φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΟΤΑΝ διαβάζουμε και μελετάμε τον Πλάτωνα, πολύ συχνά ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάποιες φράσεις, λέξεις, σκέψεις, αντιλήψεις, στάσεις ζωής και τρόπους σκέψης τα οποία μας παραξενεύουν, μας φέρουν σε κάποια αμηχανία, δεν μπορούμε να τα ερμηνεύσουμε, να τα κατανοήσουμε, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να τα μεταφράσουμε – όταν το κάνουμε, δεν αποφεύγουμε τη φαιδρότητα, λίαν επιεικώς. Όλα αυτά τα περίεργα και τα παράξενα δεν είναι λίγα, είναι πολλά, οι πλατωνιστές όμως τα προσπερνούν, τα απωθούν, αδιαφορούν, δεν τολμούν να ασχοληθούν με αυτά. Και όμως, φίλες και φίλοι! Σε αυτά τα παράξενα και τα περίεργα, τα δυσεξήγητα τα δυσερμήνευτα βρίσκεται το κλειδί της κατανόησης της πλατωνικης σκέψης και φιλοσοφίας. Σήμερα θα ασχοληθούμε με ένα από αυτά.
ΣΑΣ ερωτώ: είναι δυνατόν το επίθετο αθάνατος να έχει συγκριτικό βαθμό, αθανατώτερος; Όχι, δεν είναι δυνατόν. Και επειδή δεν είναι δυνατόν, δεν θα το διαβάσουμε σε κάποιο κείμενο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, από την Ιλιάδα μέχρι και τον Αριστοτέλη – δεν το έχω ερευνήσει πέρα από αυτό το σημείο. Υπάρχει όμως μια εξαίρεση: ο Πλάτων! Δύο φορές υπαγόρευσε στον δούλο γραφιά του (δεν έγραφαν οι ίδιοι, απεχθάνονταν τη χειρωνακτική εργασία) τις λέξεις αθανατώτερον (αιτιατική ενικού) και αθανατωτέρων (γενική πληθυντικού), και τα δύο αρσενικού γένους. Θα παραθέσω παρακάτω τα εδάφια και θα τα σχολιάσω, να δούμε τι στο καλό συμβαίνει.
ΠΡΙΝ το κάνουμε όμως αυτό ας δούμε γιατί δεν μπορεί το επίθετο αθάνατος να έχει παραθετικά, επίθετα συγκριτικού και υπερθετικού βαθμού. Θα γελούσατε ασφαλώς, εάν διαβάζατε ότι ο Χ είναι νεκρότερος, είναι πιο νεκρός από τον Ψ – ή ότι ο Χ είναι νεκρότατος, ο πιο νεκρός από όλους τους νεκρούς. Δεν γίνεται ένα τραπέζι να είναι πιο ξύλινο, ξυλινότερο από κάποιο άλλο, ένα μαχαίρι πιο σιδερένιο από κάποιο άλλο, ένα σκυλί πιο ζωντανό από κάποιο άλλο. Μπορεί να είναι πιο υγιές ή πιο ασθενές αλλά πιο ζωντανό; Δεν είναι δυνατόν το επίθετο καρκινοπαθής να έχει παραθετικά. Τα καρκινοπαθέστερος, τυφλότερος, θεϊκότερος, αγιότερος, νεκροζωντανότερος είναι μεν γραμματικά σωστά, δεν είναι όμως και σημασιολογικά σωστά. Σε αυτή την κατηγορία υπάγεται και το επίθετο αθάνατος, το διαβάζουμε πολύ συχνά από την Ιλιάδα μέχρι τον Αριστοτέλη. Δεν μπορεί ένας θεός να είναι πιο αθάνατος από κάποιον άλλον ή να είναι πιο αθάνατος από όλους τους θεούς. Ή είσαι νεκρός (ή αθάνατος) ή δεν είσαι! Tertium non datur! Με ποια λογική όμως ο θείος Πλάτων επινοεί το συγκριτικού βαθμού επίθετο αθανατώτερος; Θα πρέπει να μελετήσουμε τα δύο εδάφια – θα το κάνουμε. Πριν από αυτό όμως πρέπει να κάνουμε μια άλλη δουλίτσα.
ΘΑ διαβάσουμε κι άλλα επίθετα στον Πλάτωνα που ενώ δεν γίνεται να διαθέτουν παραθετικά, ο θείος φιλόσοφος τα επινοεί και νιώθω, διαβάζοντας το κείμενο, ότι ηδονίζεται, ότι καβλώνει τα μάλα καθώς τα προφέρει και τα υπαγορεύει στον δούλο γραφιά του. Ετοιμαστείτε να πάθετε καραπλακάρα, εάν δεν έχετε κάνα ζαναξ στην καβάντζα, βγάλτε την με κάνα γάρο ή κάνα χαμομήλι. Διαβάζουμε στον Πλάτωνα το ουσιαστικό βασιλεύς περισσότερες φορές από ό,τι σε όλη την υπόλοιπη κλασική αρχαιοελληνική γραμματεία. Είναι δυνατόν να έχει παραθετικά; Όχι! Κάποια ουσιαστικά έχουν παραθετικά – κέρδος, κράτος: κερδίων/κέρδιστος, κρείττων/κράτιστος. Και όμως: διαβάζουμε βασιλεύτατος (Μίνως 320d. 3.). Θα μου πείτε ότι ο Μίνως είναι νόθο πλατωνικό κείμενο – θα συμφωνήσω. Το επίθετο βασιλικός δεν μπορεί να έχει παραθετικά – κι όμως στην Πολιτεία (580c. 1.) διαβάζουμε τη λέξη βασιλικώτατον (αρσενικού γένους, άρα αιτ. ενικού). Το επίθετο αρχικός δεν γίνεται να έχει παραθετικά – σημαίνει “βασιλικός, ηγεμονικός, κατάλληλος να κυβερνά”. Θα διαβάσουμε όμως αρχικώτερον (Τίμαιος 54a. 4.) και αρχικώτατον (Νόμοι 954e. 4.), ουδετέρου γένους και τα δύο.
ΤΟ επίθετο θείος (θεϊκός) θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τη τάση του Πλάτωνος να επινοεί παραθετικά επιθέτων σε επίθετα που δεν γίνεται να έχουν, και συγκεκριμένα αυτό το παράξενο αθανατώτερος. Το διαβάζουμε πάνω από 150 φορές· όταν έχει τη σημασία “αυτός που ανήκει στους θεούς ή προέρχεται από τους θεούς”, δεν μπορεί να έχει παραθετικά· όταν όμως δηλώνει τον άνθρωπο που είναι όμοιος με τον θεό, που είναι έξοχος, έκτακτος, κάτι το πολύ ιδιαίτερο, τότε ναι, μπορεί να έχει παραθετικά. Διαβάζουμε λοιπόν στον Πλάτωνα 14 φορές το συγκριτικού βαθμού επίθετο θειότερος (και στα τρία γένη) και 23 φορές το υπερθετικού βαθμού θειότατος (και στα τρία γένη). Αυτός ο θείος, ο θεϊκός άνθρωπος, ανήρ ασφαλώς, δεν μπορεί να είναι αθάνατος, ανίκητος, άτρωτος ούτε να κατοικεί στην κορυφή του Ολύμπου ή εκεί ψηλά στον ουρανό. Ως προς τι ένας άνθρωπος μπορεί να είναι όμοιος με τον θεό; Τι λέτε, καλά μου φιλαράκια;
ΑΣ δώσουμε τον λόγο στον Πλάτωνα κι ας μας απαντήσει ο ίδιος. Στον Φαίδωνα (99c-d.) κατηγορεί τον Εμπεδοκλή και τον Αναξιμένη (δεν τους αναφέρει ονομαστικά αλλά είναι σαφές ότι αυτούς έχει στον μυαλό του) ότι:
“δεν ζητάνε να βρουν ούτε φαντάζονται ότι αυτά (η γη, ο ουρανός, ο αέρας) έχουν μέσα τους κάποια θεϊκή ισχύ ( δαιμονίαν ισχύν) αλλά νομίζουν ότι ο κάποιος Άτλας είναι πιο ισχυρός και πιο αθάνατος (από αυτή την θεϊκή ισχύ, ισχυρότερον και αθανατώτερον) και ότι αυτός συγκρατεί το πάν· και υποστηρίζουν ακόμα ότι το αγαθόν και το πρέπον (ταγαθόν καί δέον) δεν έχουν καμία ισχύ η οποία είναι αναγκαία για να συνδέει (ξυνδείν, να συν-δένει) και να συγκρατεί (ξυνέχειν) όλα αυτά”.
ΑΥΤΑ διαβάζουμε στον Φαίδωνα. Τη λέξη αθανατώτερον όλη οι μεταφραστές την αποδίδουν με την περίφραση ” πιο αθάνατος”, “περισσότερο αθάνατος”. Μα πώς είναι δυνατόν να είναι κάποιος πιο αθάνατος, περισσότερο αθάνατος από κάποιον άλλον αθάνατον; Πώς πρέπει να μεταφράσουμε αυτή τη λέξη, φίλες και φίλοι, ώστε να αποφύγουμε την κατρακύλα στη φαιδρότητα; Θα απαντήσω, αφού δούμε και το δεύτερο εδάφιο, από το Συμπόσιον (αθανατωτέρων, 209c. 7.) Εδώ, ο Πλάτων, με τα προσωπεία του Σωκράτους και της Διοτίμας, αναφέρεται στην ανωτερότητα της ψυχικής εγκυμοσύνης έναντι της σωματικής, Πλάτων είναι αυτός, τι άλλο να περιμέναμε, και λέει ότι αφού η ψυχή είναι έγκυος είναι πολύ λογικό να γεννήσει. Πού θα γεννήσει όμως και τι παιδιά θα κάνει; Θα εξαρτηθεί από τι σόι άνδρας είναι! Εάν είναι θείος, θεϊκός (θειος ων, 209b. 1.), εάν είναι όμοιος με τον θεό, θα αναζητήσει λοιπόν εδώ κι εκεί το εύμορφον, με αυτόν τον τρόπο μεταφράζει ο Ι. Συκουτρής τη λέξη καλόν (209b. 3.), θα βρει λοιπόν αυτός ο όμοιος με τον θεό άνδρας κάποιον εύμορφον, έναν ομορφάντρα, και αφού έρθει σε επαφή με αυτό το ωραίο πρόσωπο και κάνει παρέα μαζί του, θα γεννήσει όλα όσα εγκυμονούσε. Τι θα γεννήσει; Φρόνησιν, σωφροσύνην, δικαιοσύνην και την άλλην αρετήν – αυτά είναι τα παιδιά του όμοιου με τον θεό ψυχικά γκαστρωμένου άνδρα. Αυτοί οι δύο άνδρες, ο όμοιος με τον θεό και ο ομορφάντρας, θα μεγαλώσουν μαζί αυτά τα παιδιά, τα οποία βέβαια είναι κοινά, ας τα γέννησε μόνο ο ένας, και ασφαλώς πιο ωραία και πιο αθάνατα από τα παιδιά που γεννάει η γυναίκα – ατε καλλιόνων και αθανατωτέρων παίδων κεκοινωνηκότες. Πώς μεταφράζει, φίλες και φίλοι, τη λέξη αθανατωτέρων ο Ι. Συκουτρής; Δεν την μεταφράζει: “διότι και τα παιδιά των τα κοινά είναι ωραιότερα και αθανατώτερα” . Τα ωραιότερα, εντάξει, τα αθανατώτερα παιδιά ποια είναι, τι είναι, τι καταλαβαίνετε εσείς και γω δεν μπορώ ο βλάκας να καταλάβω;
ΚΑΙ ΤΏΡΑ, φίλες και φίλοι, έρχομαι στο ψητό. Υπάρχει κάποιος τρόπος να κατανοήσουμε όλα αυτά τα περίεργα και παράξενα; Τι είχε στο μυαλό του ο Πλάτων που εμείς δεν μπορούμε να πιάσουμε, να κατανοήσουμε; Διότι όλα αυτά για τον Πλάτωνα δεν ήταν ούτε περίεργα ούτε παράξενα – για μας είναι. Ήρθε η ώρα να τα κατανοήσουμε. Το κλειδί για αυτή την κατανόηση και ερμηνεία είναι οι λέξεις θεός και αθάνατος. Τι σημαίνει η λέξη αθάνατος; Σημαίνει “αυτός που δεν πεθαίνει” Πολύ ωραία! Κι αυτός που δεν πεθαίνει, τι είναι; Είναι ισχυρός ή ανίσχυρος, ανίκητος ή ηττημένος; Ο αθάνατος είναι ανίκητος, είναι ισχυρός. Αυτή είναι η λανθάνουσα, βεβαιότατη όμως, σημασία του επιθέτου. Πόσο ισχυρός όμως είναι; Και έναντι τίνος είναι ισχυρότερος ή ισχυρότατος; Έναντι της φύσης (θάνατος, γήρας, πόνος, ασθένεια) και έναντι των άλλων ανθρώπων (νίκη, καθυπόταξη, αιχμαλωσία, φόνος ). Ο αθάνατος δεν είναι απλά ισχυρός, ισχυρότερος ή ισχυρότατος – είναι απολύτως ισχυρός. Αυτός ο απολύτως ισχυρώς είναι ο Θεός – οι θεοί ης αρχαίας Ελλάδας ήταν αθάνατοι, πολύ ισχυροί αλλά δεν ήταν απολύτως ισχυροί, δεν διέθεταν απόλυτη ισχύ.
Αθανατώτερος λοιπόν σημαίνει “πιο ισχυρός, ισχυρότερος” και με αυτόν τον τρόπο πρέπει να αποδοθεί στα νέα Ελληνικά. Όσο για το ερώτημα του τίτλου, ναι, θα ήθελε ο Πλάτων να ήταν και αθάνατος, να μην πέθαινε, και αθανατώτερος, ισχυρότερος δηλαδή. Δυστυχώς, ούτε αθανατώτερος έγινε όσο ζούσε, το ακριβώς αντίθετο συνέβη, ούτε τον θάνατο απέφυγε.
ΟΙ ίδιες επιθυμίες και σήμερα, τα ίδια αδιέξοδα και σήμερα.
Σχολιάστε ελεύθερα!