φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΚΑΠΟΙΑ στιγμή, οι πρώτοι Κύριοι του δυτικού πολιτισμού, οι αριστοκράτες δουλοκτήτες γαιοκτήμονες της αρχαϊκής εποχής, στην αρχαία Ελλάδα, σκέφτηκαν και συνειδητοποίησαν κάτι που αποτέλεσε ένα από τα θεμέλια κι ένα από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της δυτικής Κυριαρχίας, του πολεμικού δυτικού πολιτισμού: η χρήση της βίας για την επιβολή της κυριαρχικής σχέσης, την απόσπαση της υπακοής και της αφοσίωσης, μπορεί να είναι αποτελεσματική μόνο εκτάκτως και προσωρινά, δεν μπορεί να έχει διάρκεια, να είναι αποτελεσματική. Αυτή η στιγμή ήταν περί το 600 π. Χ. όταν η κοινωνία της αρχαϊκής Αθήνας βρέθηκε στα πρόθυρα ενός εμφυλίου πολέμου που με βεβαιότητα θα επέφερε είτε την εξόντωση όλων των αριστοκρατών, πλούσιων και ισχυρών δηλαδή, γαιοκτημόνων (δουλοκτητών, μη το ξεχνάμε) είτε τη σφαγή των εξαθλιωμένων χωρικών. Η αρπακτικότητας της γης των μικρών καλλιεργητών και η υποδούλωσή τους από τους παχείς, έτσι λέγονταν οι πλούσιοι και ισχυροί γαιοκτήμονες, είχε οδηγήσει σε απόγνωση όλον τον πληθυσμό της Αττικής. Με την αρωγή αριστοκρατών από γειτονικές πόλεις θα μπορούσαν να εξοντώσουν τους εξαθλιωμένους αγρότες αλλά υποχώρησαν και επέστρεψαν ένα μέρος της αρπαχθείσας γης και απελευθέρωσαν τους υποδουλωμένους. Γιατί υποχώρησαν; Διότι αντιλήφθηκαν ότι η νίκη τους αυτή θα επέφερε την αμετάκλητη ήττα τους: θα γίνονταν έρμαια της αρπακτικότητας των γειτονικών πόλεων, μιας και δεν θα υπήρχαν άνδρες να υπερασπιστούν την πόλιν, τα πάτρια εδάφη. Οι παραχωρήσεις αυτές ήταν το σημείο εκκίνησης της διαδικασίας γένεσης της αθηναϊκής δημοκρατίας που έληξε μετά από 150 χρόνια, στα χρόνια του Περικλέους. Η διαδικασία αυτή ήταν μια αλληλουχία τακτικών υποχωρήσεων και παραχωρήσεων προς τους μικροκαλλιεργητές και τους ακτήμονες που επέφερε τη διαρκή αύξηση του πλούτου και της ισχύος των αριστοκρατών γαιοκτημόνων.
ΚΑΤΕΛΗΞΑΝ λοιπόν στο συμπέρασμα, αλλάζοντας τρόπο σκέψης και αποκηρύσσοντας τον ποιμενικό πολεμικό ηρωισμό, τη χρήσης βίας ως του μοναδικού τρόπου επιβολής της κυριαρχικής σχέσης, ότι η εθελοντική υπακοή και αφοσίωση είναι πολύ πιο αποτελεσματική – και σωτήρια. Πώς όμως μπορούμε να κάνουμε κάποιον να μας υπακούει με τη θέλησή του και όχι με τη βία; Υπάρχει μόνο ένας τρόπος: με την εξαπάτηση, με την απατηλή υπόσχεση. Η απάτη ήταν ήδη ένας τρόπος διεξαγωγής του πολέμου και της απόσπασης της υπακοής και της αφοσίωσης των πολεμιστών- η Ιλιάδα μας λέει πολλά για αυτή την πρακτική. Η απάτη όμως προϋποθέτει τη σκέψη, η οποία αντιτίθεται στην ωμή και βάναυση βία. Η πηγή της δυτικής σκέψης είναι η απάτη, η εξαπάτηση. Η μετάβαση “από τον μύθο στον λόγο”, η “αποκάλυψη του πνεύματος” δεν ήταν παρά η μετάβαση από την χρήση της ωμής βίας στη απάτη, στη ε’υστροφη και πολύστροφη, πολύτροπή, πολυμήχανη σκέψη που επινοεί απάτες. Ενώ η Ιλιάδα εξυμνεί και αποκηρύσσει τον ηρωισμό, η Οδύσσεια εξυμνεί την πολύτροπή σκέψη, την απάτη: ο Αχιλλεύς μεταμορφώνεται σε έναν αριστοκράτη που αυτοσυγκρατείται και αυτοπεριορίζεται, και παραδίδει την σορό του Έκτορα στον πατέρα του που δεν τον σκοτώνει αλλά του κάνει το τραπέζι (ραψωδία Ω) ενώ ο Οδυσσεύς αναδεικνύεται ανώτερος και καλύτερος στις απάτες από τη θεά της σοφίας, τη θεά της απάτης, σύμφωνα με την παραδοχή της ίδιας της Αθηνάς. Δεν ξεχνάμε ότι οι “επτά σοφοί” ήταν από τους ισχυρότερους και πλουσιότερους αριστοκράτες (γαιοκτήμονες και πολιτικοί) της αρχαϊκής Ελλάδας που αύξησαν την ισχύ τους και τον πλούτο τους αποκηρύσσοντας τη βία και προκρίνοντας την απάτη και τη σκέψη – χωρίς να εξοβελίσουν παντελώς τη βία. . .Όταν η απάτη και η σκέψη δεν τα καταφέρνει και πολύ καλά, έρχεται η βία και λύνει, έστω προσωρινά, τα προβλήματα που πιθανόν να υπάρξουν.
ΤΟ κείμενο που θεμελιώνει την πρακτική της απατηλής υπόσχεσης, που υποδεικνύει τη στενότατη, άρρηκτη σχέση της απατηλής υπόσχεσης με την (αθηναϊκή) δημοκρατία είναι ο Επιτάφιος του Περικλέους (Θουκυδίδης, Β 35-46). Όλοι μπορούμε να γίνουμε πλούσιοι και ισχυροί, λέει ο Περικλής, με τον τρόπο που έχουμε γίνει και η πόλις πλούσια και ισχυρή: πολεμήστε και αρπάξτε κι αν πεθάνετε, δεν πειράζει, ανδρών επιφανών πάσα γη τάφος. Το κείμενο αυτό αποτέλεσε πηγή έμπνευσης της φιλελεύθερης δημοκρατίας, από τα τέλη του 18ου αιώνα (αμερικάνικη και γαλλική επανάσταση), τον ύμνο της οποίας έπλεξε ενθουσιωδώς ο Φουκουγιάμα στο Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος άνθρωπος στη δεκαετία του 1990.
Η εξύμνηση και η εξιδανίκευση της αθηναϊκής δημοκρατίας από τους θεωρητικούς της φιλεύθερης δημοκρατίας δείχνει τον κοινό προβληματισμό και την περαιτέρω επεξεργασία του. Βλέποντας πολλά κεφάλια βασιλιάδων, αυτοκρατόρων και μοναρχών να κόβονται και διαπιστώνοντας τον ανήσυχο με πολλούς εφιάλτες ύπνο των πολιτικών ηγετών που αποσπούν την υπακοή και την αφοσίωση με τη βία, κατέληξαν στο συμπέρασμα πως η η εθελούσια υπακοή και αφοσίωση, που αποσπάται μέσω παραχωρήσεων και άλλων πρακτικών υποχώρησης, δεν υποσκάπτει, δεν περιορίζει, δεν μειώνει την αστική (εμπορική, χρηματοπιστωτική, βιομηχανική) καπιταλιστική κυριαρχία αλλά τουναντίον την διαιωνίζει, την αναπαράγει και την ενισχύει. Επεξεργάστηκαν λοιπόν όλες αυτές τις πρακτικές, τις εμπλούτισαν με νέες , με αποτέλεσμα να φτάσουμε στο . . . τέλος της Ιστορίας.
Η εναλλαγή στην διακυβέρνηση είναι μία από αυτές τις θεμελιώδεις δημοκρατικές πρακτικές. Η εναλλαγή, κάθε τέσσερα ή οχτώ ή κατόπιν εκλογικής ήττας, σώζει κεφάλια. Ο φιλόδοξος πολιτικός θα πρέπει να ξεχάσει, θα πρέπει απομπολήσει τη μονιμότητα και το προσωπικό του συμφέρον χάριν της διαιώνισης και ενίσχυσης της κυριαρχίας. Θα κοιμάται ήρεμος και γαλήνιος, εάν εκλέγεται από τους υπηκόους. Η καθολική ψηφοφορία, ως ριζική παραχώρηση, ενίσχυσε την κυριαρχία, δεν την υπονόμευσε. Σας παραχωρούμε την λήψη της εξής ριζοσπαστικής απόφασης: εσείς θα αποφασίσετε ποιος θα αποφασίζει. Αυτή είναι η κομβική, η ιδρυτική απάτη της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Άλλωστε, έχουμε κοινά συμφέροντα: εάν η χώρα μας, το κράτος μας είναι πλούσιο και ισχυρό, όλοι θα είμαστε πλούσιοι και ισχυροί. Κατά συνέπεια, έχουμε ίσα δικαιώματα και είμαστε όλοι και όλες ίσοι και ίσες απέναντι στον νόμο.
Η δημοκρατία παρέχει, υπόσχεται δηλαδή, σε όλους και όλες ίσες ευκαιρίες για να γίνουν πλούσιοι και ισχυροί, για να εξασφαλίσουν ευμάρεια, ευημερία και ασφάλεια. Υπόσχεται αυτό που υπόσχονται τα από το κράτος οργανωμένα τυχερά παιχνίδια: όλοι μπορούμε να γίνουμε πλούσιοι με ένα δελτίο τζόκερ. Τα προπατζίδικα είναι οι ναοί της σύγχρονης φιλελεύθερης δημοκρατίας. Βασιζόμενη σε βάσεις απατηλής υπόσχεσης και εξαπάτησης, οι αστοχίες της κυβέρνησης, η ανάδειξη της προσωρινής ανικανότητάς της, η αποτυχία της, η αποκάλυψη της υποκρισίας της και της εξαπάτησής της, της διαφθοράς της (της προσωπικής αρπαγής κοινωνικού πλούτου) είναι μοιραία αναπόφευκτες. Σε αυτές τις περιπτώσεις, πολύ συχνές, η δυσκολία αντιμετωπίζεται και αίρονται οι αντιφάσεις με πολλές δικλείδες ασφαλείας: με παραιτήσεις κυβερνητικών και κρατικών στελεχών, με αποχωρήσεις ή με την παραπομπή τους στη δικαιοσύνη – κάποιος άπληστος και αλαζόνας βλάκας θα βρεθεί να την πληρώσει.
ΟΙ τόσο συχνές παραιτήσεις στις φιλελεύθερες δημοκρατίες εκλαμβάνονται από τους υπάκουους υπηκόους ως ένδειξη ομαλής και αποτελεσματικής λειτουργίας της δημοκρατίας. Η παραίτηση επικροτείται και εκθειάζεται, εκλαμβάνεται ως ένδειξη υπευθυνότητας και δημοκρατικής ευαισθησίας. Και σηκώνεται θύελλα διαμαρτυριών εάν κάποιος, κάποια δεν παρατείται, ως θα όφειλε να κάνει. Πρόκειται για τακτική υποχώρηση, εφαρμογή της κινέζικης παροιμιώδους υπόδειξης “υποχώρα και νίκα”. Όλες αυτές οι μορφές της τακτικής υποχώρησης και των παραχωρήσεων (καθολική ψηφοφορία, εναλλαγή προσώπων, παραιτήσεις, αποχωρήσεις, παραπομπή στη δικαιοσύνη) είναι μορφές αυτοάμυνας της δημοκρατίας, είναι τρόποι διεξαγωγής του κοινωνικού πολέμου από τους Κυρίους ημών. Υποχώρηση για να εξετάσω τη δυσκολία, να βρω τρόπους αντιμετώπισής της και να επιστρέψω δριμύτερος. Πάντα επιστρέφουν δριμύτεροι, πάντα.
Η απόσπαση της εθελοντικής υπακοής και αφοσίωσης, η οποία δεν ταυτίζεται με την εθελοδουλεία, αν και εντοπίζουμε κοινά στοιχεία, μέσω των παραχωρήσεων και απατηλών υποσχέσεων είναι η ουσία όλων των μορφών της νεωτερικής δημοκρατίας. Το μέλλον αυτής της δημοκρατίας ταυτίζεται με το μέλλον της εθελοντικής υπακοής και της απατηλής υπόσχεσης. Καθώς συνειδητοποιείται το απατηλό της υπόσχεσης, η εθελοντική υπακοή και αφοσίωση ατονεί, υποχωρεί, βγάζει φλας και στρίβει, απομακρύνεται. Η απαξίωση της πολιτικών και της πολιτικής, η παρακμή των κομμάτων ως μαζικών οργανώσεων, η ενίσχυση των κομμάτων της διαμαρτυρίας και η διαρκώς αυξανόμενη αποχή από τις εκλογές είναι σαφέστατες ενδείξεις αυτής της συνειδητοποίησης. Η παρακμή της δημοκρατίας επιδεινώνεται από την εξώφθαλμη λήψη των αποφάσεων εκτός του πεδίου της πολιτικής: όλο και πιο συχνά η λήψη των αποφάσεων γίνεται από τους ισχυρούς οικονομικούς δρώντες, κυρίως από τις πολυεθνικές εταιρείες.
Η κατάσταση αυτή είναι γνωστή με τον όρο μεταδημοκρατία. Εάν ο όρος περιγράφει μια μεταβατική κατάσταση, μια μεταβατική εποχή, τότε αναρωτιόμαστε για τη τύχη της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Είναι άδηλη. Τι μπορεί να υπάρξει πέραν της κοινωνλιας και της δημοκρατίας της εθελοντικής υπακοής; Η αυτοοργάνωση των υπηκόων και η συλλογική διαχείριση της παραγωγής του κοινωνικού πλούτου και των άλλων πτυχών της κοινωνικής εν γένει ζωής ή μια κοινωνία στην οποία οι υπήκοοι έχουν υποβιβαστεί στην κατάσταση των εκτρεφομένων ανθρώπων, ώστε να είμαστε σε θέση να εξαλείψουμε τον όρο πολιτική και να υιοθετήσουμε αυτόν της ανθρωποβοσκητικής, όπως πρότεινε ήδη ο Πλάτων στον “Πολιτικόν” του (ανθρωπονομική); Από τι θα εξαρτηθεί αυτός ο μετασχηματισμός; Από τον μετασχηματισμο του καπιταλισμού μέσω της αυτοματοποίησης και της τεχνητής νοημοσύνης, από τον μετασχηματισμό της κοινωνίας της εργασίας στη κοινωνία της αεργίας.