ο Κ. Καστοριάδης για την αρχαία Σπάρτη (2)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΠΙΣΗΜΑΝΑΜΕ χτες ότι από τις 1035 καταγραμμένες πόλεις του αρχαίου ελληνικού κόσμου, σύμφωνα με τον Κατάλογο της Οξφόρδης, μόνο λίγες τις ”είχε κερδίσει το κίνημα της αυτοθέσμισης”. Από αυτές τις λίγες μόνο σε μία είχε διάρκεια και δημιούργησε θεσμούς, στην Αθήνα. Θα πρέπει ακόμα να επαναλάβουμε ότι η συντριπτική πλειονότητα των πόλεων ήταν πολίσματα, μικρές πόλεις, και πολίχναι, ακόμα πιο μικρές, χωριουδάκια  –  τον 4ο π. Χ. αιώνα πλάστηκε και η λέξη πολισμάτιον. Και ότι λίγες από αυτές τις 1035 πόλεις ήταν πόλεις από λειτουργικής άποψης,  κόμβος λίγων ή πολλών οικισμών –  από πληθυσμιακής καμία πόλις δεν ήταν πόλη. Γιατί λοιπόν μόνο λίγες πόλεις κέρδισε το κίνημα της αυτοθέσμισης; Γιατί οι άλλες αδιαφόρησαν; Γιατί ειδικά στην Αθήνα είχε διάρκεια και δημιούργησε θεσμούς;  Εάν αυτό το φαινόμενο έχει  σχέση με κάποια ιδιαιτερότητα της Αθήνας ως πόλεως, ποια να είναι αυτή; Μας επιτρέπεται να γενικεύουμε εσκεμμένα και να μιλάμε για ελληνικό θαύμα και ελληνική ιδιαιτερότητα; Γιατί τη Σπάρτη δεν την κέρδισε το κίνημα της αυτοθέσμισης; Ξέρουμε; Ξέρουμε δηλαδή την αιτία; Ο Καστοριάδης διατείνεται ότι δεν την ξέρουμε. Μα αν δεν υπάρχει αιτία που εμφανίστηκε το κίνημα της αυτοθέσμισης, όπως υποστηρίζει, γιατί να λέει ότι δεν ξέρει γιατί η Σπάρτη δεν εντάχθηκε στο κίνημα της αυτοθέσμισης;

ΘΑ μπορούσαμε να μάθουμε τι είναι αυτό που αποκαλεί ο Καστοριάδης  ”κίνημα της αυτοθέσμισης” και τα αίτια της εμφάνισης και της εξάπλωσης του ή μη, εάν απαντούσαμε στα εξής ερωτήματα: 1. Γιατί όλες οι πόλεις της Μεσογείου και του Ευξείνου Πόντου (εκτός από ένα μεγάλο αριθμό της ελλαδικής χερσονήσου) ήταν παράκτιες ή πάρα πολύ κοντά στη θάλασσα, σε λιμάνι βεβαίως; Γιατί δεν προχωρούσαν στα ενδότερα της Ισπανίας ή της Γαλλίας για να ιδρύσουν νέες πόλεις; Το έκαναν πρώτη φορά την ελληνιστική εποχή και μόνο στην Ανατολή –  γιατί τότε;  2. Γιατί καθ΄ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας υπήρχε η τάση της συγκέντρωσης της γης σε λίγους γαιοκτήμονες; 3. Γιατί  σε όλες τις  πόλεις υπήρχαν ακτήμονες, ποια διαρκής διαδικασία προκαλούσε την ύπαρξή τους, γιατί ο αριθμός των οποίων αυξανόταν αιώνα με τον αιώνα; 4. Γιατί οι μεγαλύτερες σε έκταση και σε πληθυσμό πόλεις πολεμούσαν διαρκώς, γιατί ήταν πολεμοχαρείς και φιλοπόλεμες; 5. Έχει κάποια σχέση το κίνημα της αυτοθέσμισης με όλα αυτά τα ερωτήματα και μάλιστα με την κοινωνική διαφοροποίηση των πόλεων και των κοινωνικών συγκρούσεων που αυτή συνεπάγεται; 6. Γιατί η Αθήνα, η πολυπληθέστερη πόλις, δεν ίδρυσε υπερπόντιες αποικίες; Δεν είναι περίεργο, μιας και ήταν η πολυπληθέστερη πόλις με τους περισσότερους ακτήμονες;  

ΘΑ απαντήσω σε αυτά τα ερωτήματα άκρως συνοπτικά και θα επανέλθω το φθινόπωρο. Μας επειτρέπεται να φανταστούμε μια πόλιν όχι στο κέντρο της Ισπανίας ή της Γαλλίας, στα παράλια των οποίων υπήρχαν μόνο 4 πόλεις,  αλλά 50 μόνο χιλιόμετρα από την ακτή; Όχι, δεν μας επιτρέπεται. Εάν υπήρχε μια τέτοια πόλις, μέσα σε λίγα χρόνια, και πολύ λέω, δεν θα υπήρχε κανένας ζωντανός άποικος Έλλην, θα τους είχαν σφάξει όλους οι γηγενείς. Επειδή ήταν βάρβαροι και αιμοσταγείς; Όχι, βέβαια. Επειδή οι πόλεις, πολύ περισσότερο οι υπερπόντιες αποικίες,  ήταν φρούρια, οχυρά, ορμητήρια ληστρικών επιδρομών και εμπορεία, χώροι ανταλλαγών με τους γηγενείς. Ληστρική επιδρομή και εμπόριον είναι δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος. Δεν νοείται το ένα χωρίς το άλλο. Δεν προχωρούσαν στα ενδότερα επειδή φοβόντουσαν. Εάν υπήρχε κίνδυνος, ανέβαιναν στα καράβια και έφευγαν, όπως έφυγαν έντρομοι στα τέλη του 6ου αιώνα οι κάτοικοι της Φώκαιας στην Ιωνία, μεταξύ των οποίων και οι γονείς του Παρμενίδη, που έγιναν πειρατές μεταξύ Κορσικής και Σαρδηνίας!  Γνωρίζουμε πολύ καλά, ο Θουκυδίδης και άλλοι ιστορικοί μας λένε πολλά, ότι στη Σικελία οι πόλεμοι με τους γηγενείς ήταν συνεχείς και μόνο από τρεις αιώνες μπόρεσαν και κατέκτησαν όλη σχεδόν τη Σικελία, εκτός από μία περιοχή στα βορειοδυτικά. Πόσες πόλεις υπήρχαν στη Σικελία; 46! Στη Σικελία υπήρχαν στα μεσόγαια πόλεις, όχι πολλές, γιατί δεν φοβόντουσαν, επειδή ήταν πολλοί οι άποικοι. Πότε άλλοτε δεν φοβήθηκαν και προχώρησαν βαθιά μέσα στα ηπειρωτικά; Όταν τους προστάτευε ένας ισχυρός στρατός –  ο συμμαχικός στρατός των Μακεδόνων και κάποιων ελληνικών πόλεων! Όπου δεν τους έπαιρνε, έκαναν εμπόριο (εμπορεία). Όπου τους έπαιρνε, έκαναν ληστρικές επιδρομές, κυρίως για δούλους. Όπου τους παραέπαιρνε, έκαναν ληστρικές κατακτητικές επιδρομές και εκστρατείες (Μακεδόνες και Έλληνες). Και ίδρυαν πόλεις μέχρι και στο Αφγανιστάν!

Η κοινωνική διαφοροποίηση, η τάση της συγκέντρωσης της γης, η διαρκής παραγωγή ακτημόνων και οι κοινωνικές συγκρούσεις μεταξύ πλουσίων, ισχυρών γαιοκτημόνων και μικροκαλλιεργητών είναι ζητήματα που συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους. Το κομβικό σημείο εδώ είναι η συνεχής κατάτμηση της γης λόγω της κληρονομιάς –  άμεσο αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής ήταν οι ακτήμονες. Για να αποφευχθεί η μείωση της γης, οι γαιοκτήμονες είχαν σταθερά προσανατολιστεί προς την αρπαγή της γης των μικροκαλλιεργητών, συνέπεια της οποίας ήταν οι κοινωνικές συγκρούσεις. Υπήρχαν όμως δύο μηχανισμοί που άμβλυναν έως και απέτρεπαν την όξυνση των κοινωνικών συγκρούσεων: η συγγένεια και ο πόλεμος. Η συγγένεια ήταν η βάση μιας στοχειώδους αλληλεγγύης ενώ ο πόλεμος ένωνε πλούσιους και φτωχούς σε ένα σκοπό: τον πόλεμο, την αρπαγή, την κατάκτηση –  ό,τι ακριβώς έγινε και στη Ρώμη.

ΤΟ γεγονός ότι το κίνημα της αμφισβήτησης διήρκεσε μόνο στην Αθήνα οφείλεται σε κάποιες ιδιαιτερότητες της αθηναϊκής κοινωνίας. Ήταν η πολυπληθέστερη πόλις, η μεγαλύτερη σε έκταση (εάν δεν υπολογίσουμε τη Σπάρτη με την κατεκτημένη Μεσσηνία) και ήταν η κοινωνία όπου η κοινωνική σύγκρουση οξύνθηκε σε τέτοιο βαθμό (Σόλων) ώστε οι γαιοκτήμονες φοβήθηκαν και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν και να κάνουν παραχωρήσεις (σεισάχθεια), οι οποίες δεν ήταν στιγμιαίες αλλά συνεχίστηκαν για δύο αιώνες (600-400 π. Χ.). Γιατί υποχωρούσαν διαρκώς, γιατί έκαναν παραχωρήσεις οι πλούσιοι και ισχυροί γαιοκτήμονες; Γιατί με αυτές τις παραχωρήσεις η πόλις των Αθηναίων έφτασε στο απόγειο του πλούτου της και της ισχύος της το 430 π. Χ.; Για δύο λόγους. Ο πρώτος: Ο αριθμός των μικροκαλλιεργητών στην Αττική ήταν πολύ μεγάλος και οι σχέσεις, οι δεσμοί συγγένειας ενίσχυαν την αλληλεγγύη, την αποφασιστικότητα και την μαχητικότητα τους. Αυτούς τους δεσμούς επιχείρησε να διαρρήξει ο Κλεισθένης με την αντεπανάστασή του –  ναι, ναι, καλά διαβάσατε, με την αντεπανάστασή του. Ο δεύτερος λόγος: Οι υποχωρήσεις των γαιοκτημόνων ενίσχυαν τον πλούτο τους και την ισχύ τους διότι και οι δύο κοινωνικές ομάδες, τάξεις ας το πούμε, πρόκριναν τον πόλεμο, τη συνεργασία τους. Οι φτωχοί πολεμούσαν, οι πλούσιοι άρπαζαν το μεγαλύτερο μέρος της λείας. Όπως έγινε ακριβώς και στη Ρώμη με την περίφημη secessio, την αποχώρηση των πληβείων, των μικροκαλλιεργητών. Η εκτόνωση και η αποτροπή της όξυνσης του κοινωνικού πολέμου έγινε μέσω της συνεργασίας των αντιπάλων, μέσω της στρατηγικής του διαρκούς πολέμου.

ΤΙ λέτε, έχει κάποια σχέση το γεγονός ότι το κίνημα της αυτοθέσμισης διήρκεσε μόνο στην Αθήνα με την κοινωνική σύγκρουση και την μετέπειτα εκτόνωσή της προς τον πόλεμο; Αυτό που ο Καστοριάδης αποκαλεί κίνημα της αυτοθέσμισης δεν είναι παρά η όξυνση των κοινωνικών συγκρούσεων, οι παραχωρήσεις των γαιοκτημόνων και η παρεκτροπή του κοινωνικού πολέμου σε κοινωνική συνεργασία με προσανατολισμό τον πόλεμο.  Αυτό έγινε μόνο στην Αθήνα!

ΓΙΑΤΙ δεν έγινε στη Σπάρτη; Ο Καστοριάδης σηκώνει τους ώμους του και ομολογεί ότι δεν ξέρει. Δεν ξέρει τι; Δεν ξέρει ότι στη σπαρτιάτικη κοινωνία υπήρχαν πλούσιοι γαιοκτήμονες και μεσαίοι ιδιοκτήτες και φτωχοί μικροκαλλιεργητές και ακτήμονες; Ή δεν το ξέρει ή κάνει πως δεν το ξέρει. Δεν ξέρει γιατί η κοινωνική σύγκρουση δεν οξύνθηκε παρά μόνο τον 2ο π. Χ. αιώνα, όταν ήταν ήδη πολύ αργά; Δεν ξέρει ή κάνει πως δεν ξέρει. Δεν ξέρει ότι αυτό που ένωνε στους Σπαρτιατές ήταν η κατάσταση του κατακτητή; Οι Σπαρτιάτες δεν ήταν πολεμιστές έτσι γενικά και αόριστα, ήταν πολεμιστές γιατί ήταν κατακτητές. Ο φόβος της εξέγερσης των ειλώτων και των περιοίκων είχε γίνει καθημερινός εφιάλτης. Δεν τολμούσαν να ξεμυτίσουν από τη γη τους γιατί φοβόντουσαν. Στον Μαραθώνα δεν έστειλαν ούτε έναν πολεμιστή ενώ στις Θερμοπύλες έστειλαν 300 φουκαράδες με έναν ανεπιθύμητο επί κεφαλής  βασιλιά. Δύο ήταν τα καθήκοντά τους:  να τριγυρίζουν όλη τη μέρα στα χωράφια της Λακεδαίμονος και να τρομοκρατούν τους είλωτες και να πολεμούν για να επεκτείνουν τη γη τους –  δύο μακροχρόνιους πολέμους έκαναν για να κατακτήσουν  τη γη της Μεσσηνίας. Τους ένωνε ο φόβος και ο πόλεμος . Κάτω όμως από την επιφάνεια το σαράκι έτρωγε την σπαρτιάτικη κοινωνία. Οι πλούσιοι και ισχυροί γαιοκτήμονες  έκαναν αυτό που έκαναν όλοι οι όμοιοί τους σε όλες τις πόλεις: άρπαζαν τη γη των μικροκαλλιεργητών. Να είναι άνευ αιτίας το γεγονός ότι η Σπάρτη ίδρυσε πολλές υπερπόντιες αποικίες στην κάτω Ιταλία και στη Σικελία; Να είναι άνευ αιτίας το γεονός ότι οι 9.000 πολεμιστές, κατά τον Ηρόδοτο, της εποχής των περσικών πολέμων, έγιναν 1500 μετά από μόλις 150 χρόνια, το 330 π. Χ.;

ΑΥΤΑ, φίλες και φίλοι, είχα να πω και να γράψω. Δεν περιμένω να υπάρξει συζήτηση. Θα το ήθελα πολύ αλλά δυστυχώς δεν θα υπάρξει. Δεν πειράζει. Εμείς θα συνεχίσουμε να ερευνούμε, να μελετάμε, να σκεφτόμαστε, να αναθεωρούμε: θα επανέλθουμε για όλα αυτά τα ζητήματα το φθινόπωρο για να τα εξετάσουμε πιο διεξοδικά και λεπτομερειακά.

ΑΥΡΙΟ θα γράψω για την προομηρική Ιλιάδα. Θα είμαστε μαζί μέχρι τέλη Απριλίου και θα τα ξαναπούμε, πρώτα η ζωή και οι καύλες μας, αρχές Οκτώβρη. Πάω να φυτέψω πατάτες.