φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΣΤΗΝ αρχή, μας λέει η αρχαία ελληνική μυθολογία, υπήρχε το Χάος, το κενό, το χαίνον διάστημα, το απολύτως χωρίς όρια, κατά συνέπεια, το ασαφές, το ασταθές. Μετά εμφανίστηκε η Γαία, που δεν είναι η Γη αλλά το αιώνιο και ακλόνητο βάθρο, πάνω στο οποίο ερείδονται όλα τα πράγματα – “πάντων εδος ασφαλές αιεί”, διαβάζουμε στην Θεογονία (Ησίοδος). Είναι σαφής η διάκριση μεταξύ κενού και πληρότητας, αστάθειας και σταθερότητας, ανυπαρξίας και ύπαρξης ορίων. Από το Χάος προήλθε ο Έρεβος και η Νύχτα, αρσενικού γένους το ένα, θηλυκού το άλλο. Άλλο το αρσενικό, άλλο το θηλυκό. Από την ένωσή τους γεννήθηκαν ο Αιθέρας, το φως του διαστήματος, και η Ημέρα, το φως της γήινης ατμόσφαιρας. Από το Σκοτάδι προήλθε το Φως, Σκοτάδι από τη μια, Φως από την άλλη – άλλο το ένα, άλλο το άλλο. Η Γαία γέννησε τον Ουρανό, από την ένωση των οποίων προήλθε ο Ωκεανός, ο ποταμός των ποταμών, η θάλασσα (Πόντος), η Γη και άλλα πολλά, μεταξύ των οποίων και ο Κρόνος, ο ευφυέστερος από όλους τους γιους της. Η σύγκρουση μεταξύ Ουρανού και Γαίας, μεταξύ αρσενικού και θηλυκού, είναι διαρκής, οξύτατη, βίαιη και ανειρήνευτη. Εν τω μεταξύ, η Νύχτα, η κόρη του Χάους, η κόρη της αστάθειας, γεννά τον Θάνατο, τον Υπνο, την Φιλότητα (Αγάπη), το οδυνηρό Γήρας και την ταραχώδη Έριδα. Η Έριδα γεννά τον Πόνο, τη Λύπη, τις Μάχες και τον Όρκο.
Η διάκριση μεταξύ αρσενικού και θηλυκού, άντρα και γυναίκας, πατέρα και μητέρας, η μεταξύ τους ανειρήνευτη σύγκρουση, ο ακατάπαυστος πόλεμος, με πολλά θύματα, είναι ένα από τα θεμελειώδη στοιχεία της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, η οποία κυριολεκτικά είναι βουτηγμένη στο αίμα, στην αστάθεια, την κατάργηση των ορίων, στην αυτοκαταστροφή και την καταστροφή. Για να δούμε τι γίνεται, παραδείγματος χάριν, στον “Αγαμέμνονα” του Ασχύλου! Ο Αγαμέμνων, άνδρας, σύζυγος, πατέρας θυσιάζει την κόρη του, την Ιφιγένεια, όχι τον γιο του, τον Ορέστη. Μοιχός ο Αγαμέμνων (Κασσάνδρα), μοιχαλίδα η Κλυταιμήστρα (Αίγισθος)- γυναίκα, σύζυγος, μητέρα. [Ο Αίγισθος είναι πρώτος ξάδερφος του Αγαμέμνονα, οι πατεράδες τους ήταν αδέρφια (Ατρέας και Θυέστης). Ο Αίγισθος είναι γιος του Θυέστη και της Πελαγίας, κόρη του Θυέστη, παιδί που απεκτησε με την Αερόπη, που ήταν η γυναίκα του αδελφού του, του Ατρέα. Ο οποίος για να τους εκδικηθεί, έσφαξε τα τρία τους παιδιά, τα έψησε στα κάρβουνα και τους έκανε το τραπέζι.] Η Κλυταιμήστρα ανοίγει με το τσεκούρι το κεφάλι του άντρα της, μόλις επιστρέφει νικητής και τροπαιούχος από την Τροία και σκοτώνει και την ερωμένη του, την Κασσάνδρα. Δεν μπορώ να αντισταθώ στον πειρασμό και θα παραθέσω τα λόγια της Κλυταιμήστρας (στ. 1384-1392, μετ. Καλλ. Ελεοπούλου), αφού έχει ανοίξει σαν καρπούζι στα δυο το κεφάλι του άντρα της: την πιτσίλισαν οι σταγόνες του αίματος και ένιωσε μια ανείπωτη δροσιά, τόσο μεγάλη ήταν η ηδονή που ένιωσε – οι σεξουαλικοί υπαινιγμοί της περιγραφής είναι σαφέστατοι! Οργασμός!
” δυό φορές τον χτύπησα/ και μέσα σε δυό βογγητά έπεσε χωρίς πνοή/κι αφού είχε πέσει του δίνω τρίτο χτύπημα/ . . ./έτσι πεσμένος εξεψύχησε/εξεπετούσε ορμητικά το αίμα της πληγής του/ και με ράντιζε με μαύρες σταγόνες από τη φονική δροσιά/που μ΄ εύφραιναν όχι λιγότερο από ό,τι ευφραίνει η θεόσταλτη βροχή τα σπέρματα.
ΔΕΝ χρειάζεται να γράψω περισσότερα για να δείξω τον πόλεμο μεταξύ άνδρα και γυναίκας, μεταξύ αρσενικού και θηλυκού, που επικρατούσε στην αρχαία ελληνική κοινωνία όλων των εποχών, ιδίως στους πλούσιους και ισχυρούς αριστοκρατικούς οίκους. Και δεν θα μπορούσε να ήταν αλλιώς μιας και η αρχαία ελληνική κοινωνία ήταν πατριαρχική και, κυρίως, πολεμική. Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι στις πολεμικές κοινωνίες η σύγκρουση μεταξύ των δύο φύλων μονιμοποιεί και νομιμοποιεί τη διάκριση μεταξύ άντρα και γυναίκας, μεταξύ αρσενικού και θηλυκού, τείνει να την καταστήσει απόλυτη: ή θα είσαι άντρας ή θα είσαι γυναίκα – ό,τιδήποτε άλλο αποτελεί παραβίαση των ορίων, είναι κάτι αφύσικο, είναι ανωμαλία.
ΑΥΤΗ η διπολική αντίθεση μεταξύ άντρα και γυναίκας, αυτός ο δυισμός, έχει εμποτίσει το τρόπο σκέψης της ισχυρής και πλούσιας αριστοκρατίας – όλη η αρχαία ελληνική γραμματεία είναι δικό της δημιούργημα και μας λέει πάρα πολλά. Ως πολεμική κοινωνία δεν μπορούσε να μην κάνει τη διάκριση, τη διπολική αντίθεση, μεταξύ πολέμου και ειρήνης, του θανάτου και της ζωής, της αγαπης και του μίσους, της ισχυος και της αδυναμίας, του πλούτου και της φτώχειας, της φύσης και του νόμου, του σώματος και της ψυχής. Αν θέλετε να διαβάσετε μία από τις πλουσιότερες πηγές, την πλουσιότερη, των διπολικών αντιθέσεων, θα πρέπει να μελετήσετε τον Πλάτωνα. Είναι ο φιλόσοφος του δυισμού: δεν χάνει ευκαιρία να εκθέσει αντιθέσεις, είναι εμμονικά προσκολλημένος σε αυτές, δεν μπορεί να μην σκεφτεί δυιστικά – θα ασχοληθούμε διεξοδικά με αυτό το πολύ ενδιαφέρον ζήτημα.
Ο Πλάτων, φίλες και φίλοι, είναι το τελικό αποτέλεσμα μιας πολιτισμικής παράδοσης που αρχίζει με την Ιλιάδα – αυτό το κείμενο είναι το θεμέλιο των διπολικών αντιθέσεων, η απώτατη πηγή του δυισμού. Μιας παράδοσης που εμπλουτίζεται διαρκώς με νέες διπολικές αντιθέσεις. Ο Πλάτων, κληρονόμος της μακράς δυιστικής πολιτισμικής (πολεμικής και πατριαρχικής) έχει εστιάσει στη διπολική αντίθεση μεταξύ σώματος και ψυχής. Το σώμα δεν έχει καμιά σχέση με τη ψυχή – άλλο το ένα, άλλο το άλλο. Το σώμα είναι ανίσχυρο, αδύναμο, θνητό, φθαρτό, αλλάζει, μεταβάλλεται – η ψυχή είναι αθάνατη, άφθαρτη, αμετάβλητη, άρα είναι ισχυρή. Δυστυχώς συνυπάρχουν – το σώμα φυλακίζει τη ψυχή, η οποία περιμένει πότε να ψοφήσει το σώμα να απελευθερωθεί. Πώς όμως γίνεται το αδύναμο, θνητό σώμα να φυλακίζει την ισχυρή και αθάνατη ψυχή; Τη βρήκε τη δικαιολογία του ο Πλάτων, μη νομίζετε! Η ψυχή αποτελείται από τρία μέρη – το ένα διευθύνει το σώμα, το τρίτο είναι ερμαιο των επιθυμών του σώματος, οπότε πρέπει να το καταστείλουμε. Το σώμα κινείται, πράττει, πάσχει – η ψυχή διευθύνει, άρχει.
Η αντίθεση μεταξύ σώματος και ψυχής, μία από τις σημαντικότερες διπολικές αντιθέσεις, ένα από τα θεμέλια του δυτικού δυισμού, μόλις που λανθάνει στην Ιλιάδα. Δύο αιώνες μετά τη σύνθεση της μνημειώδους Ιλιάδας, η αντίθεση αυτή είναι κοινός τόπος στην αριστοκρατική παράδοση του δυισμού, για να γίνει η κύρια στον Πλάτωνα. Πώς να ερμηνεύουμε την αρχική ανυπαρξία της αντίθεσης μεταξύ σώματος και ψυχής και την μεταγενέστερη σταδιακή επικράτησή της; Την απάντηση θα μας τη δώσει η εξέταση της λειτουργίας του σώματος και της ψυχής: η ψυχή είναι η σκέψη, ο λόγος, ο ορθός λόγος, η ψυχή λαμβάνει τις αποφάσεις, είναι, κατά συνέπεια, πιο ισχυρή από το σώμα. Η ψυχή διατάζει το σώμα κι αυτό υπακούει και εκτελεί. Η ισχυρή ψυχή επιβάλλει την κυριαρχική σχέση στο ανίσχυρο σώμα.
Η σχέση μεταξύ ψυχής και σώματος είναι προβολή της σχέσης μεταξύ δουλοκτήτη γαιοκτήμονα- δούλου. Δεν ξεχνάμε ότι όλη η αρχαία ελληνική γραμματεία είναι έργο γαιοκτημόνων δουλοκτητών! Η διπολική αντίθεση μεταξύ κυρίου και δούλου έχει εμποτίσει τη δυιστική πολιτισμική παράδοση των αριστοκρατών, θεμέλιο της οποίας είναι η αντίθεση ελευθερίας-ανελευθερίας. Ο ελεύθερος είναι άνθρωπος, ο δούλος είναι ομιλούν εργαλείο, γράφει ο Αριστοτέλης, instrumentum vocale – άλλο το ένα, άλλο το άλλο.
Η μήτρα του δυισμού, του δυιστικού τρόπου σκέψης, είναι ο πόλεμος, η πατριαρχία και η δουλοκτησία – και τα τρία είναι ανεξάντλητες πηγές πολλών απολύτων διακρίσεων και διπολικών αντιθέσεων. Η από τον εικοστό αιώνα ήδη εκκίνηση της κριτικής και της υποχώρησης του δυισμού , των απολύτων διακρίσεων και των των διπολικών αντιθέσεων θα συνεχιστεί και θα ενταθεί κατά τη διάρκεια του εικοστού πρώτου. Παράλληλα και ταυτόχρονα παρατηρείται και η επισήμανση των ορίων και των αδιεξόδων τόσο της αιτιώδους σκέψης όσο και της γραμμικής. Με αυτά τα δύο ζητήματα θα ασχοληθούμε αύριο και μεθαύριο.
Έβρεξε, δεν θα στον κήπο. Θα κάνω χιλοπίτες πράσινες, με σπανάκι.