγής βοδιών με ένα αγαθό.

ΣΤΟ τέλος της ραψωδίας Η οι Αχαιοί προμηθεύονται κρασί από τον γνωστό μας έμπορο, τον Εύνηο από τη Λήμνο. Τι του δίνουν; Ό,τι πιο πολύτιμο έχουν και δεν έχουν –  τόσο μεγάλη ανάγκη έχουν το κρασί: χαλκό, σίδηρο, δέρματα βοδιού, βόδια κι αιχμαλώτους, δούλους (472-475). Όλα αυτά είναι λεία από επιδρομές που έκαναν στα χωριά γύρω από την Τροία και στα απέναντι νησιά, κυρίως στη Λέσβο. Τα βόδια δεν είναι μέρος της περιουσίας τους, δεν τα χρειάζονται, τα αρπάζουν είτε για να τα φάνε είτε για να τα ανταλλάξουν. Η μόνη ανταλλαγή βοδιών με κρασί γίνεται σε συμφραζόμενα αντιπραγματισμού.

ΤΙ παρατηρούμε, φίλες και φίλοι; Παρατηρούμε ότι τα αγαθά που η αξία τους υπολογίζεται σε βόδια είναι τα μέταλλα και αντικείμενα από μέταλλο και οι αιχμάλωτοι δούλοι. Είναι τα αγαθά που έχουν την μεγαλύτερη αξία, είναι τα πιο πολύτιμα μέρη της περιουσίας. Κι αυτά τα πιο πολύτιμα αγαθά ανταλλάσσονται με κρασί! 

ΕΑΝ θέλουμε να ερευνήσουμε την γένεση του εμπορεύματος και του χρήματος, την ανταλλαγή μέσω του χρήματος,  στην αρχαϊκή εποχή, και την εμφάνιση του μεταλλικού νομίσματος, προς τα τέλη αυτής της εποχής, θα πρέπει να ερευνήσουμε τη σχέση μεταξύ βοδιών, μετάλλων, δούλων (αιχμαλώτων πολέμου) και κρασιού. Εάν το κάνουμε, αναγκαία συνθήκη αλλά όχι επαρκής, θα συμβάλουμε στην επίλυση ενός ανεπίλυτου προβλήματος που αντιμετωπίζουμε στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας.

ΑΥΡΙΟ θα εξετάσουμε τη θέση του βοδιού ως μέρος του πλούτου του ήρωα στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια.

Σχολιάστε ελεύθερα!