φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΠΑΡΑΞΕΝΕΥΟΜΑΙ και απορώ και αναρωτιέμαι γιατί όσοι και όσες ασχολήθηκαν και έγραψαν για τον Τρωικό πόλεμο δεν έθεσαν, από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, από αυτά που έχω διαβάσει, κάποια πολύ εύλογα ερωτήματα, κομβικής σημασίας. Και σκέφτομαι ότι, εάν τα μέχρι τώρα πορίσματα των ερευνών και των υποθέσεων, εικασιών και θεωριών, είναι άγονα και κοινότοπα, αυτό οφείλεται όχι στο ότι διατύπωσαν διαφορετικές απαντήσεις στα ίδια ερωτήματα αλλά στο ότι δεν έθεσαν, παρέλειψαν να θέσουν, αυτά τα επικίνδυνα και, όπως θα δείξω, γόνιμα ερωτήματα. Είναι τόσο εύλογα ώστε φτάνω στο σημείο να αναρωτηθώ μήπως τα απέφυγαν διότι είναι πολύ ενοχλητικά – και όντως είναι. Διότι εάν φέρεις στο προσκήνιο της έρευνας και της αναζήτησης ένα γόνιμο ερώτημα , αυτό θα γεννήσει κι άλλο, κι άλλα, και δεν πρέπει να σταματήσεις, να τολμήσεις να προχωρήσεις χωρίς να δίνεις λογαριασμό σε κανέναν και σε καμία – μόνο σε ανοιχτόμυαλους και ακομπλεξάριστους ανθρώπους. Οφείλεις να ανταποκριθείς στις παρατηρήσεις τους, τις υποδείξεις, τις ενστάσεις και τις διαφωνίες.
ΤΟ πρώτο από αυτά τα ερωτήματα: γιατί εννιά ολόκληρα χρόνια οι Αχαιοί επιδρομείς δεν μπόρεσαν να καταλάβουν την Τροία; Δεν μου αρέσει όπως το διατύπωσα, το διατυπώνω εκ νέου: γιατί εννιά ολόκληρα χρόνια οι Αχαιοί επιδρομείς δεν μπόρεσαν να καταλάβουν με τη βία, με τα όπλα, ένα καλά οχυρωμένο φρούριο, την Τροία; Την πολιορκούσαν για εννιά ολόκληρα χρόνια και στο δέκατο τα κατάφεραν; Όχι, δεν τα κατάφεραν – η Τροία δεν καταλήφθηκε με τη βία, με τα χέρια στα όπλα. Άρα, ο αριθμός εννιά πρέπει να γίνει δέκα. Γιατί; Είναι δυνατόν να πολιορκείς ένα φρούριο, μια πόλιν (αρχική σημασία της λέξης ήταν “φρούριο, οχυρό, κάστρο”), δέκα χρόνια κι αυτή να αντέχει στην πολιορκία; Πώς άντεξε; Και αφού δεν καταλήφθηκε με τη βία αυτή η οχυρωμένη θέση, γιατί λέμε η άλωση της Τροίας; Όταν λέμε άλωση, μας λένε όλα τα λεξικά, εννοούμε τη βίαιη κατάληψη μιας οχυρωμένης θέσης από εχθρικά στρατεύματα. Μπορούμε να απαντήσουμε σε όλα αυτα τα ερωτήματα; Ναι, μπορούμε, θα μας βοηθήσει η μοναδική πηγή του Τρωικού πολέμου, η Ιλιάδα. Θα πρέπει όμως να τη διαβάσουμε με μεγάλη προσοχή.
ΑΥΤΟ που πρέπει να κάνουμε πρώτα είναι να απευθυνθούμε στην Ιλιάδα και της κάνουμε ένα πολύ προκλητικό, ώς βλάσφημο, ερώτημα – για όσους δεν την έχουν διαβάσει ή τη γράφουν στα παπάρια τους· ευνόητο όμως και με ιδιαίτερη ευκολία να απαντηθεί:
ΠΟΛΙΟΡΚΗΘΗΚΕ, για ένα μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα, όλα αυτά τα δέκα χρόνια η Τροία από τους Αχαιούς επιδρομείς;
ΤΙ θα μας απαντήσει η Ιλιάδα, φίλες και φίλοι; Η απάντηση που θα μας δώσει θα είναι σαφής ή αμφιλεγόμενη και αμφίσημη; Η απάντηση της Ιλιάδας είναι σαφέστατη, πιο σαφής δεν γίνεται: ουδέποτε πολιορκήθηκε η Τροία από τους Αχαιούς επιδρομείς. Θα μου πείτε η Ιλιάδα τελειώνει με την κηδεία του Έκτορα και τους Τρώες να έχουν κλειστεί μέσα στο κάστρο. Κι εγώ θα σας πω, καλά, πώς μπόρεσε την άλλη μέρα ή λίγες μέρες μετά ο Παρις να χτυπήσει με το τόξο του τον Αχιλλέα στη φτέρνα και να τον σκοτώσει; Τον πέτυχε πάνω από τα τείχη ή στο πεδίο της μάχης; Πέτυχε ο Πάρις από μακριά και μάλιστα στη φτέρνα τον Αχιλλέα, τον ισχυρότερο πολεμιστή των Αχαιών; Θα πρέπει να ήταν πολύ ικανός τοξότης, θα πρέπει να ήταν το κάτι άλλο! Μα και να πολιορκήθηκε προς το τέλος, και πάλι δεν καταλήφθηκε με τα όπλα στο χέρι, με τη βία.
Η απάντηση της Ιλιάδας γεννά πολλά ερωτήματα. Γιατί δεν πολιορκήθηκε η Τροία; Γιατί και πώς έχει διαμορφωθεί ο κοινός τόπος της άλωσης της Τροίας, της βίαιης κατάληψης της πολύ καλά οχυρωμένης θέσης της Τροίας, ενώ κάτι τέτοιο δεν συνέβη ποτέ; Τι είναι ο Δούρειος Ίππος; Πώς να τον προσλάβουμε, κυριολεκτικά ή μεταφορικά; Οι φιλόλογοι και οι ιστορικοί, λογικοί άνθρωποι, απορρίπτουν την κυριολεκτική πρόσληψη – θα συμφωνήσουμε κι εμείς, έτσι δεν είναι; Εάν πρόκειται περί μεταφοράς ή αλληγορίας, σε ποια κυριολεξία αναφέρεται; Ωραία, μπόρεσαν τελικά με τον Δούρειο Ίππο και μπήκαν μέσα στην Τροία, ήρθαν και οι άλλοι, και εξόντωσαν, έσφαξαν όλον τον πληθυσμό, εκτός από νεαρές γυναίκες και παιδιά, αγόρια και κορίτσια, άρπαξαν αυτές τις γυναίκες και τα παιδιά και ότι άλλο πολύτιμο μπορούσαν να μεταφέρουν και την έκαψαν. Γιατί θα έπρεπε να το κάνουν αυτό; Είχαν εξοργιστεί πάρα πολύ με τον Πάρη που έκλεψε την Ελένη (που δεν την έκλεψε), για την ταλαιπωρία που είχαν υποστεί δέκα χρόνια, και γι αυτό τιμώρησαν όλους τους Τρώες; Ελάτε τώρα! Τα 23 χωριά που καταλαμβάνει ο Αχιλλεύς γύρω και μακριά από την Τροία και στη Λέσβο είχαν την ίδια τύχη. Γιατί να μην αρπάξουν ότι πολύτιμο υπήρχε και να καταστήσουν την πλούσια Τροία φόρου υποτελή και να την αρμέγουν, όπως και τα γύρω χωριά, κάθε χρόνο; Γιατί έπρεπε να τους εξοντώσουν όλους, να την εξαφανίσουν από προσώπου γης;
ΠΟΛΛΑ τα ερωτήματα. Εάν μπορέσουμε να απαντήσουμε σε όλα, και οι απαντήσεις να μην αντιφάσκουν μεταξύ τους αλλά να αλληλοενισχύονται και να αλληλοϋποστηρίζονται, τότε θα κάνουμε πολλά και μεγάλα βήματα για να κατανοήσουμε και να λύσουμε το αίνιγμα, τον γρίφο του Τρωικού πολέμου. Είναι ο μόνος δρόμος, η μόνη μέθοδος. Δεν θα μπορέσουμε σήμερα να διατυπώσουμε τις απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερωτήματα. Θα ασχοληθώ μόνο με το ζήτημα του Δούρειου Ίππου, θίγοντας τα βασικά σημεία του.
ΚΑΙ πάλι όμως θα θέσω άλλο ένα άκρως προκλητικό αλλά πολύ λογικό ερώτημα, το οποίο θα μας βοηθήσει πολύ να κατανοήσουμε το μυστήριο του τεχνάσματος του ξύλινου αλόγου : υπήρχε περίπτωση να τελειώσει ο Τρωικός πόλεμος με ήττα, με αποτυχία των Αχαιών επιδρομέων; Καμία απολύτως: οι Αχαιοί επιδρομείς έπρεπε να φύγουν νικητές, η ήττα και η αποτυχία απαγορεύονται, και μάλιστα πολύ αυστηρά. Δεν υπάρχει καμία απολύτως αμφιβολία ότι για δέκα όλόκληρα χρόνια δεν μπόρεσαν, απέτυχαν να καταλάβουν με τα όπλα την Τροία. Δεν μπόρεσαν ούτε καν να την πολιορκήσουν; Εάν όλα αυτά δεν είναι ήττα και αποτυχία, τι στο καλό είναι;
Η αποτυχία και η ήττα έπρεπε να αρθούν, να εξαλειφθούν. ο πόλεμος έπρεπε να στεφθεί με επιτυχία, με νίκη. Και τελικά εστέφθη με επιτυχία, τα κατάφεραν, νίκησαν οι Αχαιοί επιδρομείς. Πώς; Με ένα τέχνασμα, με μια απάτη. Διότι περί τεχνάσματος, περί μηχανής, περί απάτης πρόκειται. Ποιος το σκέφτηκε αυτό το τέχνασμα, αυτή την απάτη; Μα ο ειδικός της απάτης και της πανουργίας, της εξαπάτησης και της πανούργας επινοητικότητας – ο Οδυσσεύς, ο Δούρειος ίππος ήταν το σπουδαιότερο κατόρθωμά του. Πριν σχολιάσουμε το ζήτημα αυτής της απάτης, ας ρίξουμε μια ματιά να δούμε τι υποστηρίζουν φιλόλογοι και ιστορικοί ότι ήταν ο Δούρειος Ίππος.
Η Ιλιάδα αγνοεί το τέχνασμα, όχι όμως και η Οδύσσεια, εκεί εντοπίζουμε την αρχαιότερη μαρτυρία, δύο φορές. Μόνο που ο δούρειος (ξύλινος) είναι δουράτεος ίππος (θ 492-3 [ίππου/δουρατέου], 512 [δουράτεον μέγαν ίππον]) και χαρακτηρίζεται δόλος του Οδυσσέα (θ 494). Την ιστορία αυτή ανέπτυξαν όχι μόνο τα Κύκλια Έπη, που συντέθηκαν πολύ μετά την Ιλιάδα και την Οδύσσεια και από αυτά τα έπη την έμαθαν οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι (Μικρή Ιλιάς, Ιλίου Πέρσις) αλλά και ποιητές πέραν της επικής παράδοσης, όπως ο Στησίχορος (Ιλίου Πέρσις). Τι έλεγαν αυτά τα ποιήματα για τον Δούρειο Ίππο μπορούμε να το εικάσουμε διαβάζοντας την Αινειάδα του Βιργίλιου (2, 13-267). Εδώ θα διαβάσουμε με περισότερες λεπτομέρειες και όσα μας αφηγείται εν τάχει η Οδύσσεια (θ 507) σχετικά με την ένσταση του Λαοκόωντα που αντιλήφθηκε ότι ήταν απάτη και προειδοποίησε αλλά και για την τιμωρία όποιου αποκαλύπτει την απάτη. Οι αρχαίοι Έλληνες προσλάμβαναν κυριολεκτικά τον Δούρειο Ίππο, ότι δηλαδή οι Αχαιοί κατάφεραν και εξαπάτησαν με αυτό το τέχνασμα τους Τρώες. Ο J. B. Hainsworth (ερμηνευτικό υπόμνημα στην Οδύσσεια, σχόλια στους στίχους 492-3 της ραψωδίας θ) παραθέτει τις γνώμες της αρχαιότητας για τον αριθμό των πολεμιστών που είχαν κρυφτεί μέσα στο τεράστιο ξύλινο άλογο: 9 (Βιργίλιος), 12 (αρχιεπίσκοπος Ευστάθιος), 50 (Τρύφων, γραμματικός), 100 (Στησίχορος) και . . . 1.000 (Απολλόδωρος). Διαλέγετε και παίρνετε. Όσοι επιχειρούν να εντοπίσουν κάτι άλλο πέραν της κυριολεξίας, καταφεύγουν σε μια φυσιοκρατική αλληγορία – το ξύλινο άλογο είναι κάποιος σεισμός, μιας και η σχέση του Ποσειδώνα με τους Αχαούς και με τα άλογα είναι στενή και γνωστή. Έγινε σεισμός, έπεσαν τα τείχη, και όντως έγινε εκείνη την εποχή, μας βεβαιώνουν οι αρχαιολόγοι, και οι Αχαιοί μπόρεσαν και μπήκαν μέσα στην πόλη. Αλλά ο σεισμός δεν είναι τέχνασμα! Είναι κι αυτός μια μορφή βίας, φυσικής. Ο ιστορικός της αρχαίας ελληνικής θρησκείας W. Burkert υποστηρίζει (Hono Necans, μετ Βάιος Λιάπης, εκδ. ΜΙΕΤ, σελ. 293 κ.ε. ) ότι ο Δούρειος Ίππος της επικής παράδοσης, κυριολεκτικά μιλώντας είναι κάτι το “εξωφρενικό” και το “πρακτικώς αδύνατο”(294) και επιχειρεί να τον συσχετίσει με γιορτή, κατά την οποία θυσιαζόταν ένα άλογο, το οποίο φονευόταν με δόρυ: οι πολιορκημένοι γλέντησαν και μέθυσαν κι έτσι οι κρυμμένοι Αχαιοί ήρωες βγήκαν από το ξύλινο άλογο και τους σκότωσαν, η συνέχεια είναι γνωστή. Επιχειρεί να κατανοήσει ορθολογικά (από την οπτική της θρησκειολογίας) την ιστορία του Δούρειου Ίππου αποδεχόμενος το εξωφρενικό και πρακτικώς αδύνατο στοιχείο της, λαμβάνοντας ως δεδομένο αυτό που θέλουμε να εξηγήσουμε. Εάν δεχόταν ότι κατά τη διάρκεια της γιορτής έπεσαν ξεροί οι πολιορκημένοι Τρώες, θα το δεχόμασταν αλλά ότι έφεραν μέσα στο φρούριο και το τεράστιο ξύλινο άλογο αυτό δεν μπορούμε να το δεχτούμε – ή ότι το έφεραν και μετά μέθυσαν! Ούτε μετά από συλλογικό μεθύσι έπεσε η Τροία ούτε επειδή εξαπατώμενοι έφεραν μέσα στο φρούριο τους ήρωες που ήταν κρυμμένοι στην κοιλιά του τεράστιου ξύλινου αλόγου.
ΤΙ συμβαίνει λοιπόν; Στην ερώτηση αυτή θα απαντήσετε εσείς, φίλες και φίλοι, εάν απαντήσετε σε μία άλλη:
ΕΑΝ δεν μπορούμε να νικήσουμε με την ισχύ των όπλων, με τα όπλα στα χέρια, τι πρέπει να κάνουμε, υπάρχει άλλος τρόπος να νικήσουμε, να εκπληρώσουμε τον σκοπό μας;
Σχολιάστε ελεύθερα!