in ιστορική κοινωνιολογία του σώματος

”και έπλασεν ο Θεός τον άνθρωπον, χουν από της γης΄΄: τα μετασώματα των μετανθρώπων

“θέλω να περάσει ο πόνος!”

(διαμαρτυρία τρίχρονου αγοριού που έπεσε, χτύπησε και μάτωσε στο γόνατο)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Το σώμα, οι αισθήσεις και το αισθητηριακό ιεραρχικό καθεστώς στον δυτικό πολιτισμό, το φως και το σκοτάδι θα είναι κάποια από τα ζητήματα με τα οποία θα ασχοληθούμε φέτος –  μέχρι τον Απρίλιο. Δεν θα τα εξετάσουμε από βιολογικής, φυσικής ή ιατρικής άποψης αλλά από ανθρωπολογικής, κοινωνιολογικής και ιστορικής οπτικής γωνίας. Εφόσον υπάρχει η κοινωνιολογία του σώματος, είναι δυνατόν να υπάρξει και μια ιστορική κοινωνιολογία του σώματος.

ΘΑ ασχοληθούμε με το σώμα γιατί, θα το έχετε παρατηρήσει, το σώμα έρχεται τις τελευταίες δυο τρεις δεκαετίες, όλο και πιο συχνά στο προσκήνιο. Το εμβόλιο για την αντιμετώπιση της πανδημίας covid 19 γίνεται στο σώμα μας,  το σώμα μας ασθενεί και θεραπεύεται, το σώμα μας επιτηρείται, το σώμα μας γεμίζει με τατουάζ, με το σώμα μας ασχολούμαστε σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο συνεχώς. Δεν υπάρχει η παραμικρή επιφύλαξη: τις προσεχείς δεκαετίες το ενδιαφέρον αυτό θα επιταθεί. Αποτέλεσμα αυτού του ενδιαφέροντος ήταν η συγκρότηση της κοινωνιολογίας του σώματος, η οποία είναι θυγατέρα της κοινωνιολογίας της ασθένειας και της υγείας,  ανηψιά της κοινωνιολογίας της ιατρικής και μακρινή ξαδέρφη της κοινωνιολογίας.

ΘΑ ήθελα, πριν εκθέσω τις σκέψεις μου και τα επιχειρήματά μου, να διευκρινίσω τους όρους μετασώματα και μετάνθρωποι.  Δεν γνωρίζω εάν υπάρχουν σήμερα μετασώματα και μετάνθρωποι αλλά θα υπάρξουν. Εάν κάποια στιγμή στο μέλλον τα παιδιά που γεννιούνται είναι όπως τα επιθυμούμε εμείς, όπως τα έχουμε σχεδιάσει, μέσω της γενετικής μηχανικής (γενετικής τροποποίησης), τότε αυτά τα σώματα θα είναι μετασώματα και οι άνθρωποι, μετάνθρωποι. Θα έχουμε γίνει θεοί –  θνητοί Θεοί δηλαδή. Δεν μπορώ να μην διατυπώσω το ερώτημα: θα θέλατε το παιδί σας να είναι αποτέλεσμα της δικής σας επιθυμίας, του δικού σας σχεδιασμού, να είναι όπως θα το θέλατε εσείς –  και όχι η φύση, όπως γίνεται μέχρι τώρα;  Θα θέλατε να πλάσετε το παιδί σας, όπως ο Θεός έπλασε (Γένεσις Β΄7) εμάς τους ανθρώπους;

ΠΡΙΝ απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα συγκρίνουμε αυτές τις δύο επιθυμίες –  του Θεού και του σημερινού ανθρώπου να πλάσει ανθρώπους όπως τους επιθυμεί και τους σχεδιάζει. Εάν ο Θεός είναι, μεταξύ των άλλων, αυτό που θα θέλαμε να ήμασταν, αθάνατοι και πανίσχυροι, έναντι της φύσης και των άλλων ανθρώπων, των αντιπάλων προφανώς, τότε ο άνθρωπος που έπλασε ο Θεός είναι ήδη μετάνθρωπος και το σώμα του είναι ήδη μετασώμα! Ποια είναι όμως η κοινωνική και ιστορική βάση αυτής της επιθυμίας;  Υπήρξαν κοινωνίες που το σώμα θεωρήθηκε ως κάτι το ελαττωματικό και υπήρξαν κοινωνίες που δεν εκλήφθηκε ως τέτοιο. Ποιες κοινωνίες θεώρησαν το σώμα ως κάτι ελαττωματικό; Και γιατί είναι ελαττωματικό;

ΕΙΝΑΙ ελαττωματικό, όπως όλη η φύση, διότι αρρωσταίνει, τραυματίζεται, πονάει, φθείρεται και τελικά χάνεται, πεθαίνει. Είναι αίσχος όλα αυτά! Είναι; Ναι, είναι, μας λένε οι ποιμενικές-πολεμικές κοινωνίες. Όλη η πραγματικότητα, φυσική και κοινωνική, είναι ελαττωματική, μας λέει ο θείος Πλάτων συνοψίζοντας την ποιμενικοπολεμική πολιτισμική παράδοση. Το ίδιο μας λέει και ο Stelarc, το σώμα μας είναι κάτι ξεπερασμένο, παρωχημένο, ο οποίος πρόσθεσε ένα ρομποτικό τρίτο χέρι στο σώμα του και εμφύτευσε ένα τρίτο αυτί στο αριστερό του χέρι –  και έτσι βελτίωσε το ελαττωματικό σώμα του ο τσομπάν Stelarc. Εάν προσθέσει άλλα 97 θα γίνει Εκατόγχειρας της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας. Εάν έφτιαχνε τα χέρια του από  λάστιχο, καουστούκ, θα γινόταν Τιραμόλα, ήρωας κόμικ, ο οποίος έχει χέρια που μεγαλώνουν και μικραίνουν, δεκάδες, εκατοντάδες μέτρα.

Ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο από λάσπη, εμείς θα τον πλάσουμε με τα εργαλεία της βιοτεχνολογίας, με την γενετική μηχανική. Ο Θεός δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να μιμηθεί τους πλάστες των νεολιθικών ειδωλίων, γυναικείων σε ποσοστό 90%, και απλά ”ενεφύσησεν εις το πρόσωπον αυτού πνοήν ζωής,  και εγένετο ο άνθρωπος εις ψυχήν ζώσαν”(Γένεσις Β΄7). Αυτή είναι η εβραϊκή εκδοχή της επιθυμίας κατασκευής του μετανθρώπου. Η αρχαιοελληνιή ποιμενική πολεμική  πολιτισμική παράδοση έχει πλάσει με τη φαντασία της πολλά είδη μετανθρώπων: έχει πλάσει τους Εκατόγχειρες, τον Κένταυρο, την Σφίγγα, ενώ οι πέτρες που έρριχναν πίσω τους ο Δευκαλίωνας και η Πύρρα μετά τον κατακλυσμό μεταμορφώνονταν σε άντρες και γυναίκες.

ΤΟ κοινό χαρακτηριστικό που μας εντυπωσιάζει στην αρχαία ελληνική και ινδική μυθολογία και θρησκεία η  επιθυμία της πολυχειρίας. Οι Εκατόγχειρες, τρεις ήταν, παιδιά του Ουρανού και της Γης, είχαν εκατό χέρια έκαστος και επίσης 50 κεφάλια  και ήταν γιγαντόσωμοι, τέρατα. Δεν θα νικούσε τους Τιτάνες ο Ζεύς, εάν οι Εκατόγχειρες δεν ήταν σύμμαχοί του. Οι τρεις βασικοί θεοί της ινδικής θρησκείας, ο Μπράχμα (ο δημιουργός), ο Βισνού (ο συντηρητής, διατηρητής) και ο Σίβα (ο καταστροφέας) έχουν τέσσερα χέρια, ένα περισσότερο από τον Stelarc.

ΘΑ κάνουμε τώρα μια σύντομη παρέκβαση για να εστιάσουμε την προσοχή μας σε ένα ζήτημα που το θεωρώ κομβικής σημασίας, εάν επιδιώκουμε να θέσουμε κάποιες στοιχειώδεις, πρώτες βάσεις μιας ιστορικής κοινωνιολογίας του σώματος. Θα μελετήσουμε τη σημασιολογική εξέλιξη της λέξης σώμα, μιας και από αυτήν την αρχαιοελληνική λέξη έχει πλαστεί το ρήμα somatize (σωματοποιώ) και το ουσιαστικό somatization (σωματοποίηση). Για πολλούς αιώνες, χιλιετίες θα έλεγα, η αρχική σημασία της λέξης σώμα ήταν ” νεκρός, ανθρώπινο πτώμα”  (άλλη λέξη που πρέπει να εξετάσουμε – από το πίπτω, πέφτω!).  Στην Ιλιάδα έχει μόνο αυτή τη σημασία! Αυτό που λέμε εμείς σώμα, στην Ιλιάδα λεγόταν δέμας. Δέμας είναι το σώμα του ζωντανού ανθρώπου, σώμα είναι ο νεκρός άνθρωπος –  ετυμολογικά σχετίζεται με την σορόν, που είναι το φέρετρο μέσα στο οποίο υπάρχει το σώμα, ο νεκρός. Η λέξη δέμας σχετίζεται ετυμολογικά με το ρήμα δέμω, που σημαίνει κατασκευάζω –  εξ ου και δομή, δώμα και άλλα.

ΝΑ λοιπόν που εγείρονται μερικά πολύ βασικά ερωτήματα. Το σώμα του ήρωα είναι δέμας, είναι κατασκευή; Πώς είναι το ηρωικό σώμα, ποιος το κατασκευάζει, πώς κατασκευάζεται, ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, ποια είναι χρήση του; Και γιατί η λέξη δέμας δεν έμελλε να σταδιοδρομήσει και χάθηκε; Γιατί η λέξη σώμα έχασε την αρχική της σημασία και απόκτησε τη σημασία που έχει σήμερα; Πώς είναι δυνατόν μια λέξη που δηλώνει το νεκρό σώμα να δηλώνει  το ζωντανό σώμα;

ΑΣΦΑΛΩΣ και θα εξετάσουμε και θα απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα –  όχι όμως σήμερα. Αυτό που θα κάνω όμως είναι να διατυπώσω μερικά ακόμα. Η μεταφορά του ορθού λόγου γεννά κάποια ερωτήματα, αφού στην περίπτωση αυτή το σώμα δεν είναι απλά μια βιολογική οντότητα, ένα φυσικό αντικείμενο (έχω σώμα), με το οποίο ασχολούνται κάποιες φυσικές επιστήμες αλλά αποκτά μια κοινωνική διάσταση, την οποία η κλασική κοινωνιολογία υποτίμησε, αν και ασχολήθηκε περιστασιακά με αυτήν, όχι όμως συστηματικά. Ο ορθός λόγος είναι ο όρθιος λόγος, είναι ο λόγος του ορθού, όρθιου πολεμιστή. Ο όρθιος πολεμιστής δεν είναι απλά μια βιολογική οντότητα, σχετίζεται με την κυριαρχία, με την ισχύ. Ανοίγεται μπροστά μας ένα αχανές και πολύ ενδιαφέρον πεδίο ερευνών και αναζητήσεων. Γιατί όταν καθόμαστε,  ενώπιον ενός όρθιου Κυρίου σηκωνόμαστε; Πώς με το σώμα μας εκδηλώνουμε την υποταγή μας, την υπακοή μας; Πώς την ανυπακοή μας; Οι στάσεις αυτές διαμορφώνουν, κατασκευάζουν το σώμα μας; Η οσφυοκαμψία, λόγου χάριν,  (με την οποία δηλώνουμε την υποτέλειά μας, την δουλοπρέπειά μας ή την υποκρισία μας), η οποία είναι συγκεκριμένη κοινωνική σχέση που έχει κάποιο νόημα, συμβάλλει στη διαμόρφωση του σώματός μας; Τι θα μας έλεγε ο καμπούρης Καραγκιόζης;

ΕΑΝ οι κοινωνικές σχέσεις διαμορφώνουν το σώμα μας, το κατασκευάζουν, μήπως η κατασκευή του σώματος επηρεάζει τις κοινωνικές σχέσεις μας; Οι πλαστικές προσώπου, οι μεταμοσχεύσεις οργάνων, ο συνδυασμός οργανισμού και τεχνικής (cyborgs, κυβερνο-οργανισμοί, κυβόργια) επηρεάζουν τις κοινωνικές μας σχέσεις; Πώς θα είναι το ανθρώπινο σώμα μετά από μερικές δεκαετίες; Θα υπάρχουν μόνο μετασώματα μετανθρώπων;

ΕΙΝΑΙ πολλά τα ερωτήματα. Υπάρχει όμως ένα πρωταρχικό: εάν απαντήσουμε σε αυτό, θα μπορέσουμε να διαυγάσουμε και όλα τα άλλα. Η απάντηση είναι γνωστή τοις πάσι και ταις πάσαις, είναι αυτονόητη, τόσο αυτονόητη που μας κάνει να χάσουμε τον ύπνο μας:

Ο Θεός αρρωσταίνει, πονάει, γερνάει, πεθαίνει; 

Σχολιάστε ελεύθερα!