φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΓΡΑΦΩ ένα βιβλίο για τον Τρωικό πόλεμο – σε κάνα δυο χρόνια μπορεί να είναι έτοιμο. Διατυπώνω κάποια ερωτήματα και τα απευθύνω σε ιστορικούς, αρχαιολόγους και ομηριστές που ασχολούνται με αυτό το ζήτημα – εκθέτω βέβαια και τις δικές μου σκέψεις και απαντήσεις. Σήμερα θα συμπτύξω μερικά κεφάλαια και θα εκθέσω συνοπτικά τόσο τη μέθοδο της εργασίας μου όσο και τους προσανατολισμούς της.
ΠΙΘΑΝΟΤΑΤΑ δεν θα μάθουμε ποτέ, εάν έγινε ή όχι αυτός ο πόλεμος. Άλλοι διατείνονται πως έγινε, άλλοι υποστηρίζουν που δεν έγινε. Η διαφωνία αυτή πηγάζει από την μοναδική μαρτυρία περί της διεξαγωγής του πολέμου, την Ιλιάδα. Η Ιλιάδα όμως δεν είναι ιστορία, είναι ποίηση. Μπορεί να είναι ποίηση, δεν μπορεί όμως να μην βασίζεται σε κάποια ιστορικά γεγονότα, λένε όσοι δέχονται την ιστορικότητα του πολέμου. Όσοι διαφωνούν διατείνονται ότι όλα όσα διαβάζουμε στην Ιλιάδα είναι επινοήσεις των αοιδών.
Η διαφωνία αυτή είναι άγονη, πολύ άγονη. Η γνώμη μου είναι ότι πρέπει να αρχίσουμε τη μελέτη αυτού του πολέμου με δύο ζητήματα, για τα οποία υπάρχουν πολλές ενδείξεις συμφωνίας. Το ένα είναι η βεβαιότητα ότι οι ελληνόφωνοι κάτοικοι της ελλαδικής χερσονήσου διεξήγαγαν ληστρικές επιδρομές στα μικρασιατικά παράλια και στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου: πρώτοι ήταν οι Μυκηναίοι (1450-1200 π. Χ.), ακολούθησαν οι άποικοι Αιολείς και Ίωνες, από τις πρώτες μέρες του αποικισμού (1000 π. Χ.) μέχρι την κατάκτηση της Ανατολίας από Πέρσες (550 π. Χ.) και, τέλος, οι Μακεδόνες και οι σύμμαχοί τους στο δεύτερο μισό του 4ου π. Χ. αιώνα. Η Ανατολία ήταν μια περιοχή με πολλές και ευημερούσες αγροτικές κοινότητες, με πολλά αστεακά κέντρα, υπήρχε πολυανθρωπία και πλούτος κι αυτό ακριβώς αναζητούσαν οι επιδρομείς: αιχμαλώτους για να να τους κάνουν δούλους, πρώτα γυναίκες και μετά και άνδρες, ζώα, μέταλλα και πολύτιμα αντικείμενα (μεταλλικά αγγεία και άλλα οικιακά σκεύη, ρούχα και σκεπάσματα – σύμφωνα με την Ιλιάδα).
ΤΟ δεύτερο: ας δεχτούμε ότι έγινε ο Τρωικός πόλεμος, όπως μας λέει η Ιλιάδα. Υπάρχει όμως ένα μεγάλο πρόβλημα: δεν θα μπορούσε να διεξαχθεί όπως μας περιγράφει η Ιλιάδα ότι είχε διαξαχθεί. Μια πρώτη ένσταση: εάν τα πλοία ήταν 1.000 και εάν οι επιδρομείς ήταν 50.000, το λιγότερο, τότε μέσα σε ένα μήνα δεν θα υπήρχε ούτε ένας κόκκος σιταριού να φάνε ούτε ένα κοκκαλάκι να γλείψουν σε μια ακτίνα 100 χιλιομέτρων από την Τροία. Λίγες μέρες μετά την εισβολή, θα έπρεπε να διανύουν ολοένα και μεγαλύτερε αποστάσεις για να εξασφαλίσουν την τροφή τους. Μετά από ένα μήνα, κάτι τέτοιο θα ήταν παντελώς αδύνατο να γίνει. Και υπήρχε τόσος πλούτος ώστε να εξασφαλιστεί λεία για όλον αυτόν τον αριθμό των επιδρομέων; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι ότι η λεία, σύμφωνα με την Ιλιάδα και πάλι, περιερχόταν στα χέρια των ισχυρών πολεμάρχων, των αρχηγών των επιμέρους συμμαχικών στρατευμάτων και των συνεργατών τους. Οι υπόλοιποι όμως γιατί τους ακολούθησαν; Τους ακολούθησαν όχι για τη λεία αλλά για την τροφή. Αυτό σημαίνει ότι δεν είχαν τροφή στο τόπο κατοικίας τους, ήταν ακτήμονες, ήταν περιττοί πληθυσμοί. Εάν όμως ήταν τόσο πολλοί και η τροφή θα τελείωνε σύντομα, τι νόημα είναι η επιδρομή; Εκτός εάν υποθέσουμε ότι δεν ήταν επιδρομή αλλά απόπειρα μόνιμης εγκατάστασης από ένα μεγάλο πλήθος ακτημόνων, που διεξήγαγε ληστρικές επιδρομές στις γειτονικές αγροτικές κοινότητες για να μπορέσει να επιβιώσει τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης.
ΕΙΝΑΙ αδύνατον οι επιδρομείς να ήταν 50. 000. ‘Ηταν πολύ λιγότεροι. Πόσοι όμως; Δεν γνωρίζουμε, μόνο εικασίες μπορούμε να διατυπώσουμε. Το αριθμητικό μέγεθος μιας επιδρομής ήταν ένα άλυτο πρόβλημα: εάν ο στρατός των επιδρομέων ήταν μεγάλος, θα ήταν ισχυρός, αποτελεσματικός αλλά υπήρχε το πρόβλημα της λείας και της επιμελητείας· εάν ήταν μικρός, η λεία θα ήταν μεγάλη για τους αρχηγούς και εύκολη η εξεύρεση της τροφής αλλά μικρή η ισχύς του. Εκτός εάν, μπορεί να ήταν πολυάριθμος ο στρατός, άρα ισχυρός και αποτελεσματικός αλλά η επιδρομή σύντομη. Ναι, αλλά ο Τρωικός πόλεμος διήρκεσε δέκα χρόνια! Εκτός εάν υποθέσουμε, και πάλι, ότι δεν ήταν μια σύντομη επιδρομή αλλά επιχείρηση μόνιμης εγκατάστασης από πλήθος ακτημόνων.
ΜΙΑ δεύτερη ένσταση. Για να ψάξεις να βρεις τροφή και να πολεμήσεις, πρέπει να μην βρέχει, να μην χιονίζει, να μην κάνει ψοφόκρυο. Τον χειμώνα δεν πολεμούσαν – οι επιδρομές άρχιζαν την άνοιξη, μέσα άνοιξης, μας λένε όλοι οι αρχαίοι Έλληνες και όλοι οι Ρωμαίοι ιστορικοί, και στα μέσα φθινοπώρου οι πολεμιστές επέστρεφαν στα σπίτια τους ή σε κάποιο κοντινό κατάλυμα, εάν βρίσκονταν στην Γαλατία. Τι έκαναν αυτούς τους έξι μήνες που δεν μπορούσαν να πολεμήσουν και δεν μπορούσαν να βρουν τροφή οι Αχαιοί επιδρομείς; Ξέρετε πόσο βρέχει και πόσο χιονίζει, ξέρετε τι ψοφόκρυο κάνει στην Τροία και στην γύρω περιοχή τον χειμώνα, όταν φυσάει αυτό το ξεροβόρι που πνέει από τη Σιβηρία; Παγάκια κατουράς! Πώς να πολεμήσεις και να βρεις τροφή με μισό μέτρο χιόνι; Γιατί δεν έφευγαν; Άμα φύγω σήμερα, λέει ο Αχιλλεύς, στη ραψωδία Ι, σε τρεις μέρες θα είμαι στο σπίτι μου, στη Φθία, μεταξύ της Λαμίας και των Φαρσάλων. Γιατί δεν έφευγαν; Και πάλι η ίδια υπόθεση: δεν έφευγαν διότι πήγαν να εγκατασταθούν μόνιμα και αναγκάζονταν να κάνουν ληστρικές επιδρομές για να επιβιώσουν τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης.
ΕΑΝ ο Τρωικός πόλεμος έγινε, δεν έγινε όπως μας τον περιγράφει η Ιλιάδα. Γιατί όμως μας τον περιγράφει όπως δεν θα μπορούσε να είχε γίνει; Γιατί δεν μας τον περιγράφει όπως έγινε; Με τα ερωτήματα αυτά ερχόμαστε να εξετάσουμε μια ακόμα ένσταση. Εάν εξετάσουμε αυτή την ένσταση, θα μπορέσουμε να απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα.
Η Ιλιάδα μας λέει ότι η Τροία αλώθηκε το δέκατο, και τελευταίο, έτος του πολέμου. Μα τι έκαναν δέκα χρόνια εκεί; Τα έξυναν; Γιατί δεν μπόρεσαν να την κυριεύσουν τον πρώτο ή το δεύτερο έτος; Η απάντηση ότι δεν πολεμούσαν είναι εύλογη – τότε τι πήγαν να κάνουν εκεί; Μια άλλη απάντηση – πολεμούσαν πολύ λίγοι, οι περισσότεροι δεν πολεμούσαν. Και αυτοί οι λίγοι που πολεμούσαν εννιά χρόνια δεν μπόρεσαν και μπόρεσαν τον δέκατο χρόνο; Τι άλλαξε και μπόρεσαν; Άλλη μια απάντηση, εξίσου εύλογη: οι Τρώες ήταν πιο ισχυροί – και πάλι: τι άλλαξε και έπαψαν να είναι ισχυροί; Αυτό που γνωρίζουμε με βεβαιότητα είναι ότι η Τροία δεν κυριεύθηκε με την ισχύ των όπλων! Γιατί; Πώς έπεσε; Με τον Δούρειο Ίππο. Κατασκεύασαν ένα μεγάλο ξύλινο άλογο, μπήκαν μέσα όσοι μπήκαν, δεκάδες ή εκατοντάδες, το έσυραν μέσα στη πόλη, βγήκαν το βράδυ από κει μέσα, άνοιξαν τις πύλες των τειχών και έτσι μπήκε μέσα και οι άλλοι. Ποιανού ήταν αυτή η ιδέα; Θα πρέπει να ήταν κάποιου πολύ έξυπνου, κάποιου πολυμήχανου, κάποιου με ξεχώριζε για την επινοητικότητά του, για την πανουργία του, θα πρέπει να το σκέφτηκε κάποιος ευφυής απατεώνας: ο Οδυσσεύς.
Η διαμάχη για το τι ήταν ο Δούρειος Ίππος έχει αρχίσει ήδη από την αρχαιότητα και δεν έχει σταματήσει ακόμα – και δεν πρόκειται. Θα πρέπει να είναι κάποιος πολύ αφελής για να υποστηρίζει ότι ήταν ξύλινο άλογο, μέσα στο οποίο κρύφτηκαν δεκάδες ή εκατοντάδες πολεμιστές! Θα ασχοληθούμε μια μέρα με αυτό το ζήτημα – το ανέφερα μόνο και μόνο για να καταστήσω σαφές ότι οι εισβολείς δεν κυρίευσαν την Τροία με τα όπλα στα χέρια, κατόπιν πολυετούς πολιορκίας. Θα ήταν πολύ σοβαρό ατόπημα να μας διαφεύγει αυτή η διάσταση του Τρωικού πολέμου.
ΔΕΝ μπορούσαν να την κατακτήσουν, είτε πολεμούσαν λίγοι είτε πολλοί, με την ισχύ των όπλων. Και δεν μπορούσαν γιατί προφανώς οι αμυνόμενοι ήταν ισχυρότεροι. Ποια ήταν η ισχύ τους; Ποια ήταν η αδυναμία των επιδρομέων; Πώς διεξαγόταν ο μεταξύ τους πόλεμος;
ΜΕ τα ερωτήματα αυτά θα ασχοληθούμε τη Δευτέρα το πρωί.
Οσο αφορα το κρυο δεν νομιζω να ηταν προβλημα, στην Αρχαιοτητα η μεση θερμοκρασια ηταν 3 με 4 βαθμους χαμηλοτερη οι Αρχαοι φορουσαν τον χιτωνα απο λεπτο υφασμα.
Δεν το γνωρίζω αλλά κι έτσι να είναι και πάλι το κρύο εκεί τον χειμώνα είναι κρύο. Και χιόνιζε κι έβρεχε και είχε πολλή λάσπη. Η διαφορά μεταξύ -12 και -9 δεν είναι μεγάλη, ή -3 και 0. Ζουσαν σε καλύβες, διαβάζουμε στην Ιλιάδα, φτιαγμένες με κλαδιά, εικάζουμε, και δέρματα ζώων, για να προστατεύονται από τις ακτίνες του ήλιου. Τον χειμώνα, ακόμα και στην Αθήνα, φορούσαν πάνω από τον χιτώνα βαρύ μάλλινο μανδύα, που ονομαζόταν φάρος ή χλαίνα. Και τις δύο λέξεις τις διαβάζουμε αρκετές φορές στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια. Έμοιαζε με σημερινή κάπα, ήταν κάτι σαν φλοκάτη, ταν χρησιμοποιούσαν και ως σκέπασμα όταν κοιμόντουσαν.