Παγκόσμια Ιστορία και παραγωγή τροφής: η τροφή ως μέσον αρπαγής, καταστροφής και εξόντωσης

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

    Εδώ και καμιά εξακοσαριά χρόνια, ο αριθμός των παραγωγών τροφής μειώνεται συνεχώς. Ουδέποτε άλλοτε πάνω στη Γη παράγονταν τόσο μεγάλες ποσότητες τροφίμων όσο σήμερα, ικανές να εξασφαλίσουν την διατροφή ενός πληθυσμού που αγγίζει τα 7 δισ.· κι ουδέποτε άλλοτε η γη ανήκε σε τόσο λίγους ιδιοκτήτες όσο σήμερα – κι αν αποκαλέσουμε ‘παραγωγούς’  τους μισθωτούς της πρωτογενούς παραγωγής, μας επιτρέπετε να αποφανθούμε ότι ουδέποτε άλλοτε παράγονταν τόση τροφή από τόσο λίγους παραγωγούς. 

    Όλα δείχνουν ότι η τάση αυτή συνεχίζεται σήμερα και θα συνεχίζεται και στο μέλλον. Είμαστε βέβαιοι ότι η τάση αυτή είναι υπαρκτή στην Ελλάδα: σε δέκα, είκοσι χρόνια η καλλιεργήσιμη γη θα ανήκει σε ένα πολύ μικρό αριθμό γαιοκτημόνων, τσιφλικάδων. Γνωρίζω προσωπικά έναν γαιοκτήμονα σε χωριό των Σερρών που έχει (δικά του και νοικιάζει) και καλλιεργεί, όχι μόνος του βέβαια, 6.000  στρέμματα.  Κάποια μέρα όμως η τάση αυτή θα εξαντλήσει τη δυναμική της. Σε αυτή την περίπτωση, ποιά κατάσταση θα διαμορφωθεί;  

    Δεν μπορούμε να διατυπώσουμε μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα, εάν δεν απαντήσουμε πρώτα στο παρακάτω: γιατί εδώ και 6οο χρόνια η γη συγκεντρώνεται σε ολοένα και λιγότερα χέρια, γιατί η τροφή παράγεται από ολοένα και μικρότερο αριθμό παραγωγών;  Τι συνέβαινε πριν εξακόσια χρόνια;

    Να και κάποια άλλα: θα υπάρχει τροφή για όλους; Κι αν δεν υπάρχει; Υπάρχει το ενδεχόμενο της αντικατάστασης της φυτικής και ζωικής τροφής με την χημική διατροφή; Θα γίνουμε φυτά; Ή θα πεθάνουμε από τη πείνα λόγω έλλειψης τροφής; Μήπως θα υπάρχει τροφή αλλά δεν θα μπορούμε να έχουμε πρόσβαση σε αυτήν;

    Κατά το 99,9% της χρονικής διάρκειας του ανθρώπου πάνω στη Γη, εάν δεχτούμε ότι εμφανιστήκαμε πριν 100.000 χρόνια, όλοι οι άνθρωποι ήταν παραγωγοί τροφής. Δεν θα ασχοληθώ με το ζήτημα κατά πόσο η παραγωγή της τροφής ήταν η κομβική κοινωνική δραστηριότητα, όπως διατείνεται ο μαρξισμός. Ένα είναι βέβαιο: οι άνθρωποι ξυπνούσαν το πρωί και έπρεπε να φροντίσουν για την τροφή τους, είτε ήταν τροφοσυλλέκτες-κυνηγοί (για πάνω από 95.000 χρόνια, είτε ήταν καλλιεργητές της γης ή εκτροφής ζώων. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι η τροφή δεν τους έλειψε – εάν τους έλειπε σήμερα δεν θα ήμασταν 7 δισ., έτσι δεν είναι; 

    Πότε μας έλειψε η τροφή; Πως αντιμετωπίζαμε κάθε φορά αυτό το πρόβλημα;

    Μπορούμε να διατυπώσουμε έξι απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα.   

    1. Μας έλειψε η τροφή όταν ήμασταν τροφοσυλλέκτες λόγω εξάντλησής της στο χώρο όπου κινούνταν και ζούσε η ολιγομελής τροφοσυλλεκτική ομάδα. Τί κάναμε σε αυτήν την περίπτωση;  Μαζεύαμε τα μπογαλάκια μας και πηγαίναμε λίγο παρακάτω.

    2. Φαίνεται πως μετά από πολλές χιλιάδες χρόνια, η Γη γέμισε με τροφοσυλλέκτες-κυνηγούς. Οι Εσκιμώοι το επιβεβαιώνουν. Η διαθέσιμη και ανανεωνόμενη φύση περιορίστηκε. Κάποια στιγμή δεν μπορούσαμε να πάμε κάπου αλλού να βρούμε τροφή. Αδιέξοδο – πως το αντιμετωπίσαμε; Με δύο τρόπους: με τον έλεγχο των γεννήσεων και με την παραγωγή της τροφής, με την καλλιέργεια της γης και την εκτροφή άγριων ζώων που εξημερώθηκαν.

    3. Το μεγαλύτερο μέρος των τροφοσυλλεκτικών ομάδων έγιναν παραγωγοί τροφής. Ένα μικρό μέρος όμως συνέχισε να ζει με την συλλογή της τροφής και το κυνήγι – στις μέρες μας υπάρχουν ακόμα μερικοί, πολύ λίγοι, τροφοσυλλεκτικοί εσμοί αλλά είναι βέβαιο ότι σε λίγα χρόνια δεν θα υπάρχει ούτε ένας. Το βασικό πρόβλημα των καλλιεργητών γης ήταν οι καιρικές συνθήκες. Δεν ήταν βέβαιο ότι κάθε χρονιά η συγκομιδή θα ήταν πλούσια. Η αβεβαιότητα αυτή αντιμετωπίστηκε με τα αποθέματα της τροφής  – η προσπάθεια του ανθρώπου να επηρεάσει τη φύση με την μαγεία φαίνεται πως δεν ευόδωσε ποτέ. Το απόθεμα τροφής προστάτευε τα μέλη μιας αγροτικής νεολιθικής κοινότητας σε περιόδους ξηρασίας, πλημμυρών, κλπ., υπήρξε όμως και η υλική συνθήκη εμφάνισης της ιδιοκτησίας, του Ναού, του Κράτους, της Κυριαρχίας, κλπ. Συχνά όμως ακόμα και το απόθεμα όμως δεν επαρκούσε – λόγω αύξησης του πληθυσμού. Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίστηκε με δύο τρόπους. Με την ίδρυση μιας νέας κοινότητας και με την αποτελεσματικότερη καλλιέργεια της γης.

    4. Πολλές κοινότητες βρέθηκαν σε εδάφη που δεν προσφέρονταν για καλλιέργεια της γης (ημιερημικές περιοχές, στέπες) και αναγκάστηκαν να στραφούν αποκλειστικά στην  εκτροφή των ζώων (πρόβατα, κατσίκες, αγελάδες, γουρούνια, άλογα, καμήλες ). Μέσα σε λίγες χιλιάδες χρόνια, οι αχανείς στέπες γέμισαν με ποιμενικές κοινότητες – η ταχύτητα επέκτασης οφείλονταν στις μεγάλες εκτάσεις βοσκότοπων που χρειάζονταν ένα ποιμενικό γένος.  Όσο υπήρχαν διαθέσιμα βοσκοτόπια, στις στέπες βασίλευε η ειρήνη. Όταν όμως τα λιβάδια περιορίστηκαν, άρχισε να εμφανίζεται η πείνα, η ένδεια, η εξαθλίωση, οι έριδες, η κλοπή, η αρπαγή, η επιδρομή, οι αδελφοκτόνοι πόλεμοι που κλιμακώνονταν και επεκτείνονταν σε όλη την έκταση των στεπών: οι στέπες έγιναν ένα πεδίο μάχης.

    Ο μόνος τρόπος να επιβιώσει ένα ποιμενικό γένος που τα ζώα του πέθαιναν από την έλλειψη βοσκοτόπων ήταν η εκδίωξη του συγγενικού γειτονικού ή η εξόντωσή του. Ενώ ο αγρότης μπορεί να επέμβει στα εργαλεία του (να κάνει στο σκαλιστήρι άροτρο και το άροτρο τρακτέρ) και στο αντικείμενο της εργασίας του (να λιπάνει τη γη με τη κοπριά των ζώων, την αμειψισπορά ή τα χημικά λιπάσματα), ο ποιμένας ήταν καταδικασμένος να μην μπορεί να επέμβει ούτε στα εργαλεία ούτε στο αντικείμενο της εργασίας, διότι αυτά τα δύο συνέπιπταν σε ένα: τα ζώα που εκτρέφονταν! Μιας όπως και τα ζώα τρώγονταν, οι ποιμένες στις δύσκολες μέρες αναγκάζονταν να φάνε τα εργαλεία  (εργαλειοφαγία) και αντικείμενο της εργασίας τους. Αυτό είναι το ποιμενικό αδιέξοδο, το αδιέξοδο του ποιμενικού τρόπου παραγωγής. Οι ποιμενικές κοινωνίες ήταν οι μόνες κοινωνίες που αναγκάζονταν σε περιόδους λιμών να φάνε τα εργαλεία τους και το αντικείμενο της εργασίας τους! Ήταν μια λύση που χειροτέρευε το πρόβλημα. Η μόνη διέξοδος ήταν η αρπαγή των ζώων του γειτονικού γένους, η εκδίωξή του, η εξόντωσή του.

    5. Κάθε τόσο, από το 4.500 π. Χ. μέχρι το 1500 μ. Χ., άλλοτε τα λιμοκτονούντα  ποιμενικά φύλα εισέβαλαν στις περιοχές των αγροτικών κοινοτήτων, άρπαζαν, εξόντωναν και τελικά εγκαθίσταντο ως κατακτητές. Μια πολύ προσφιλής και αποτελεσματική μέθοδος κατάκτησης ήταν η απειλή καταστροφής των καλλιεργειών, της σοδειάς. Οι αγροτικές κοινότητες, μπροστά στην απειλή του λιμού, αναγκάζονταν να υποταχθούν και να παραχωρούν ένα μέρος της παραγωγής στους κατακτητές. Ένα μεγάλο μέρος όμων των εισβολέων, πολύ συχνά και όλοι,  στράφηκε στην καλλιέργεια της γης με αποτέλεσμα το πρόβλημα της έλλειψης της γης να οξύνεται ανά περιόδους. Η μόνη λύση ήταν η φυγή των υποτελών κοινοτήτων, ακριβώς για να αποφύγουν την μάχαιρα των κατακτητών.

    Κατά τα τέλη της γεωμετρικής (900-750)  και τις αρχές της αρχαϊκής  εποχής (750-500), στην ελλαδική χερσόνησο, οι ποιμένες στραφηκαν στην καλλιέργεια των μεγάλων εκτάσεων που κατείχαν με την χρησιμοποίηση απαχθέντων δια του πολέμου ελεύθερων παραγωγών, των αιχμαλώτων, οι οποίοι μας είναι γνωστοί με το όνομα δούλοι (σκλάβοι). Οι αριστοκράτες γαιοκτήμονες δουλοκτήτες συνυπήρχαν με τους ελεύθερους μικροκαλλιεργητές, μετά όμως από μερικούς αιώνες η γη τους κατέληξε στα χέρια των γαιοκτημόνων δουλοκτητών. Η διαδικασία αυτή είναι ίδιον χαρακτηριστικό του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής: σε απόλυτη μορφή την βλέπουμε να εκτυλίσσεται στη ρωμαϊκή κοινωνία. Οι μικροπαραγωγοί που έχαναν τη γης τους κατέληγαν στις πόλεις, όπου το ρωμαϊκό κράτος τους παρείχε άρτον και (αιμοσταγή) θεάματα. Αυτός ο άρτος παράγονταν από σιτάρι το οποίο προέρχονταν κυρίως από την Αίγυπτο.

Στον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής λοιπόν η γη συγκεντρώνεται σε ολοένα και λιγότερα χέρια (λατιφούντια), καλλιεργείται όμως από ένα μεγάλο αριθμό δούλων. Υπάρχει όμως και μια άλλη διαδικασία που προσιδιάζει στον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής: ο καταμερισμός των καλλιεργειών. Ενώ μέχρι τότε οι αγροτικές κοινότητες εξασφάλιζαν μια σχετική αυτάρκεια, με τον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής η τροφή γίνεται εμπόρευμα, αγοράζεται και πουλιέται. Για να αυξηθούν τα κέρδη, κάθε περιοχή καλλιεργούσε τα φυτά που ταίριαζαν στα εδάφη της και στο κλίμα της και εισήγαγε αυτά που χρειάζονταν από άλλες περιοχές. Στην Αττική, λόγου χάριν, οι γαιοκτήμονες εξειδικεύτηκαν στην παραγωγή του λαδιού και του κρασιού, εισήγαγαν όμως το σιτάρι από τη Θράκη και τον Εύξεινο Πόντο. Η μονοκαλλιέργεια είναι προϊόν του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής. Σε περίπτωση όμως σιτοδείας, ή  δυσκολίας εξασφάλισης των απαραίτητων ποσοτήτων σιταριού (πόλεμος), οι λιμοί ενέσκηπταν με την δριμύτητα της θύελλας. Όταν υπήρχε όμως σιτάρι, ενέσκηπτε μία άλλη, τρομερότερη και φοβερότερη θύελλα: η κερδοσκοπία: η απόκρυψη της τροφής με σκοπό να δημιοηργεί τεχνητή έλλειψη και να αυξηθεί η τιμή, άρα και τα κέρδη. Οι μαρτυρίες που μας παρέχει η ελληνορωμαϊκή γραμματεία είναι πολλές –  όταν θα έχουμε χρόνο και διάθεση θα παρουσιάσουμε κάποιες από αυτές.

6. Με την κατάρρευση του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής και την γένεση του φεουδαρχικού διαμορφώνεται μια άλλη κατάσταση: η γη ανήκει σε λίγα χέρια, ο αριθμός των παραγωγών είναι μεγάλος και αυξάνει διαρκώς  αλλά έχουμε τώρα δύο νέα στοιχεία: οι υποτελείς παραγωγοί δεν είναι δούλοι και η παραγόμενη τροφή δεν είναι εμπόρευμα. Ταυτόχρονα, δεν υπάρχει Κράτος χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχει Κυριαρχία, υπάρχει και είναι χωροδεσποτική.  Οι υποτελείς παραγωγοί είναι εξαρτημένοι από τον Κύριο, ο οποίος ελέγχει τα αποθέματα της τροφής, αλλά έχουν την ελευθερία να ζουν όπως θέλουν και να καλλιεργούν αυτά που χρειάζονται, παρέχοντας ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής στον Κύριο φεουδάρχη. Οι αγροτικές μεσαιωνικές κοινότητες παράγουν την τροφή για να την καταναλώσουν όχι για να την ανταλλάξουν στην αγορά.

Προς τα τέλη του φεουδαλισμού, όλα αυτά αλλάζουν. Εμφανίζεται το απολυταρχικό Κράτος, το οποίο  δεν είναι παρά ένας τρόπος για να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της κρίσης του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της κρίσης είναι η εκδίωξη ενός μεγάλου μέρους των παραγωγών λόγω των συνεπειών της εξέλιξης της μεσαιωνικής τεχνολογίας (λ.χ. νερόμυλοι, ανεμόμυλοι, ιστιοφόρα) αλλά και της στροφής από την καλλιέργεια της γης στην κτηνοτροφία για την παραγωγή μαλλιού και υφασμάτων. Από αυτήν την εποχή αρχίζει η μείωση του αριθμού των παραγωγών της τροφής.

Την ίδια εποχή που εμφανίζεται και ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Οι δουλοπάροικοι γίνονται εργάτες και η τροφή γίνεται και πάλι εμπόρευμα. Από τη στιγμή που γίνεται εμπόρευμα, σκάει μύτη ξανά και η κερδοσκοπία!  Για να πληρώνει μικρούς μισθούς, ο καπιταλιστής χρειάζεται φτηνή τροφή, η οποία μπορεί να παραχθεί μόνο με τον καταμερισμό των καλλιεργειών: να και η μονοκαλλιέργεια.

Μετά τις αστικές επαναστάσεις του 18ου και 19ου αιώνα και τη διανομή της γης στους επαναστατημένους δουλοπάροικους το μέγεθος της ιδιοκτησίας μειώνεται. Η κατάσταση αυτή δεν επρόκειτο να έχει μέλλον: το Κεφάλαιο, για να καλύψει τις ανάγκες του σε φτηνή τροφή, για να διατηρεί χαμηλούς τους μισθούς, εισέβαλε στην ύπαιθρο και στην παραγωγή της τροφής και επέβαλλε, με πρότυπο την Αγγλία,  τη συγκέντρωση της γης, την προλεταριοποίηση των υποτελών παραγωγών  και τον εκμηχανισμό της παραγωγής. Η διαδικασία αυτή τώρα ολοκληρώνεται στην Ελλάδα! 

Να πως έχει η σημερινή κατάσταση: η γη ανήκει σε ολοένα και λιγότερα χέρια, οι παραγωγοί είναι ολοένα και λιγότεροι και είναι πάντα μισθωτοί εργάτες, πλήρους ή εποχιακής απασχόλησης  (ο γνωστός μου γαιοκτήμονας στις Σέρρες  απασχολεί εργάτες από την Αλβανία και τη Βουλγαρία), ο καταμερισμός της καλλιέργειας επιτείνεται διαρκώς, άρα και ο εκμηχανισμός της παραγωγής ειδικά στις εκτατικές καλλιέργειες. Για να παραχθεί η τροφή χρειάζεται πολλή ενέργεια (ορυκτά καύσιμα), πολλά χημικά λιπάσματα, πολλά φυτοφάρμακα. Η τροφή γίνεται ολοένα και πιο ακριβή, άνοστη, συσκευασμένη, μη θρεπτική: έχουμε φτάσει στο σημείο ώστε μερικές τροφές είναι καλύτερα να μην τις τρως. . .

Υπάρχουν όμως και κάποιοι άλλοι, καινοφανείς παράγοντες που επιβαρύνουν την ήδη βεβαρυμένη κατάσταση. Πέραν της φθίνουσας απόδοσης της γης (χρειάζεται όλο και περισσότερα λιπάσματα και φυτοφάρμακα), με τη συνεχή αύξηση της κτηνοτροφικής παραγωγής λόγω της αύξησης της κατανάλωσης του κρέατος, του γάλακτος και των γαλακτομικών ολοένα και μεγαλύτερες εκτάσεις γης προορίζονται για την παραγωγή τροφής για τα ζώα (κτηνοτροφικά φυτά), με αποτέλεσμα να μειώνεται η παραγωγή της τροφής:  για να εκτραφεί μια αγελάδα απαιτουνται δέκα στρεμματα γης, αλλά περισσότεροι άνθρωποι ζουν από δέκα στρέμματα παρά από μια αγελάδα. Αυτή είναι η μάστιγα της κτηνοτροφίας, ένα τεράστιο κοινωνικό πρόβλημα, το οποίο μπορούν να το λύσουν μόνο οι καταναλωτές με τη στάση κατανάλωσης κρέατος και γαλακτομικών.

Άλλος ένας λόγος που μειώνεται η ποσότητα της τροφής είναι η καλλιέργεια φυτών για την παραγωγή βιοκαυσίμων :   Θα φτάσουμε στο σημείο να πεθαίνουν άνθρωποι για να κινούν τα SUV τους οι συνειδητοποιημένοι οικολογικά πολίτες των καπιταλιστικών κοινωνιών με βιοκαύσιμα! Τι ωραία! Ή να κινούνται τα μπατσάδικα με βιοκαύσιμα!

Αυτοί όμως δεν είναι οι σοβαρότεροι λόγοι που δεν θα μπορούμε να φάμε γιατί δεν θα έχουμε ή δεν μπορούμε να αγοράσουμε τρόφιμα. Υπάρχουν άλλοι τρεις: η κλιματική αλλαγή, η κερδοσκοπία και η χρησιμοποίηση της τροφής ως μέσον εξόντωσης.

  Δεν έχω τίποτα να πω γι αυτά. νομίζω πως τα γνωρίζετε.

Τι θα κάνουμε;  Αυτό το ερώτημα μας απασχολεί – αύριο το πρωί.

 

Δεν θα πεθάνουμε από την πείνα, θα μας πεθάνουν από τη πείνα. Δεν θα γίνουμε φυτά, θα μας κάνει ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής φυτά. Ως γνωστόν, τα φυτά (εάν εξαιρέσουμε τα ελάχιστα σαρκοφάγα)  προσλαμβάνουν απευθείας από τη φύση τις χημικές ουσίες που  χρειάζονται.  Θα φτάσουμε σε αυτό το σημείο; Πριν απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, ας αναρωτηθούμε: τί τρώνε οι αστροναύτες, οι σύγχρονοι θεοί του Ολύμπου,  στα πολύμηνα διαστημικά τους ταξίδια –  μόνο ταξίδια δεν είναι! Έχετε δει στην τηλεόραση τις διαφημίσεις των superfoods; Έχετε καταναλώσει συμπληρώματα τροφής;  Βιταμίνες και ασβέστιο και σίδερο από το φαρμακείο; Έχετε αγοράσει εμπλουτισμένο με χημικές ουσίες (ασβέστιο, κλπ.) γάλα; Γνωρίζετε ότι από το βούτυρο που αγοράζουμε το μισό είναι βούτυρο –  και το άλλο μισό; Πως γίνεται η νοθεία και συντήρηση των τροφών;