φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΣΗΜΕΡΑ θα ασχοληθούμε με την ανταπόδοση της φονικής βίας, τη γνωστή βεντέτα, μεταξύ οικογενειών κτηνοτρόφων. Η συρρίκνωση της οικογενειακής (οικιακής) κτηνοτροφίας σε λίγες περιοχές της νότιας Ευρώπης (Κρήτη, Μάνη, Αλβανία, Σαρδηνία, Κορσική και αλλού) επέφερε και τον περιορισμό της βεντέτας, ένα κοινωνικό φαινόμενο που αναμένεται να εξαλειφθεί με την εξαφάνιση της οικιακής κτηνοτροφίας και την εγκατάλειψη της υπαίθρου. Αναμένεται – κι εμείς αναμένουμε. Η βεντέτα έχει μια ιστορία που ξεπερνάει τα 8.000 χρόνια – ήταν αποτέλεσμα της συγκρότησης των ποιμενικών κοινωνιών, αναπόφευκτη συνέπεια του ποιμενικού τρόπου παραγωγής. Η ζωοκλοπή και η βεντέτα ήταν τα δύο κοινωνικά φαινόμενα που εκκίνησαν τη διαδικασία της εμφάνισης της πολεμικής κοινωνίας. Μέχρι τότε δεν υπήρχαν πολεμικές κοινωνίες – αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε ο πόλεμος. Υπήρχε αλλά ήταν περιστασιακός, μικρής διάρκειας και ελάχιστων φόνων και τραυματισμών.
ΓΙΑ να κατανοήσουμε την ανταπόδοση της φονικής βίας στις ποιμενικές κοινωνίες θα πρέπει να θέσουμε το εξής θεμελιώδες ερώτημα. Την εποχή της εμφάνισης και αποκρυστάλλωσης της ποιμενικής κοινωνίας, περί το 6.000-5.000 π. Χ., οι περισσότερες κοινωνίες του πλανήτη ήταν τροφοσυλλεκτικές -κυνηγητικές – ένας μικρός αριθμός αγροτικές (γεωργικές κυρίως με εκτροφή μικρού αριθμού ζώων) και λίγες ποιμενικές – στις ημιερημικές και ερημικές περιοχές της Δυτικής Ασίας και της Αραβικής χερσονήσου και στην αχανή ευρασιατική στέπα. Γιατί οι ποιμενικές κοινωνίες μετεξελίχθηκαν σε πολεμικές και όχι οι τροφοσυλλεκτικές και οι αγροτικές; Δεν πρέπει να απαντήσουμε σε αυτό το θεμελιώδες ερώτημα; Να διευκρινίσω ότι πολεμική κοινωνία είναι η κοινωνία η οποία δεν μπορεί να αναπαραχθεί εάν δεν πολεμήσει, δηλαδή, εάν δεν εκδιώξει ή εξοντώσει τους γείτονές της (οικογένεια, γένος [σόι], φρατρία, φυλή, ομοσπονδια φυλών) και αρπάξει τον κινητό της πλούτο (ζώα και νεαρές γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας) και τα λιβάδια της. Οι πολεμικές κοινωνίες δεν γνωρίζουν την ειρήνη, είναι σε διαρκή πολεμική ετοιμότητα. Κι αυτή η κατάσταση καθόρισε και την κοσμοαντίληψη των ποιμενικών-πολεμικών κοινωνιών, την οποία ενστερνίζεται και ο σημερινός δυτικός πολιτισμός και ο καπιταλισμός: η επιβίωση εξασφαλίζεται με την ισχύ, όλα προέρχονται από την ισχύ και κατατείνουν προς την ισχύ, η στρατηγική επιδίωξη, η πυρηνική επιθυμία δηλαδή, είναι η αύξηση της ισχύος, η εκπλήρωση της οποίας θα επιφέρει την κατάργηση της εξάρτησης από την κοινωνία και τη φύση(Θεός, αθανασία). Η λύση σε όλα τα ζωτικά προβλήματα είναι η αρπαγή, η καταστροφή και η εξόντωση.
Πώς να ερμηνεύσουμε την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων ότι ο Ήλιος ήταν πάμπλουτος μεγαλοκτηνοτρόφος, που εξέτρεφε σε ένα α π ο μ α κ ρ υ σ μ έ ν ο και απρόσιτο νησί πολλά (εφτά) μεγάλα κοπάδια α θ ά ν α τ ω ν αγελάδων κι άλλα τόσα κοπάδια αθάνατων αιγοπροβάτων, τα οποία επιτηρούσαν οι δύο θυγατέρες του, η Φαέθουσα (Φωτεινή) και η Λαμπετίη (Λαμπρινή);? Τα διαβάζουμε όλα αυτά στην Οδύσσεια (μ 127-136). Πότε και πώς σχηματίστηκε αυτή η αντίληψη; Δεν θα δυσκολευτούμε να απαντήσουμε. Ο τσέλιγκας Ήλιος ήταν αυτό που θα ήθελαν να ήταν οι αριστοκράτες κτηνοτρόφοι των λεγόμενων Σκοτεινών Αιώνων, δηλαδή της μεταμυκηναϊκής και της γεωμετρικής εποχής, της εποχής που μεσολαβεί μεταξύ της κατάρρευσης των μυκηναϊκών βασιλείων και της αρχαϊκής εποχής (1200-750 π. Χ.). Θα ήθελαν να ζούσαν μακριά από τους άλλους κτηνοτρόφους και να έχουν αθάνατα ζώα. Γιατί, φίλες και φίλοι, θα ήθελαν να ζουν μακριά από τους άλλους, και γιατί να εκτρέφουν αθάνατα ζώα; Εάν ζούσαν μακριά δεν θα είχαν γείτονες, δεν θα είχαν προστριβές και διαρκείς έριδες και ζωοκλοπές και φόνους. Γιατί όμως τα αντιμετώπιζαν όλα αυτά; Γιατί αναγκάζονταν να κλέψουν τα ζώα της γειτονικής οικογένειας; Γιατί αναγκάζονταν να φονεύσουν τους αμυνόμενους για να αρπάξουν τα ζώα τους; Γιατί έπρεπε η φονική βία να ανταποδοθεί; Αυτό είναι το δεύτερο θεμελιώδες ερώτημα. Εάν είχαν αθάνατα ζώα δεν θα ενέσκηπταν περιοδικές εξοντωτικές επιζωοτίες που καταδίκαζαν τα μέλη του ποιμενικού οίκου στην ένδεια και την εξαθλίωση. Ο Ήλιος ήταν ο τέλειος, ο ιδανικός κτηνοτρόφος.
Η αργή αλλά αναπόφευκτη αύξηση του πληθυσμού επέβαλλε την αύξηση του αριθμού των εκτρεφομένων ζώων αλλά η αύξηση αυτή ήταν αδύνατη χωρίς την επέκταση των βοσκοτόπων. Όσο υπήρχαν διαθέσιμα λιβάδια στην αχανή στέπα, δεν υπήρχε πρόβλημα – αυτή είναι η φάση της ειρηνικής επέκτασης του ποιμενισμού. Όταν όμως γέμισε η στέπα, η επέκταση κατέστη αδύνατη. Ο μόνος τρόπος να επεκταθεί η έκταση των λιβαδιών ήταν σε βάρος των γειτόνων. Μέχρι την να φτάσουμε στην τελική λύση, δηλαδή στην εκδίωξη ή εξόντωση των αντιπάλων μεσολάβησε μια εποχή μερικών αιώνων κλιμάκωσης της αρπαγής ζώων και της βίας, μερικής, σταδιακής και αμφισβητούμενης επέκτασης του ζωτικού χώρου , και μια κατάσταση ισορροπίας δυνάμεων, κατανομής της ισχύος, κατά την οποία φοβόταν ο Γιάννης το θεριό και το θεριό τον Γιάννη. Όταν κάποιος έκλεβε ζώα, η κλοπή έπρεπε να ανταποδοθεί, ώστε να μην διαταραχθεί η ισορροπία της ισχύος. Εάν γινόταν φόνος, έπρεπε, για τον ίδιο ακριβώς λόγο, να ανταποδοθεί. Πολύ συχνά, η ανταπόδοση του φόνου οδηγούσε σε νέο φόνο, σε νέα ανταπόδοση και έτσι άρχιζε ο πόλεμος μεταξύ των ποιμενικών οικογενειών, ο οποίος ή σταματούσε, θα δούμε με ποιους τρόπους, ή συνεχιζόταν, με αποτέλεσμα η μία οικογένεια να φύγει ή να εξοντωθεί. Σε επίπεδο φυλής, η φυλή που επιβίωνε, επειδή ήταν η ισχυρότερη, θεωρούνταν ότι ήταν ο εκλεκτός λαός, ο λαός που τον εξέλεξε ο Θεός για να επιβιώσει, η Ισχύς δηλαδή! Δεν χρειάζεται να το τονίσω αλλά θα το κάνω: οι έννοιες τελική λύση (εξόντωση αντιπάλων), ζωτικός χώρος (αρπαγή χώρου) και εκλεκτός λαός (η επιβίωση ως αποτέλεσμα της ισχύος, λατρεία της ισχύος) χρησιμοποιήθηκαν από τους Ναζί – ο οποίος ήταν ένας παροξυσμός του ποιμενικού στοιχείου, του στοιχείου που συγκροτεί τον δυτικό πολιτισμό και τον καπιταλισμό: ηδουλεία, η φεουδαρχία και ο καπιταλισμός είναι μετασχηματισμοί του ποιμενισμού.
ΟΛΑ αυτά που γράφω τα διαβάζουμε στην διεθνή ποιμενική γραμματεία – την επική ποίηση, η οποία είναι μόνο ποιμενική, και τα ποιμενικά ή ποιμενικής προέλευσης θρησκευτικά κείμενα: την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, την Ριγκ Βέδα, την Αβέστα, την Παλαιά Διαθήκη, τη Μαχαμπαράτα, το Κοράνιο. Τα κείμενα αυτά μας βοηθούν να απαντήσουμε στο ερώτημα: υπήρχε τρόπος να αποφευχθεί η ανταπόδοση της φόνου; Υπήρχαν δύο τρόποι: ή να εγκαταλείψει ο φονιάς την οικογένειά του, ώστε να αποκατασταθεί η ισορροπία της ισχύος, να μην υπάρξει αριθμητική υπεροχή των πολεμιστών, ή η οικογένεια του φονιά να καταβάλει υλική αποζημίωση, ώστε με τη μείωση του πλούτου να αποκατασταθεί η επιθυμητή ισορροπία δύναμης. Το μέγεθος της αποζημίωσης ήταν ένα πολύ ακανθώδες ζήτημα – οι μεν ήθελαν όσο γίνεται περισσότερα, οι δε όσο γίνεται λιγότερα. Πολύ συχνά οι διαπραγματεύσεις οδηγούσαν σε αδιέξοδο – και άρχιζε η αιματοχυσία.
ΠΡΟΣ το τέλος της γεωμετρικής εποχής (850-750), στην αρχαία ελληνική κοινωνία συνέβη μια πολύ σημαντική αλλαγή που έθεσε τις βάσεις του κλασικού αρχαιοελληνικού πολιτισμού: οι αριστοκρατικοί ποιμενικοί οίκοι εγκατέλειψαν την κτηνοτροφία και στράφηκαν προς την καλλιέργεια της γης με τη χρήση δούλων. Η αύξηση του πλούτου και της ισχύος δεν γινόταν πια με τον πόλεμο αλλά με την εργασία των δούλων. Ο αντίπαλος τώρα δεν ήταν το γειτονικό γένος αλλά οι πολυάριθμοί δούλοι και οι πλούσιοι και ισχυροί αριστοκράτες έπρεπε να προκρίνουν την συνεργασία έναντι του ανταγωνισμού – και το έκαναν. Έπρεπε να επικρατήσουν νέες σχέσεις μεταξύ τους. Και να αποκηρυχθεί ο ποιμενικός ηρωισμός, η ηρωική βία, οι ποιμενικές αξίες και αντιλήψεις και συμπεριφορές. Δεν ήταν όμως καθόλου εύκολο. Μπορείς πολύ γρήγορα να γίνεις γεωργός από κτηνοτρόφος, πολύ δύσκολα όμως παύεις να σκέφτεσαι και να συμπεριφέρεσαι ως ποιμένας, ως ποιμένας πολεμιστής (ήρωας). Την αρχαϊκή εποχή άρχισε μια διαδικασία αποκήρυξης του ηρωισμού, μια διαδικαδία απο-ηρωισμού και αποποιμενισμού. Την εγκαινιάζει με συγκλονιστικό τρόπο η Ιλιάδα – η οποία εξυμνεί αλλά και αποκηρύσσει τον ηρωισμό: ο οργίλος και ασυγκράτητος ήρωας Αχιλλεύς των πρώτων ραψωδιών μετατρέπεται σε φιλικό, πειθαρχημένο, αυτοσυγκρατημένο οικοδεσπότη του πατέρα του φονιά του φίλου του! Τον αποηρωσμό συνέχισε η Οδύσσεια και αργότερα η τραγωδία. Όλα αυτά τα κείμενα είναι μια συμβουλή προς τους πλούσιους και ισχυρούς αριστοκράτες: πάψτε να σκέφτεστε και να συμπεριφέρεστε ως ήρωες: με τη βία αλληλο- και αυτοκαταστρεφόμαστε, η αύξηση της ισχύος πρέπει να γίνει με τη σκέψη και με τη γνώση, όχι με τη βία. Αυτή ήταν και η συνθήκη που επέτρεψε την επινόηση της φιλοσοφίας της αρχαϊκής εποχής.
Η αύξηση του πλούτου μας και της ισχύος μας δεν θα πραγματοποιηθεί με τον μεταξύ μας πόλεμο αλλά με την συνεργασία μας, με τη συμμαχία μας. Η συμμαχία αυτή οδήγησε στην πόλιν, δηλαδή στον συνασπισμό των πλούσιων και ισχυρών αριστοκρατικών οίκων. Εάν αυξηθεί ο πλούτος και η ισχύς της πόλεως (η αρχική σημασία της λέξης ήταν “φρούριο, οχυρό πάνω σε υψηλό και απόκρημνο βραχώδη λόφο”), θα αυξηθεί και ο δικός μας πλούτος και η δική μας ισχύς. Εάν έχουμε διαφορές, λόγω του ανεκρίζωτου αλλά ελεγχόμενου ανταγωνισμού, αυτές δεν θα κρίνονται με την βία, με την ανταπόδοση της βίας, με την αυτοδικία, αλλά με τη συλλογική απονομή της δικαιοσύνης. Αυτή, φίλες και φίλοι, είναι η κεντρική ιδέα της αριστουργηματικής Ορέστειας του Αισχύλου.
Η βεντέτα του πρόσφατου παρελθόντος και των ημερών μας είναι ένα αρχαϊκό κατάλοιπο που αμφισβητεί το μονοπώλιο της κρατικής βίας και της κρατικής απονομής της δικαιοσύνης. Ζούμε τις τελευταίες της μέρες, μόνο που αυτές οι μέρες διαρκούν πολύ. Μπορεί το κράτος να δείξει αποφασιστικότητα και να αφοπλίσει τους κτηνοτρόφους της Κρήτης – πράγμα πολύ δύσκολο: θα σταματήσει όμως η βεντέτα; Όχι, βέβαια. Δεν νομίζω ότι το κράτος θα αφαιρέσει κι όλα τα διαβόητα κρητικά μαχαίρια ούτε όλα τα κουζινομάχαιρα!