φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Μετά από παράκληση φίλων που ενδιαφέρονται για φιλολογικά και γλωσσολογικά ζητήματα, δημοσιεύω το πρώτο κεφάλαιο της μελέτης μου Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΚΛΙΣΗΣ: μια επανεξέταση της περιγραφικής και ιστορικής Γραμματικής της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Στη μελέτη αυτή προτείνω μια θεωρία για τη γένεση της κλίσης και για τον σχηματισμό της κλιτικής Πρωτοϊνδοευρωπαϊκής γλώσσας (ΠΙΕ), θυγατέρα της οποίας, μεταξύ των άλλων, ήταν η Πρωτοελλαδική, η Αρχαία Ελληνική της κλασικής περιόδου και η Κοινή Νέα Ελληνική.
ΑΛΛΟ κεφάλαιο δεν έχει.
1.
ΤΙ ΓΛΩΣΣΑ ΗΤΑΝ
Η ΠΡΟΚΛΙΤΙΚΗ ΠΡΩΤΟΪΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΚΗ (ΠΙΕ);
1.1. Σύμφωνα με δύο από τα γνωστά πορίσματα της Ιστορικής Γλωσσολογίας κάθε γλώσσα προέρχεται από μία άλλη, όπως η Κοινή Νεοελληνική (ΝΕ) προήλθε από την Αρχαία Ελληνική (ΑΕ) , ή και από περισσότερες, όπως η Αγγλική ή η Ρουμανική, αφενός και ότι από κάθε γλώσσα μπορεί να προέλθει μία ή περισσότερες γλώσσες, όπως οι ρομανικές γλώσσες και διαλέκτους από τη Λατινική αφετέρου. Όταν λέμε Αρχαία Ελληνική γλώσσα της κλασικής εποχής (5ος π. Χ. αιώνας) εννοούμε ή το σύνολο των αρχαιοελληνικών διαλέκτων ή την αττική διάλεκτο, από την οποία προήλθε η Κοινή της ελληνιστικής εποχής, και από αυτήν, μετά τον 9ο μ. Χ. αιώνα, πολλές διάλεκτοι – η Κοινή Νεοελληνική προήλθε από μία από αυτές (την Πελοπονησιακή). Με τη σειρά της, η Αρχαία Ελληνική προήλθε από την Πρωτοελληνική (ΠΕ), δηλαδή από την προδιαλεκτική Αρχαία Ελληνική, που μιλούνταν πριν το 2.000 π. Χ. Η Πρωτοελληνική ήταν μια Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα (ΙΕ), προήλθε δηλαδή από την Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή, από την οποία προήλθαν όλες οι άλλες ΙΕ γλώσσες. Τόσο οι σύγχρονες ΙΕ γλώσσες όσο και αυτές του παρελθόντος ήταν διαχυτικές (ή κλιτικές) γλώσσες, που προήλθαν από την κλιτική ΠΙΕ.
Οι ΙΕ κλιτές γλώσσες έχασαν πολλά κλιτικά χαρακτηριστικά στο πέρασμα του χρόνου, άλλες σε μικρότερο κι άλλες σε μεγαλύτερο βαθμό. Η Αγγλική δεν έχει γένος και έχασε όλες τις ονοματικές και ρηματικές καταλήξεις – εκτός από τη δήλωση του πληθυντικού αριθμό των ουσιαστικών και το τρίτο πρόσωπο ενικού – ώστε να μην θεωρείται πια διαχυτική (κλιτική) γλώσσα αλλά αναλυτική, όπως είναι η κινεζική, η βιετναμέζικη και η ταϊλανδέζικη, ενώ η ΝΕ έχασε, μεταξύ των άλλων, τη δοτική πτώση και την τρίτη κλίση (κλιτική τάξη). Η απώλεια των κλιτικών χαρακτηριστικών των ΙΕ γλωσσών δεν μας παρεξενεύει, μιας και οι γλώσσες αλλάζουν σε φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό και σημασιολογικό επίπεδο, αν και τόσο ο βαθμός όσο και η κατεύθυνση της αλλαγής ποικίλει.
Εγείρονται όμως τρία κομβικής σημασίας ερωτήματα, τα οποία, από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, δεν έχουν διατυπωθεί μέχρι σήμερα. Το πρώτο: Γνωρίζουμε ότι οι γλώσσες σήμερα είναι πολλές χιλιάδες, γύρω στις εφτά χιλιάδες, από αυτές όμως κλιτικές γλώσσες δεν είναι λίγες, είναι ελάχιστες﮲ και εικάζουμε βάσιμα ότι, όταν εμφανίστηκε η κλιτική ΠΙΕ, περί το 5.000 π. Χ., ο αριθμός των γλωσσών θα ήταν επίσης πολύ μεγάλος – πόσες χιλιάδες ήταν δεν μπορούμε να γνωρίζουμε. Είναι πολύ παράξενο: οι κλιτικές γλώσσες είναι και ήταν όπως η μύγα μέσα στο γάλα – πάντα ελάχιστες και διαφορετικές. Γιατί ήταν και είναι τόσο λίγες; Το δεύτερο ερώτημα: Η κλιτική ΠΙΕ γλώσσα θα προήλθε από κάποια άλλη γλώσσα που δεν ήταν κλιτική. Τι γλώσσα άραγε θα μπορούσε να ήταν; Και το τρίτο ερώτημα: γιατί και πώς η προκλιτική ΠΙΕ γλώσσα μετασχηματίστηκε σε κλιτική (διαχυτική); Μπορούμε να απαντήσουμε σε αυτά τα θεμελιώδη ερωτήματα;
Την απάντηση στο πρώτο ερώτημα θα την εκθέσω στο τρίτο μέρος της παρούσας μελέτης. Στο πρώτο και στο δεύτερο μέρος θα εκθέσω τα συμπεράσματαν στα οποία έχω καταλήξει – θα αρχίσω με το δεύτερο ερώτημα. Θα μας βοηθήσει η Τυπολογία Γλωσσών. Αντικείμενο αυτού του κλάδου της Γλωσσολογίας είναι η κατάταξη των γλωσσών σύμφωνα με μορφολογικά, συντακτικά και σημασιολογικά κριτήρια.
- 2. Οι γλώσσες διακρίνονται σε τέσσερις κατηγορίες: τις απομονωτικές (isolating) και αναλυτικές (analytic) που έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά ώστε θεωρούνται ως μία κατηγορία, τις συγκολλητικές (agglutinative), τις κλιτικές ή διαχυτικές (inflectional/fusional) και τις πολυσυνθετικές (polysynthetic). Οι συγκολλητικές και οι κλιτικές/διαχυτικές διαθέτουν κάποια κοινά στοιχεία και ονομάζονται συνθετικές γλώσσες (synthetic). Η κατηγοριοποίηση αυτή δεν είναι απόλυτη, όπως επισημάναμε ήδη, μιας και κάθε μία από αυτές τις κατηγορίες έχει στοιχεία από άλλη ή άλλες. Η Αγγλική, για παράδειγμα, υπάγεται στην κατηγορία των αναλυτικών γλωσσών, διαθέτει όμως χαρακτηριστικά και συγκολλητικής και διαχυτικής/κλιτικής γλώσσας. Για να κατανοήσουμε τη διάκριση των γλωσσών σε κατηγορίες θα πρέπει να κατανοήσουμε δύο βασικούς όρους: το μόρφημα και τη λέξη.
Η λέξη είναι η ελάχιστη μορφολογική μονάδα της γλώσσας: τρέχω, τρέχουμε, έτρωγα, έφαγα, σίδηρος, δρόμος, σιδηρόδρομος, εγώ, εκεί, τώρα . Το μόρφημα είναι η ελάχιστη σημασιολογική μονάδα της γλώσσας. Στις λέξεις τρέχω και τρέχουμε εντοπίζουμε συνολικά τρία μορφήματα, τρεις διαφορετικές σημασίες: τρέχ- («τρέχω»), -ω («εγώ τώρα » και –ουμε («εμείς τώρα»). Στις λέξεις έτρωγα και έφαγα εντοπίζουμε το μόρφημα έ- («στο παρελθόν»), το μόρφημα –α («εγώ») και τα μορφήματα –τρωγ- και –φαγ-, όπου το μεν πρώτο δηλώνει το μη συνοπτικό της ενέργειας «τρώω», το μη συντελεσμένο, δηλαδή, κάτι που δεν έχει τελειώσει στο παρελθόν (έτρωγα), ενώ το δεύτερο δηλώνει το συνοπτικό, το συντελεσμένο, κάτι που έχει ολοκληρωθεί (έφαγα).
Μια λέξη μπορεί να αποτελείται από δύο ή και περισσότερα μορφήματα, πολύ συχνά όμως ταυτίζεται η λέξη με το μόρφημα: η λέξη τώρα ταυτίζεται με το μόρφημα «τώρα», στις λέξεις όμως τωρινός, τωρινή και τωρινά , τα μορφήματα είναι τωριν- («που υπάρχει τώρα, που συμβαίνει στη σύγχρονη περίοδο, ή στην εποχή που ζούμε, σημερινός» ), -ός (δηλώνει τον ενικό αριθμό, την ονομαστική πτώση και το αρσενικό γραμματικό γένος), ή (ενικός αριθμός, ονομαστική πτώση, θηλυκό γραμματικό γένος) και –α (πληθυντικός αριθμός, ονομαστική ή αιτιατική πτώση, ουδέτερο γραμματικό γένος). Αν και η ταύτιση λέξης και μορφήματος είναι σαφής σε πολλές άκλιτες λέξεις, σε αντωνυμίες (εγώ, εσύ) και απόλυτα αριθμητικά της Νέας και Αρχαίας Ελληνικής γλωσσας, η συντριπτική πλειονότητα των λέξεων αποτελούνται από δύο και περισσότερα μορφήματα. Η λέξη (επίθετο του Διός) μητίετα (ο) της Ιλιάδος αποτελείται από τρία μορφήματα: μητι («σοφία, πανουργία, απάτη», -ε (< *ye [ίημι]: «ριχνω, πέμπω», και –τα ( ενικός αριθμός, ονομαστική πτώση, αρσενικό γραμματικό γένος). Μητίετα είναι αυτός (-τα) που στέλνει (-ε-) την μήτιν. Εάν πάμε ακόμα περισσότερο πίσω στον χρόνο, θα παρατηρήσουμε ότι η λέξη μήτις αποτελείται από τρία μορφήματα: μη –τι-ς . Το μόρφημα μη- δηλώνει τη μέτρηση, τον υπολογιμό, τη σκέψη, το –τι- το αποτέλεσμα της ενέργειας και το ς τον ενικό και την ονομαστικη έμψυχου όντος.
1.3. Σε πολλές γλώσσες η λέξη και το μόρφημα ταυτίζονται: αυτές είναι οι απομονωτικές και οι αναλυτικές γλώσσες με τόσα πολλά κοινά χαρακτηριστικά που συνηθως εκλαμβλανονται ως μία κατηγορία. Πάνω από το ένα τέταρτο του παγκόσμιου πληθυσμού μιλούν κάποια απομονωτική και αναλυτική γλώσσα: κινέζικη, βιετναμέζικη, ταϊλανδέζικη, Γιορούμπα (Νιγηρία και αλλού) και άλλες, Εάν πάτε κάποτε στο Βιετνάμ και θέλετε να πείτε, Όταν ερχόμουν στο σπίτι του φίλου μου, αρχίζαμε να κάνουμε μαθήματα, να μην ξεχάσετε να το πείτε ως εξής:
khi (όταν) toi (εγώ) den (έρχομαι) nha (σπίτι) ban (φίλος) toi (εγώ), chung (ΠΛ) toi (εγώ) bat dau (αρχίζω: αρπάζω [bat] –κεφάλι[dau]) lam (κάνω) bai (μάθημα).
Εάν η κλιτικη ΠΙΕ, όπως και η κλιτική ΠΕ ήταν απομονωτική γλώσσα, τότε η δύο μορφημάτων λέξη *esmi ( > ειμί: *es [«υπάρχω, επιβιώνω, είμαι»] και *mi [«εγώ»]) θα ήταν δύο λέξεις: *es *mi, θα ήταν δηλαδή μια πρόταση. Οι μονομορφηματικές λέξεις των απομονωτικών γλωσσών συνδυάζονται για να σχηματίσουν νέες λέξεις, νέες σημασίες, δεν χάνουν όμως ποτέ την ελευθερία τους – όπως από τον συνδυασμό των λέξεων της βιετναμέζικης bat («αρπάζω» και dau («κεφάλι») δημιουργήθηκε η σημασία «αρχίζω». Θα μπορούσαμε λοιπόν τις απομονωτικές και αναλυτικές γλώσσες να τις ονομάσουμε και γλώσσες των ελεύθερων μορφημάτων-λεξεων.
1.4. Σε πολλές γλώσσες, πολλά μορφήματα-λέξεις χάνουν την ελευθερία τους μετά τη σύνθεση, παύουν να υπάρχουν ως ελεύθερες λέξεις. Οι τουρκικές λέξεις evin (προς [in] το σπίτι [ev]), evden (από [den] το σπίτι, evler (σπίτια: σπίτι-πολλά [ler]), evlerin (προς τα σπίτια), evlerden (από τα σπίτια), evlerine (προς τα σπιτια τους [e]) είναι το αποτέλεσμα σύνθεσης των μορφημάτων ev, in, den, ler, e, τα οποία όμως έχασαν την ελευθερία τους, δεν θα τα συναντήσουμε ως ελεύθερα μορφήματα-λεξεις – εκτός από το μόρφημα-λέξη ev. Εάν θέλετε να πείτε, Οι άνδρες έσπασαν το σπίτι, θα πείτε: άνδρας (adam)- πολλοί (lar) σπίτι (ev) – αυτό (i, κάτι σαν αιτιατική) σπάω (kir) – κάποτε (di)- αυτοί (lar) : adamlar evi kirdilar. Όλα αυτά τα μορφήματα δεν είναι ελεύθερα και λέγονται δεσμευμένα μορφήματα. Αν και δεσμευμένα, δεν αλλοιώθηκε η μορφή τους, είναι ευδιάκριτα και αναγνωρίσιμα από τους ομιλητές. Οι γλώσσες αυτές, στις οποίες πολλά, τα περισσότερα μορφήματα έχασαν την ελευθερία τους αλλά όχι και την ευδιακριτότητά τους λέγονται συγκολλητικές – τα ελεύθερα μορφήματά τους συγκολλήθηκαν και έχασαν την ελευθερία τους. Οι λέξεις πλέον δεν είναι μονομορφηματικές, όπως στις απομονωτικές-αναλυτικές, αλλά πολυμορφηματικές. Η τουρκική γλώσσα ανήκει στην κατηγορία των συγκολλητικών γλωσσών. Οι περισσότερες γλώσσες που μιλήθηκαν ή μιλιούνται σήμερα είναι συγκολλητικές. Η Σουμερική, η Ελαμική, η Χατική, η Κασιτική ήταν γλώσσες συγκολλητικές﮲ οι πιο γνωστές ζωντανές γλώσσες είναι, εκτός από την Τουρκική, η Βασκική, η Ουγγρική, η Φιλανδική, η Σουαχίλι και η Ιαπωνική.
1.5. Έτσι λοιπόν, η λέξη *esmi της κλιτικής ΠΙΕ, όπως και πολλές άλλες, όπως θα δούμε στη συνέχεια, ήταν το αποτέλεσμα συγκόλλησης των ελεύθερων λέξεων-μορφημάτων *es και *mi, με αποτέλεσμα να χάσουν την ελευθερία τους. Η συντριπτική πλειονότητα των λέξεων της ΠΙΕ, της ΠΕ, της ΑΕ και της ΝΕ είναι πολυμορφηματικές, αποτέλεσμα συγκόλλησης. Έχασαν όμως και την ευδιακριτότητά τους – ποιος ομιλητής ή ομιλήτρια της αττικής (ειμί), της δωρικης (ημί) και της αιολικής (εμμί) διέκριναν και αναγνώριζαν το μόρφημα *es; Δεν έχασαν μόνο την ελευθερία τους και την ευδιακριτότητά τους αλλά συνέβη και κάτι άλλο: πολλές μορφήματα, πολλές σημασίες δηλαδή, εμφανίζονται με μία μορφή, ‘πραγματώνονται ταυτόχρονα σε μία μορφή’τ. Στην τριμορφηματική λέξη ρή-τορ-ες το μόρφημα –ες εκφράζει ταυτόχρονα και την πτώση (ον.) και τον αριθμό (πλ.), ενώ στην δημορφηματική λέξη γνῶμαι, το μόρφημα –αι εκφράζει συγχρονως την πτώση (ον.), τον αριθμό (πλ.) και το γραμματικό γένος (θηλ.). Αυτές οι γλώσσες ονομάζονται κλιτικές ή διαχυτικές. Εάν η γλώσσα ήταν συγκολλητική, η ονομαστική και ο πληθυντικός θα εκφράζονταν με δύο δεσμευμένα μορφήματα﮲ εάν ήταν απομονωτική, θα εκφράζονταν με δύο ελεύθερα μορφήματα.
Θα μπορούσαμε να ονομάσουμε τις συνθετικές γλώσσες, τις συγκολλητικές και τις διαχυτικές, γλώσσες απώλειας της ελευθερίας των πρωτογενών μορφημάτων. Θα μπορούσαμε να τις ονομάσουμε ακόμα και γλώσσες δεσμευμένης εξάρτησης των πρωτογενών μορφημάτων. Μόνο που στις μεν συγκολλητικές τα δεσμευμένα μορφήματα της λέξης εχουν μία σημασία και είναι ευδιάκριτα, στις δε διαχυτικές/κλιτικές τα δεσμευμένα μορφήματα της λέξης δεν είναι ευδιάκριτα και πολύ συχνά τα μορφήματα πραγματώνονται ταυτόχρονα σε μία μορφή. Θα μπορούσαμε επίσης να εικάσουμε βάσιμα ότι οι συγκολλητικές γλώσσες προήλθαν από απομονωτικές και οι διαχυτικές από συγκολλητικές.
1.6. Τέλος, οι πολυσυνθετικές γλώσσες, αν και είναι ιδιαίτερες, εμφανίζουν κοινά στοιχεία και με τις απομονωτικές και με τις συγκολλητικές. Στις γλώσσες αυτές η λέξη και η πρόταση ταυτίζονται. Εμείς θα λέγαμε «Θέλει να αποκτήσει μια μεγάλη βάρκα», πρόταση έξι λέξεων, οι ομιλητές της γλώσσας Γιούπικ (Εσκιμο-Αλεουτικη) θα έλεγαν την παρακάτω πρόταση που ισοδυναμεί με μία λέξη:
angya-ghlla-ng-yug-tuq
όπου: angya=βάρκα, ghlla=μεγενθυτικό μόρφημα, ng= αποκτώ, yug=εφετικό μόρφημα («θέλω»), tuq=τρίτο πρόσωπο ενικού.
Τα μορφήματα είναι ευδιάκριτα, δεν υπάρχουν λέξεις, οπότε, η έννοια της απώλειας της ελευθερίας δεν είναι δυνατόν να εφαρμοστεί. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι έχασαν την ελευθερία τους χωρίς να την έχουν χάσει. Η εξάρτηση μεταξύ των μορφημάτων είναι ελεύθερη – θα μπορούσαμε να τις ονομάσουμε γλώσσες ελεύθερης εξάρτησης των πρωτογενών μορφημάτων. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι οι ομιλητές των πολυσυνθετικών γλωσσών είναι τροφοσυλλέκτες-κυνηγοί: Ουιτσίτα (Οκλαχόμα, ΗΠΑ), Μοϊκανική (Καναδάς), Μαπουντούνγκουν (Χιλή), Σόρα (Ινδία), Νουνγκουμπούγιου (Αυστραλία).
1.7. Αν δεχτούμε ότι τελευταιες εμφανίστηαν οι διαχυτικές (κλιτικές) γλώσσες, τότε η προκλιτική ΠΙΕ θα ήταν ή απομονωτική ή συγκολλητική. Υπάρχει άραγε κάποια μέθοδος που θα μας βοηθούσε να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα και να αποφανθούμε εάν η προκλιτική ΠΙΕ γλώσσα ήταν απομονωτική ή συγκολλητική; Είμαι της γνώμης ότι υπάρχει: θα μας την παράσχει η απάντηση στο εξής ερώτημα: επιβίωσαν άραγε στην κλιτική ΠΙΕ, επιβιώνουν σήμερα στις κλιτές ΙΕ γλώσσες, κάποια στοιχεία, κάποια χαρακτηριστικά από το προκλιτικό παρελθόν, από την προκλιτική γλώσσα, όποιου τύπου κι αν ήταν αυτη;
Επιβίωσαν, και επιβιώνουν, δύο χαρακτηριστικά: οι άκλιτες λέξεις και η σύνθεση ως τρόπος σχηματισμού νέων λέξεων. Η σημασία των άκλιτων λέξεων στη διερεύνηση του απώτατου γλωσσικού μας παρελθόντος έχει περάσει παντελώς απαρατήρητη. Είναι όμως ένα γλωσσικό κατάλοιπο, από τη μελέτη του οποίου μπορούμε να μάθουμε πολλά για το απώτατο γλωσσικό μας παρελθόν. Αυτά τα δύο θεμελιώδη ζητήματα θα εξετάσουμε στα επόμενα κεφάλαια.