φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΕΝΑ από τα πιο ενδιαφέροντα βιβλία που έχω διαβάσει σχετικά με το ομηρικό ζήτημα, τον Όμηρο και την Ιλιάδα είναι το βιβλίο της Irene de Jong, Narrators and Focalizers: the Presentation of the Story in the Iliad (Άμστερνταμ, 1987). Μία από τις γονιμότερες στιγμές της αφηγηματολογίας, της λογοτεχνικής κριτικής που αναφέρεται σε αφηγηματικά κείμενα, τα οποία μπορεί να είναι η ηρωική ποίηση, η ιστοριογραφία, η Βίβλος, ο κινηματογράφος, ακόμα και η ζωγραφική. Ποιος, πώς και γιατί αφηγείται κάποιος, κάποια μια ιστορία; Σ΄αυτό το βιβλίο η de Jong πετάει στα σκουπίδια μια αντίληψη που επικρατούσε αιώνες και χιλιετίες: ότι η Ιλιάδα είναι ανικειμενική ποίηση, ότι δεν γνωρίζουμε απολύτως τίποτα για τον αφηγηγή, τον συνθέτη της Ιλιάδας (και της Οδύσσειας), ότι αυτός ο αφηγητής, που ονομάζουμε συμβατικά Όμηρο, κρύβεται, δεν αποκαλύπτεται ή το κάνει ελάχιστες φορές. Και όμως, μας λέει η de Jong, ο αφηγητής παρεμβαίνει συνεχώς στην αφήγηση και μελετά τους τρόπους με τους οποίους το κάνει. Θα παραθέσω ένα μόνο παράδειγμα, ενδεικτικό όμως.
ΤΟΝ πρώτο στίχο της Ιλιάδας τον θυμόμαστε όλοι μας : Μήνιν άειδε, θεά, Πηληιάδεω Αχιλλήος. Εδώ ο αφηγητής είναι παρών, απευθύνεται στη θεά, κλπ. Ο επόμενος όμως στίχος αρχίζει με την μετοχή ουλομένην κλπ, με την οποία ο αφηγητής παίρνει θέση, σχολιάζει την οργή του Αχιλλέα, την αποκηρύσσει: την καταραμένη, μακάρι να είχε χαθεί, να μην υπήρχε. Αποκηρύσσοντας όμως την οργή του ήρωα, αποκηρύσσει και τον ηρωισμό, αφού ο ήρωας είναι πάντα οργίλος. Το γιατί θα το δούμε ένα άλλο πρωινό.
ΘΑ λέγαμε λοιπόν ότι ο αφηγητής, ο πρωτεύων αφηγητής, γιατί υπάρχουν και δευτερεύοντες αφηγητές, είναι αυτοί που αφηγούνται ιστορίες μέσα στην Ιλιάδα ή την Οδύσσεια, είναι πανταχού παρών. Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε την εργασία της de Jong διατυπώνοντας δύο ερωτήματα. Εφ΄ όσον ο αφηγητής παρεμβαίνει τόσο συχνά στην αφήγηση, ποια εικόνα θα σχηματίζαμε γι΄ αυτόν; Και, το σημαντικότερο: μήπως κάποιος από τους δευτερεύοντες αφηγητές είναι περσόνα του πρωτεύοντος αφηγητή, του συνθέτη της ομηρικής Ιλιάδας;
Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι σαφής. Εάν μελετήσουμε προσεκτικά όλες τις παρεμβάσεις του θα αντιληφθούμε ότι ο αφηγητής κάνει κριτική στον ηρωισμό, ότι αποκηρύσσει τον ηρωισμό. Το κάνει ήδη από την αρχή, με τη μετοχή ουλομένην της αρχής του δεύτερου στίχου. Η απάντηση όμως στο δεύτερο ερώτημα δεν είναι και τόσο εύκολη. Υπάρχουν τρόποι που θα μας βοηθήσουν να απαντήσουμε; Νομίζω πως ναι. Εκθέτω τις σκέψεις μου και την επιχειρηματολογία μου.
ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ λοιπόν ότι εάν η Ιλιάδα εξυμνεί και αποκηρύσσει τον (ποιμενικό) ηρωισμό, και νομίζω πως το κάνει, τότε η Ιλιάδα είναι και δεν είναι ηρωική ποίηση. Αφού τον εξυμνεί, είναι, κινείται στα χνάρια της παράδοσης. Όταν όμως τον αποκηρύσσει, είναι ηρωική ποίηση; Τον αποκηρύσσει απευθυνόμενος στο αριστοκρατικό κατ΄ αρχήν ακροατήριό του. Τους λέει, με λίγα και απλά λόγια, σταματήστε να είστε τέτοιοι ήρωες όπως είναι ο Αχιλλέας και ο Αγαμέμνονας. Σταματήστε να είστε οργίλοι και παράφοροι, βίαιοι και παρορμητικοί – συγκρατηθείτε, αποκτήστε την ικανότητα της αυτοσυγκράτησης – ο Οδυσσέας της Οδύσσειας είναι πρότυπο αυτοσυγκράτησης και αυτοπειθαρχίας. Κατά συνέπεια, η Ιλιάδα, είναι ένας μύθος με την ιλιαδική σημασία της λέξης: είναι μια αφήγηση συμβουλευτικού χρακτήρα. Η Ιλιάδα είναι ηρωική ποίηση αλλά είναι και διδακτική ποίηση!
ΕΙΚΑΖΟΥΜΕ ότι ο πρωτεύων αφηγητής, ο συνθέτης της ομηρικής Ιλιάδας, πρέπει να είναι γέρος. Οι αοιδοί ήταν γέροι και η εικόνα που έχουμε για τον Όμηρο είναι αυτή του τυφλού γέρου αοιδού. Εάν λοιπόν ο πρωτεύων αφηγητής κρύβεται πίσω από κάποιον δευτερεύοντα αφηγητή, αυτός θα ήταν κάποιος γέρος. Υπάρχουν γέροι αφηγητές στην Ιλιάδα; Υπάρχουν. Πριν δούμε ποιοι είναι ας πούμε λίγα πράγματα για τον όρο περσόνα. Η περσόνα είναι το προσωπείο που φορούσαν οι ηθοποιοί στις παραστάσεις του δράματος. Περσόνα είναι η εικόνα που θέλουμε να παρουσιάσουμε στους άλλους. (Εδώ το βιβλίο του Ίρβιγκ Γκόφμαν, Η παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωη [εκδ. Αλεξάνδρεια, μετ. Γκόφρα Μαρία] μας είναι πολύ χρήσιμο). Στην αφηγηματολογία περσόνα είναι ένας δευτερεύων αφηγητής πίσω από τον οποίο κρύβεται ο πρωτεύων αφηγητής. Πολλοί μυθιστοριογράφοι, το ξέρουμε πολύ καλά, κρύβονται πίσω από τον αφηγητή, τον πρωτεύοντα ή κάποιον δευτερεύοντα, όταν δεν υιοθετούν την πρωτοπρόσωπη αφήγηση.
ΠΟΙΟΙ είναι λοιπόν οι γέροι αφηγητές στην Ιλιάδα; Εάν θα μπορούσε κάποιος από αυτούς να ήταν περσόνα του πρωτεύοντος αφηγητή, ποιος να είναι άραγε; Υπάρχουν τρεις γέροι αφηγητές στην Ιλιάδα. Είναι ο Νέστωρ, ο Φοίνιξ και ο Πρίαμος. Ο Νέστωρ (<Νεστίτωρ, αυτός που επιστρέφει, εννοείται από επιδρομή, ζωντανός και νικητής) είναι βασιλιάς της Πύλου και στον στ. Λ 636 χαρακτηρίζεται γέρων. Ο Φοίνιξ είναι ο παιδαγωγός του Αχιλλέα, εμφανίζεται στη ραψωδία Ι, απευθύνεται και συμβουλεύει τον Αχιλλέα και μετά απλά αναφέρεται το όνομα του μερικές φορές. Θα δούμε παρακάτω για ποιον λόγο ακολούθησε τον Αχιλλέα στην Τροία – αν τον ακολούθησε! Στον στ. Τ 311 χαρακτηρίζεται γέρων. Ο Πρίαμος μας είναι γνωστός. Είναι ο βασιλιάς της Τροίας, είναι πατέρας του Έκτορα, είναι και παππούς. Έντεκα φορές διαβάζουμε τη φράση (ο) γέρων Πρίαμος.
ΓΙΑ να μπορέσουμε να συνεχίσουμε την εργασία μας θα πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας σε ένα άλλο ζήτημα. Οι ήρωες (και οι θεοί και θεές) στην Ιλιάδα δεν πολεμούν μόνο αλλά και συνομιλούν μεταξύ τους, απευθύνονται σε άλλον ή σε άλλους. Με κριτήριο το περιεχόμενο οι ιλιαδιστές έχουν ταξινομήσει τους λόγους των ηρώων, τους μελετούν εδώ και πάνω από έναν αιώνα, σε κατηγορίες: πολεμικές παραινέσεις, θριαμβολογίες, επιπλήξεις και απειλές, προτάσεις, συμβουλές, ικεσίες, προσευχές, εμψυχώσεις, εντολές, θρήνους και παράπονα, σε λόγους αρχηγών και άλλους. Σε αυτό το αντικείμενο των ομηρικών ερευνών θα μας βοηθήσει πολύ το βιβλίο του Ν. Π. Μπεζαντάκου, Η ρητορική της ομηρικής μάχης (εκδ. Καρδαμίτσα, 1996).
ΠΡΕΠΕΙ λοιπόν να μελετήσουμε τους λόγους των τριών γερόντων της Ιλιάδας για να δούμε εάν πράγματι κάποιος από αυτούς είναι περσόνα του Ομήρου. Ο Νέστωρ μιλάει 32 φορές, η φλυαρία του είναι γνωστή. Ο Νέστωρ είναι πολεμιστής και συχνά κάνει πολεμικές παραινέσεις, εμψυχώνει τους άλλους, κάνει προτάσεις για την διεξαγωγή του πολέμου, ομιλεί ως αρχηγός στη συνέλευση. Στην Α προσπαθεί να συμφιλιώσει τον Αγαμέμνονα και τον Αχιλλέα αλλά δεν τα καταφέρνει. Εάν συγκρίνουμε τις παρεμβάσεις του πρωτεύοντος αφηγητή στην αφήγηση με τους λόγους του γέροντος Νέστορος θα καταλήξουμε στο αβίαστο συμπέρασμα ότι ο Νέστωρ δεν είναι περσόνα του Ομήρου.
Ο Πρίαμος ομιλεί 25 φορές – 5 φορές στην Γ και 14 στην Ω. Απευθύνεται στην Ελένη, στον Αγαμέμνονα, στους Τρώες και τους Αχαιούς, στον Έκτορα, στη σύζυγό του Εκάβη, στον Δία, στον Ερμή και στον Αχιλλέα. Στην Ω, ο Πρίαμος επισκέπτεται τον φονιά του γιου του και του ζητάει το σώμα του, για να το θάψει, ενώ ο Αχιλλέας, αφού το έχει κακοποιήσει απάνθρωπα είναι αποφασισμένος να το δώσει στα σκυλιά και στα όρνεα, μια άκρως ατιμωτική μεταχείριση. Προσπαθεί να τον μεταπείσει και ο αμετάπειστος Αχιλλέας της Α και της Ι, πείθεται! Γνωρίζοντας ότι πρωταγωνιστής της Ιλιάδας είναι ο Αχιλλέας, τον οποίο ο αφηγητής υψώνει στο πιο ψηλό βάθρο του ηρωισμού μόνο και μόνο για να τον γκρεμίσει από εκεί, αυτός που τον γκρεμίζει είναι ο Πρίαμος.
ΓΙΑ να κατανοήσουμε αυτό το γκρέμισμα θα πρέπει να ακούσουμε τι λέει και πώς συμπεριφέρεται ο Αχιλλέας στην Ι, όπου απεσταλμένοι του Αγαμέμνονα προσπαθούν να τον πείσουν να επιστρέψει στο πεδίο της μάχης, με το αζημίωτο ασφαλώς, μιας και οι Τρώες τους έχουν πολιορκήσει και τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα. Τα δώρα του Αγαμέμνονα είναι πολλά και πλούσια , ο οργίλος όμως Αχιλλέας τα απορρίπτει. Δεν θέλει να ακούσει κουβέντα! Ο Αχιλλέας εδώ συμπυκνώνει με συγκλονιστικό τρόπο τον ποιμενικό, ηρωικό, πολεμικό τρόπο σκέψης, με τον οποίο θα ασχοληθούμε διεξοδικότερα αύριο το πρωί. Με λίγα λόγια: ο Αχιλλέας τα βλέπει όλα μαύρα ή άσπρα, δεν υπάρχουν αποχρώσεις: Με ατίμησες, με ατίμωσες, θα τιμωρηθείς με τον χειρότερο τρόπο, δεν θα ικανοποιηθώ, εάν δεν δω να σας σφάζουν όλους οι Τρώες- δεν υπάρχει άλλη λύση. Νίκη ή θάνατος! Είναι γνήσιος ήρωας, είναι κάτι παραπάνω από γνήσιος ήρωας, είναι υπερ-ήρωας.
Ο Πρίαμος εξηγεί στον Αχιλλέα ότι τα πράγματα δεν είναι έτσι. Ότι υπάρχουν κι άλλες αποχρώσεις εκτός από το μαύρο και το άσπρο. Ο αμετάπειστος και οργίλος Αχιλλέας πείθεται, αυτοσυγρατείται και δεν σκοτώνει τον Πρίαμο, δεν τον πετάει έξω από τη σκηνή του με τις κλωτσιές, του δίνει το σώμα του γιου του και τον φιλοξενεί με όλες τις τιμές! Ο Αχιλλέας της Α και της Ι έχει πολύ μικρή σχέση με τον Αχιλλέα της Ω. Εάν συγκρίνουμε τις παρεμβάσεις του πρωτεύοντος αφηγητή, του Ομήρου, ας πούμε, με τα λόγια που απευθύνει ο Πρίαμος στον Αχιλλέα, θα παρατηρήσουμε και πάλι αβίαστα ότι και οι δύο κινούνται προς την κατεύθυνση της αποκήρυξης του ηρωισμού, του ηρωικού κώδικα συμπεριφοράς, των ηρωικών αξιών, του ηρωικού ήθους. Νομίζω πως ο γέρος Πρίαμος είναι η περσόνα του πρωτεύοντος αφηγητή και η επιλογή αυτή είναι συνειδητή. Πίσω από τον Πρίαμο που μιλάει με τον Αχιλλέα βρίσκεται ο ίδιος ο συνθέτης της ομηρικής Ιλιάδας. Και η Ω σχολιάζει την Ι (ενδοκειμενικότητα).
ΕΧΟΥΜΕ όμως άλλον έναν γέρο, τον Φοίνικα, τον παιδαγωγό του Αχιλλέα. Θα αναρωτηθούμε: για ποιο λόγο άραγε ακολούθησε τον Αχιλλέα στην Τροία; Δεν ξέρουμε, θα το μάθουμε όμως. Στην αρχή της Ι αποφασίζεται να στείλουν τον Φοίνικα, τον Αίαντα και τον Οδυσσέα (μαζί με δύο κήρυκες) στον Αχιλλέα για να προσπαθήσοουν να τον μεταπείσουν να επιστρέψει στο πεδίο της μάχης, αναλογιζόμενος την κρισιμότητα της κατάστασης – οι Τρώες ετοιμάζονται να κάψουν τα καράβια τους και να τους σκοτώσουν. Ξεκινούν λοιπόν για τη σκηνή του Αχιλλέα, που βρίσκεται στην άκρη του στρατοπέδου, αλλά εδώ το κείμενο έχει σηκώσει θύελλες και κυκλώνες που δεν έχουν καταλαγιάσει ακόμα. Διαβάζουμε πολλές φορές ονόματα και ρήματα στον δυικό αριθμό! Έφυγαν τρεις, πώς είναι δύο; Οι της ενιαίας σύνθεσης καταβάλλουν φιλότιμες προσπάθειες να εξηγήσουν αυτή την ανωμαλία ενώ οι της πολλαπλής πατρότητας την επικαλούνται με σθένος για να υποστηρίξουν την άποψή τους. Η οποία λέει τα εξής. Η αρχική πρεσβεία περιλάμβανε μόνο τον Αίαντα και τον Οδυσσέα και κάποιος μεταγενέστερος παρενέβαλε τον Φοίνικα. Εάν διαβάσουμε προσεκτικά αυτά που λέει ο Φοίνιξ δεν θα δυσκολευτούμε να αντιληφθούμε ότι αυτά που λέει, προσπαθώντας να μεταπείσει τον Αχιλλέα, είναι αντιλήψεις που θα συναντήσουμε πολύ αργότερα στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Φαίνεται πως ο συνθέτης αυτών των στίχων προσπαθεί να μιμηθεί τον Πρίαμο αλλά λόγω πολιτισμικής και ιδεολογικής (και θρησκευτικής) απομάκρυνσης δεν μπορεί να αποκρύψει την χρονική απόσταση. Ο Φοίνιξ ως περσόνα του Ομήρου είναι κακέκτυπο του Πριάμου ως περσόνας του Ομήρου.
Σχολιάστε ελεύθερα!