in το πρώτο δυτικό Κράτος

το πρώτο δυτικό Κράτος/εισαγωγική διάλεξη

φίλες και φίλοι, γεια σας και χαρά σας

Ο δυτικός πολιτισμός είναι ένας πολιτισμός των απογόνων,  κατ’ αρχήν, των ινδοευρωπαίων ποιμένων: των αρχαίων Ελλήνων, των Ρωμαίων, των αρχαίων γερμανικών φυλών και των απογόνων τους. Αργότερα έβαλαν το χεράκι τους τόσο οι Εβραίοι ποιμένες, όσο και οι Άραβες. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτού του πολιτισμού είναι η αρπαγή και η καταστροφή από τους Κυρίους του κοινωνικού πλούτου που παράγουν οι υποτελείς τους. Οι διάφοροι, ιστορικά διαμορφωμένοι τρόποι αρπαγής και καταστροφής (και όχι μόνο παραγωγής, όπως θα δούμε στον κύκλο διαλέξεων που φέρει τον τίτλο Ιλιάς und Das Kapital) προκάλεσαν μορφές Κυριαρχίας και κοινωνικούς σχηματισμούς με διακριτά χαρακτηριστικά (δουλοκτησία, φεουδαρχία, καπιταλισμός). Αναπόφευκτα, κάθε μορφή Κυριαρχίας εμφανίζει κι ένα τύπο κράτους, ένα μηχανισμό αρπαγής και καταστροφής του κοινωνικού πλούτου. Σε αυτούς τους τρόπους αρπαγής και καταστροφής, αντιστοιχεί το ρωμαϊκό δουλοκτητικό κράτος, η διασπορά της φεουδαρχικής κυριαρχίας, το απολυταρχικό κράτος της εποχής της διάλυσης του φεουδαρχισμού στη δυτική  Ευρώπη (και της εμφάνισης του στην ανατολική) και το αστικό / καπιταλιστικό Κράτος. Τα κράτη αυτά έχουν πολλά κοινά στοιχεία αλλά και πολλές διαφορές, έκφραση των ιδιαίτερων  χαρακτηριστικών του κάθε τρόπου αρπαγής και καταστροφής. Θα μπορούσαμε λοιπόν να θέσουμε το παρακάτω ερώτημα: με ποιο από τα κράτη του παρελθόντος το σημερινό καπιταλιστικό εμφανίζει τις μεγαλύτερες ομοιότητες; Για να μπορέσουμε να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, πρέπει πρώτα να διατυπώσουμε ένα άλλο: ποιο είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του σύγχρονου καπιταλιστικού κράτους;

Δεν είναι ο στρατός. Κράτος σημαίνει αδίστακτος στρατός, δεν νοείται κράτος χωρίς στρατό. Δεν είναι οι παραχωρήσεις ενός μέρους της λείας, του αρπαγμένου κοινωνικού πλούτου, σε κάποια στρώματα των υποτελών. Η παραχώρηση αυτή υπήρχε και στην αρχαία Ελλάδα, προκάλεσε άλλωστε και την γέννηση της δημοκρατίας, και στην αρχαία Ρώμη, Δεν είναι τα θεάματα – πάντοτε τα ενθάρρυναν οι Κύριοι. Δεν είναι ο υποβιβασμός των υποτελών παραγωγών στην κατάσταση των υποζυγίων ζώων, όπως πρότεινε ο Πλάτων. Δεν είναι η ενθάρρυνση του υποτελούς να μιμηθεί τον Κύριό του – για να γίνει κι αυτός πλούσιος, ισχυρός και διάσημος. Είναι κάτι άλλο: η επιδίωξη και η δυνατότητα της πανταχού παρούσας, διαρκούς και ασφυκτικής επιτήρησης και παρακολούθησης των υποτελών Παραγωγών του κοινωνικού πλούτου. Θα δούμε στην Επιτηρητική και στην Θεολογία της προόδου ότι μια από τις κομβικές επιδιώξεις του Κυρίου είναι η διαρκής παρακολούθηση των υπηκόων του. Η πρώτη επιδίωξη είναι να γίνει αθάνατος. Δεν μπορεί. Ο μόνος τρόπος να το επιτύχει είναι να καταστρέψει ολοσχερώς την ζωή – και μαζί με αυτήν και τον θάνατο (θα πάψει όμως να είναι Κύριος). Η δεύτερη είναι να γίνει πιο ισχυρός από τον υποτελή Παραγωγό του. Δεν μπορεί. Χωρίς τον υποτελή Παραγωγό, ο Κύριος θα πεθάνει της πείνας και θα τον φάει η βρόμα. Ένας νεαρός οικοδόμος το πέταξε στα μούτρα του εργολάβου -αφεντικού του: εάν δεν δουλέψουμε εμείς, εσείς θα φάτε τ’ αρχίδια σας. Η τρίτη κομβική επιδίωξη είναι η στενή παρακολούθηση του Υποτελούς.

Η επιστήμη και η τεχνολογία δεν μπορεί να κάνει τίποτα για την εκπλήρωση της πρώτης και της δεύτερης επιδίωξης. Εκ των πραγμάτων, η επιστημονική και η τεχνολογική πρόοδος περιορίζεται στην αύξηση της επιτηρητικής παραγωγικότητας. Ο Κύριος θέλει να γνωρίζει ανά πάσα στιγμή που βρίσκεται ο υποτελής Παραγωγός, τι κάνει, τι νιώθει, τι σχεδιάζει, πως σκέφτεται, τι τρώει, τι παράγει, πως βλέπει τον Κύριο, τις σχέσεις του με τους άλλους υποτελείς και άλλα πολλά. Όλα αυτά θέλει να τα γνωρίζει από μακριά, από ψηλά, γρήγορά, να τα αποθηκεύει, να διαχειρίζεται τις πληροφορίες. Γιατί τα κάνει όλα αυτά; Για να αποικίσει για να ελέγξει το μέλλον, για να αποτρέψει την κατάργηση της αρπαγής και της καταστροφής του κοινωνικού πλούτου, για να αμυνθεί, για να μπορέσει να τιθασεύσει και να εμφυτεύσει την υπακοή και την υποταγή στον υποτελή Παραγωγό. Τα σημαντικότερα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα του Κυρίου σχετίζονται με την επιθυμία της παρακολούθησης. Θα δούμε άλλωστε στην Επιτηρητική ότι η αρχική σημασία της λέξης πρόοδος (ὁ) ήταν “στρατιωτικός κατάσκοπος”. Όταν ισχυριζόμαστε ότι ο Κύριος έγινε θεός εννοούμε ότι κατάφερε και έγινε παντογνώστης και πανταχού παρών. Οι κατασκοπευτικοί δορυφόροι είναι τα μάτια του θεού.

Οι Κύριοι του σύγχρονου καπιταλιστικού κράτους πέτυχαν κάτι που πολύ θα ήθελαν και οι πρόγονοί τους να το πετύχουν, μόνο που δεν μπορούσαν. Υπήρξε όμως ένα κράτος που η επιτήρηση και η παρακολούθηση όλων ανεξαιρέτως των κοινωνικών δραστηριοτήτων και των φορέων τους μας αφήνει κατάπληκτους. Ένα κράτος που καταγράφει κάθε τι που βλέπει γύρω του, ακόμα και την δράση των ίδιων των Κυρίων, όλης της κυριαρχικής ιεραρχίας. Πρόκειται για το κράτος της επικράτειας της μυκηναϊκής Πύλου, τα αρχεία του οποίου μελετάμε στην ενότητα Τα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου. Τα αρχεία αυτά βρέθηκαν μέσα στο ανάκτορο, το διοικητικό κέντρο του κράτους της Πύλου, είναι γραμμένα πάνω σε πήλινες πινακίδες και  σώθηκαν επειδή ψήθηκαν από τη φωτιά που κατέστρεψε το χώρο σύνταξής τους. Τα λεπτομερή αυτά αρχεία είναι μιας πρώτης τάξης υλικό που μας επιτρέπει να ερευνήσουμε τους μυκηναϊκούς κοινωνικούς σχηματισμούς και τη γέννηση και τη λειτουργία του πρώτου δυτικού κράτους.

Οι ειδικοί της μυκηναϊκής φιλολογίας έχουν εκθέσει κατά καιρούς πολλά πάνω σε αυτά τα ζητήματα. Είναι όλοι τους φιλόλογοι. Αν και φιλόλογοι όμως δεν μπορούν να διακρίνουν μεταξύ της εικασίας και της θεωρίας. Και όταν δεν μπορούμε να διακρίνουμε αυτά τα δύο, αναπόφευκτα η λογική θα σωριαστεί ερείπια στα πόδια μας. Ό,τι του έρχεται του καθενός στο μυαλό το εκλαμβάνει ως ιστορική πραγματικότητα, μιας και πάντα καταφέρνει να βρίσκει ερείσματα ανατρέχοντας με τη ευκινησία του αγριοκάτσικου τα κατσάβραχα του δυτικού πολιτισμού αναζητώντας λουλούδια που έχουν την ίδια μυρωδιά. Το ίδιο κάνουν φυσικά και οι αρχαιολόγοι. Βρίσκουν σε νεολιθικές αγροτικές κοινότητες οψιδιανό από τη Μήλο και είναι βέβαιοι ότι έφτασε εκεί μέσω του εμπορίου. Βρίσκουν στο κέντρο αυτών των κοινοτήτων μνημειώδεις κατασκευές και είναι βέβαιοι ότι πρόκειται για την κατοικία του άρχοντα. Βρίσκουν τοίχους που συγκρατούν το χώμα ενός λόφου, πάνω στον οποίο είναι κτισμένη μια κοινότητα και είναι  βέβαιοι ότι πρόκειται για οχυρώσεις. Ο αρχαιολόγος Ουέις (Α. J. B. Wace)  αποκάλυψε έξω από τα τείχη των Μυκηνών ένα χώρο αποθήκευσης λαδιού το οποίο ονόμασε “Κατοικία του Λαδέμπορου”. Τι άλλο θα μπορούσε να ήταν πέρα από κατοικία ενός πλούσιου έμπορου; Τι άλλο θα μπορούσε να ήταν πέρα από αυτό που υπάρχει σήμερα; Για τις έξοχες κατοικίες στο Ακρωτήρι της Θήρας, ο John Chadwick στο The Mycenaean World (σ. 4) κάνει την εξής παρατήρηση:  At the least this area must have been inhabited by important officials, and it gives the impression of a Kremlin complex rather than a Buckingham Palace. Κι αυτά δεν είναι τίποτα . . . Ένας άλλος, ο Πάλμερ, εικάζει ότι η μυκηναϊκή κοινωνία ήταν μια φεουδαρχική κοινωνία. Άλλος ότι ήταν μοναρχία· ό,τι θέλει ο καθένας λέει.

.Ο δρόμος που ακολουθούν οι φιλόλογοι και οι αρχαιολόγοι στην προσπάθειά τους να ανασυγκροτήσουν την μυκηναϊκή κοινωνία (την οικονομία, την κοινωνική δομή, το κράτος και το στρατό, τη θρησκεία, την κατάρρευσή της) αν δεν οδηγεί σε γκρεμό, οδηγεί σίγουρα σε αδιέξοδο. Γιατί; Διότι στερούνται μιας θεωρίας της κοινωνίας και της οικονομίας. Χωρίς αυτήν, αναπόφευκτα θα κυριαρχήσει η αχαλίνωτη φαντασία και η εύκολη λύση της εικασίας. Οι σκέψεις και τα επιχειρήματα, αν δεν απουσιάζουν, στερούνται συνοχής και λογικού ειρμού. Έτσι, το τελικό αποτέλεσμα είναι ένα σύνολο διατυπώσεων που, στη καλύτερη περίπτωση,  το μόνο που καταφέρνει είναι να περιγράψει  τα εξαρτήματα μιας μηχανής παρά να εξηγήσει τον τρόπο λειτουργίας της.

Εμείς θα ακολουθήσουμε διαφορετικό δρόμο. Το πρώτο που θα κάνουμε είναι να θέσουμε το εξής, κομβικής σημασίας, ερώτημα: οι πληροφορίες που μας δίνουν τα κρατικά αρχεία μας επιτρέπουν να επισημάνουμε τον ή τους τρόπους παραγωγής και αρπαγής του κοινωνικού πλούτου; Τρόπος παραγωγής και αρπαγής του κοινωνικού πλούτου; Τι είναι αυτό πάλι; θα μας ρωτήσει ένας φιλόλογος ή ένας αρχαιολόγος. Κάποιος από αυτούς, πιο υποψιασμένος, θα σχολιάσει: Η φρασεολογία αυτή μυρίζει Μαρξ και μαρξισμό. Απομακρυνθείτε! Κίνδυνος μόλυνσης. Καλά θα κάνετε να απομακρυνθείτε, αφήστε μας να εργαστούμε με ησυχία και ηρεμία. Έτσι κι αλλιώς, δεν εργαζόμαστε για σας αλλά για όλους αυτούς και αυτές  που διψάνε για μάθηση. Δεν θα υπολογίσουμε στην συνεργασία σας και θα κοιτάξουμε να προφυλαχτούμε από τα ύπουλα χτυπήματά σας. Έχουμε αποκτήσει αρκετή πείρα από αυτά. . . Εάν θέλετε να κάνετε κριτική στην εργασία μας, να επισημάνετε τις ελλείψεις ή την ανεπάρκειά της, να υποδείξετε τις αδυναμίες, υπάρχει πολύς χώρος και είναι όλος δικός σας.

Θα εξετάσουμε λοιπόν πρώτα την έννοια του τρόπου παραγωγής και αρπαγής. Με το ζήτημα αυτό καταπιανόμαστε διεξοδικά στον κύκλο διαλέξεων που φέρει τον τίτλο Ιλιάς und Das Kapital και εδώ θα περιοριστούμε σε μια σύντομη αλλά περιεκτική προσέγγιση. Η έννοια του τρόπου παραγωγής μας βοηθάει να απαντήσουμε στα εξής ερωτήματα: ποιος κατέχει τα μέσα παραγωγής, δηλαδή τα μέσα και τα αντικείμενα της εργασίας, στη μυκηναϊκή κοινωνία της Πύλου; Αυτός που τα κατέχει, τα χρησιμοποιεί κιόλας; Σε ποιον ανήκει ο παραγόμενος πλούτος; Ποια σχέση υπάρχει μεταξύ αυτών που κατέχουν και αυτών που χρησιμοποιούν τα μέσα παραγωγής;  Πως είναι οργανωμένοι οικονομικά, πολιτικά και ιδεολογικά οι κάτοχοι των μέσων παραγωγής, οι Κύριοι, και πως οι χρήστες, οι υποτελείς Παραγωγοί; Πως οι Κύριοι αρπάζουν τον κοινωνικό πλούτο των υποτελών Παραγωγών;  Εάν απευθυνθούμε στα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου και τα θέσουμε αυτά τα ερωτήματα, τι θα μας απαντήσουν;

Θα μας πουν λοιπόν ότι τα μέσα παραγωγής, τα εργαλεία και τα αντικείμενα εργασίας (γη, ζώα, πρώτες ύλες, κλπ), άλλοτε ανήκουν σε κοινότητες παραγωγών, άλλοτε σε μεμονωμένους ελεύθερους ατομικούς παραγωγούς κι άλλοτε στο ανάκτορο, στο κράτος, στη συλλογική οργάνωση των Κυρίων. Θα μας πουν ότι υπάρχει σαφέστατη διαφοροποίηση μεταξύ των ατομικών ιδιοκτητών ως προς τον πλούτο και την ισχύ. Θα μας πουν ότι τα μέσα παραγωγής άλλοτε τα χρησιμοποιεί αυτός που τα κατέχει κι άλλοτε αυτός που δεν τα κατέχει. Θα μας πουν ότι ένα μέρος των ίδιων των παραγωγών ανήκουν στους ατομικούς ιδιοκτήτες ή στη συλλογική οργάνωση των Κυρίων. Θα μας ότι ο παραγόμενος πλούτος ανήκει μεν στους κατόχους των μέσων παραγωγής αλλά είναι υποχρεωμένοι να παραδίδουν ένα μέρος από αυτός σε ατομικούς ιδιοκτήτες ή στο ανάκτορο. Μας λένε ακόμα ότι οι Κύριοι είναι οργανωμένοι μεν συλλογικά σ’ ένα κράτος, ότι κατέχουν συλλογικά τόσο μέσα παραγωγής όσο και παραγόμενο, είναι όμως και ατομικοί ιδιοκτήτες τόσο μέσων όσο και πλούτου. Ότι διαθέτουν στρατό και ότι επιτηρούν στενά και καταγραφούν λεπτομερέστατα κάθε κοινωνική δραστηριότητα. Και μας λένε τέλος ότι οι υποτελείς Παραγωγοί είναι άλλοτε συλλογικά οργανωμένοι σε τοπικές κοινότητες, άλλοτε είναι ιδιοκτησία του κράτους (σκλάβοι), άλλοτε είναι εξαρτημένοι από μεμονωμένους ελεύθεροι ιδιοκτήτες.

Οι απαντήσεις που μας δίνουν τα κρατικά αρχεία μας επιτρέπουν να διακρίνουμε μια πληθώρα διαφορετικών τρόπων παραγωγής και αρπαγής του κοινωνικού πλούτου. Ο κυρίαρχος τρόπος παραγωγής και αρπαγής είναι ο λεγόμενος ασιατικός τρόπος παραγωγής. Με τον ασιατικό τρόπο παραγωγής θα ασχοληθούμε διεξοδικότατα όταν θα μελετούμε, στον ομώνυμο κύκλο διαλέξεων,  κείμενα των πρώτων κρατών της Εγγύς Ανατολής.  Εκεί θα δούμε ότι τα πρώτα κράτη της ανθρώπινης ιστορίας εμφανίστηκαν στους κόλπους των κοινωνιών όπου  εμφανίστηκε και κυριάρχησε ο ενδογενής ασιατικός τρόπος παραγωγής και αρπαγής. Ότι προέκυψε από την συνεργασία των αυτόνομων αγροτικών κοινοτήτων οι οποίες αγνοούσαν την ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, Ήταν δηλαδή μετεξέλιξη ενός άλλου τρόπου παραγωγής στον οποίο οι κάτοχοι και οι χρήστες των εργαλείων ήταν όλη η κοινότητα, η οποία και έλεγχε και τον κοινωνικό πλούτο. Στο Ιλιάς unb Das Kapital θα αποκαλέσουμε αυτόν τον τρόπο παραγωγής κομμουνιστικό (των πρώιμων αγροτικών κοινοτήτων) – και η Παναγιά μαζί μας. Στον ασιατικό λοιπόν τρόπο παραγωγής επιβιώνει αυτή η συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και ο κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής. Η διαρκής και μόνιμη συνεργασία όμως των αγροτικών κοινοτήτων προκαλεί τόσο την εμφάνιση ενός μηχανισμού διαχείρισης της εισφοράς των κοινοτήτων σε παραγωγούς και μέσα εργασίας όσο κι ενός στρώματος συντονιστών αυτής της συνεργασίας και της διαχείρισης. Από τον πρώτο προήλθε ένα δεσποτικό κράτος κι από τους δεύτερους ένα στρώμα Κυρίων και πολύ σύντομα η εθελοντική εισφορά έγινε υποχρεωτικός δοσιματικός φόρος, φόρος σε είδος των κοινοτήτων προς το κράτος. Έτσι, δίπλα στις αναρίθμητες κοινότητες των υποτελών πια Παραγωγών, υπάρχει η οικονομική, πολιτική και ιδεολογική συλλογική οργάνωση των Κυρίων. Ο ασιατικός τρόπος παραγωγής και αρπαγής προϋποθέτει τον κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής των πρώιμων αγροτικών κοινοτήτων.

Ο ασιατικός τρόπος παραγωγής εμφανίστηκε όμως και εξωγενώς: από την κατάκτηση κοινωνιών από ποιμένες εισβολής στις οποίες: πρώτον,  κυριαρχούσε ο κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής των πρώιμων αγροτικών κοινοτήτων·  δεύτερον, ο παραπάνω τρόπος παραγωγής βρισκόταν σε μια φάση μετεξέλιξης προς τον ενδογενή ασιατικό τρόπο παραγωγής και αρπαγής· τρίτον, κυριαρχούσε ο παραπάνω τρόπος παραγωγής· και, τέταρτον, κυριαρχούσε κάποια μορφή φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής, συνήθως υπό διάλυση, με κυρίαρχο στοιχείο τις αγροτικές κοινότητες ελεύθερων ατομικών ιδιοκτητών. (Η περίπτωση της οθωμανικής κοινωνίας είναι χαρακτηριστική και διαφωτιστική).

Τα κρατικά αρχεία, αλλά και οι άλλες πηγές,  δεν μας αφήνουν κανένα περιθώριο αμφιβολίας: η μυκηναϊκή κοινωνία είναι μια κοινωνία κατακτητών και κατακτημένων και ότι κυρίαρχος είναι ο ασιατικός τρόπος παραγωγής. Θα το εξετάσουμε στις πρώτες κιόλας διαλέξεις. Αυτό λοιπόν που πρέπει να κάνουμε είναι να εξακριβώσουμε αφ΄ ενός τον τρόπο παραγωγής που κυριαρχούσε τόσο στη κοινωνία των κατακτητών όσο και στη κοινωνία των κατακτημένων γηγενών και, αφ’  ετέρου, την κοινωνική διαφοροποίηση τόσο των πρώτων όσο και των δεύτερων. Ένα παράδειγμα: σε πολλές περιπτώσεις, ο κυρίαρχος τρόπος παραγωγής των κονκισταδόρες ήταν ο φεουδαρχικός, των γηγενών της Αμερικής όμως ο ασιατικός (στο Περού, π.χ.). Ως προς το πρώτο ζήτημα, είμαστε βέβαιοι ότι οι εισβολείς ήταν ποιμένες, όπως ήταν οι εβραίοι, οι άραβες του 7ου μ.Χ. αιώνα, τα γερμανικά φύλα της ύστερης ρωμαϊκής εποχής, οι Ούγγροι, οι Φιλανδοί, οι Τούρκοι και άλλοι πολλοί. Τον ποιμενικό τρόπο παραγωγής τον εξετάζουμε διεξοδικά τόσο στο Ιλιάς und Das Kapital όσο και στο κύκλο διαλέξεων με τον τίτλο ποιμενισμός, αρχαία ελληνική γλώσσα και Ιλιάδα. Ως προς την κοινωνική δομή, παρατηρούμε δύο κύρια χαρακτηριστικά. Η βασική οικονομική και κοινωνική μονάδα ήταν το σχετικά ολιγάριθμο αυτόνομο ποιμενικό γένος, εντός της οποίου η βασική διαφοροποίηση ήταν μεταξύ του άνδρα και της γυναίκας. Η κλιμάκωση του πολέμου κατά τη φάση της εμφάνισης του ποιμενικού αδιεξόδου προκαλεί και την κλιμάκωση της σύναψης συμμαχιών μεταξύ των ποιμενικών γενών με αποτέλεσμα να δημιουργούνται σχέσεις υποτέλειας. Έτσι, σε μια ποιμενική κοινωνία, υπάρχουν κυρίαρχα και υποτελή γένη. Αυτή ήταν η κατάσταση των ποιμένων ελληνόφωνων εισβολέων στις περιοχές των αγροτικών κοινοτήτων της νότιας ελλαδικής χερσονήσου. Εκεί βρήκαν κοινωνίες στις οποίες κυριαρχούσε ο κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής των πρώιμων αγροτικών κοινοτήτων αν και υπάρχουν ενδείξεις ότι πιθανότατα σε μερικές περιοχές μόλις είχε αρχίσει η διαδικασία εμφάνισης μορφών του ασιατικών τρόπου παραγωγής. Για την  μινωική Κρήτη διαθέτουμε περισσότερες πληροφορίες: είχε φτάσει στο τελικό στάδιο της μετεξέλιξης και πιθανότατα να επικρατούσε ένας εμβρυακός ασιατικός τρόπος παραγωγής. Είμαστε βέβαιοι ότι ούτε οι κοινότητες ούτε τα ανάκτορα ήταν οχυρωμένα, ενώ οι εικονιστικές αναπαραστάσεις δείχνουν ότι η μινωική κοινωνία αγνοούσε την πατριαρχία, υμνούσε τη γυναίκα, τη χαρά της ζωής και την αρμονική σχέση με τη φύση. Η κατάκτηση της, το 1450 π. Χ., από τους ελληνόφωνους εισβολείς, επιτάχυνε, αν και εξωγενώς, την διαδικασία επικράτησης του ασιατικού τρόπου παραγωγής. Τα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Κνωσού, συνταγμένα κατά τα μέσα του 14ου π.Χ. αιώνα, δεν αφήνουν περιθώρια για αμφιβολία.

Οι αγροτικές κοινότητες ήταν μια ένωση διευρυμένων πολυγονεϊκών οικογενειών, που ήταν και η ελάχιστη οικονομική (εργασιακή, παραγωγική και καταναλωτική) μονάδα. Η γη και οι πρώτες ύλες ήταν κοινοχρησιακά (< κοινοχρησία)  και κοινοκτησιακά (< κοινοκτησία). Ο κοινόχρηστος και ο κοινόκτητος πλούτος ( πρώτες ύλες και εργαλεία)  της κοινότητας συγκεντρώνονταν σε ένα  (ή περισσότερα) μεγάλα οικοδομήματα, τα οποία ήταν και χώροι εργασίας και ζωής. Έχουν αποκαλυφθεί εργαστήρια αγγειοπλαστικής, επεξεργασίας μετάλλων, χώροι αποθήκευσης, παρασκευής και ομαδικής κατανάλωσης της τροφής ενώ εκεί συνήθως ανακαλύπτονται και τα ειδώλια, τα περισσότερα από τα οποία αναπαριστάνουν γυναίκες σε διάφορες κοινωνικές δραστηριότητες (εργασία, ανατροφή παιδιών, κλπ).

Κατά την πρώτη φάση της κατάκτησης, οι ποιμένες εξόντωσαν και κατέστρεψαν πολλές αγροτικές κοινότητες αλλά αργότερα τις υπέταξαν και τις έκαναν φόρου υποτελείς. Η Ιλιάδα, κληρονόμος της μακραίωνης ποιμενικής προφορικής ποιητικής αφήγησης διασώζει αρκετά στοιχεία αυτής της φάσης, τα οποία θα εξετάσουμε στο Ιλιάς und Das Kapital. Πολύ γρήγορα όμως, ελλείψει εκτεταμένων βοσκότοπων, ο ποιμενισμός εγκαταλείφθηκε, αν και όχι ολοκληρωτικά. Πολλά γένη κατέφυγαν σε περιοχές που δεν προσφέρονταν για την καλλιέργεια της γης και διατήρησαν τον ποιμενικό τρόπο παραγωγής για να επιστρέψουν ως κατακτητές όταν διαλύθηκε ο κυρίαρχος ασιατικός τρόπος παραγωγής και μαζί του κατέρρευσαν και τα  μυκηναϊκά κράτη. Είναι οι γνωστοί μας Δωριείς που κατέβηκαν από τα βουνά κι όχι από το βορρά. Οι κατακτητές, πλούσιοι και υποτελείς, στράφηκαν στη καλλιέργεια της γης. Πολλές γηγενείς κοινότητες διατήρησαν την φυλετική τους καθαρότητα, στις πιο πολλές όμως οι φτωχοί εισβολείς αφομοιώθηκαν με τους γηγενείς γεωργούς. Η αναμφισβήτητη μετεξέλιξη  και η εξαφάνιση πολλών ινδοευρωπαϊκών φωνημάτων (φθόγγων) αυτή την εποχή, συνηγορεί υπέρ της συγχώνευσης φτωχών κατακτητών και γηγενών κατακτημένων. Ο λόγος που δεν μπορούμε να διαβάσουμε ένα πολύ μεγάλο μέρος των λέξεων των κρατικών αρχείων είναι ότι πρόκειται περί προελληνικών τοπωνυμίων και ανθρωπωνυμίων. Οι κατακτητές, ισχυροί και ανίσχυροι (ο γνωστός δήμος), άρπαξαν μεγάλες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης και πολύ γρήγορα, μαζί με τον δοσιματικό φόρο των υποτελών κοινοτήτων,  συγκέντρωσαν πλούτο που τους επέτρεψε να κτίσουν ανάκτορα, με πρότυπο τους επιβλητικούς κοινόχρηστους χώρους των κοινοτήτων. Κατά την κατάκτηση των κοινοτήτων, οι χώροι αυτοί έγιναν χώροι κατοικίας των ισχυρών ανδρών και ονομάσθηκαν ναοί ( ο όρος ναός σημαίνει τόπος κατοικίας). Με τον πλούτο αυτό και την εξοικείωση με τη θάλασσα και τη ναυτιλία, μπόρεσαν και κατέκτησαν την μινωική Κρήτη (1450 π. Χ) . Με αυτή τη κατάκτηση γνώρισαν τον τρόπο λειτουργίας του κράτους του ασιατικού τρόπου παραγωγής, υιοθέτησαν την γραφή (η Γραμμική Β΄ προέρχεται από την Α΄ αντίστοιχη) και έτσι μετέτρεψαν τα ανάκτορά τους σε κέντρα επιτήρησης και καταγραφής της πολύπλευρης κοινωνικής δραστηριότητας.

Παράλληλα με τον κυρίαρχο ασιατικό τρόπο παραγωγής υπήρχαν και άλλοι, εξαρτημένοι και περιφερειακοί. Επισημάναμε τον περιφερειακό ποιμενικό, ενώ πολλοί ισχυροί άνδρες διατηρούν και ιδιόκτητα κοπάδια ζώων. Διαπιστώνουμε στοιχεία και δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής, μόνο που οι δούλοι είναι κρατική ιδιοκτησία. Είναι σαφής ο συμπληρωματικός χαρακτήρας του τρόπου αυτού. Διαθέτουμε ακόμα ενδείξεις περί ύπαρξης τόσο μιας  ελεύθερης αγροτιάς που άλλοτε διαθέτει γη κι άλλοτε τη νοικιάζει από άλλους. Οι δευτερεύοντες αυτοί τρόποι παραγωγής είναι περισσότερο συμπληρωματικοί στον κυρίαρχο ασιατικό παρά ανταγωνιστικοί.

Και ερχόμαστε τώρα να δώσουμε μια απάντηση στο ερώτημα: ποια ήταν η κατάσταση των Κυρίων και των υποτελών Παραγωγών όταν συντάχθηκαν αυτά αρχεία λίγες μέρες πριν το ανάκτορο λεηλατηθεί και πυρποληθεί; Παρόλο που τα αρχεία μας δίνουν μια εικόνα γενικής ένδειας και δημογραφικής κατάπτωσης, μας πληροφορούν ότι η άρχουσα τάξη είναι πολύ πλούσια και φαίνεται να το διασκεδάζει. Ένα έγγραφο (Un 2) μας πληροφορεί ότι για μια γιορτούλα που θα παρευρίσκονταν και ο ανώτατος άρχοντας, ο Fάναξ, διατέθηκαν κριθάρι, αλεύρι, ελιές, ξηρά σύκα, ένα βόδι, 26 κριάρια, 6 προβατίνες, 2 κριάρια, 2 κατσίκες, 7 γουρούνια (το ένα από αυτά είχε παχυνθεί για αυτό σκοπό), κρασί κι άλλα τρία προϊόντα που δεν μπορούμε να τα αναγνωρίσουμε. Οι φορολογούμενοι δεν καταβάλλουν όλη τη ποσότητα του δοσιματικού φόρου που είχε ορισθεί, αλλά δεν γνωρίζουμε εάν πρόκειται για ένδεια ή για ανταρσία. Χαλκός δεν υπάρχει και άνδρες που πρέπει να προσφέρουν εργασία στα ανάκτορα δεν παρουσιάζονται. Αυτά και πολλά άλλα στοιχεία δείχνουν ότι από τη μια υπήρχε μια εν εξελίξει αποσύνθεση του ασιατικού τρόπου παραγωγής κι από την άλλη διαπιστώνουμε τεταμένες σχέσεις μεταξύ του ανακτόρου και των υποτελών Παραγωγών. Τα στοιχεία αυτά με ωθούν να ταχθώ με το μέρος εκείνων που υποστηρίζουν ότι η λεηλασία και η πυρπόληση των ανακτόρων προήλθε από τους Υποτελείς Παραγωγούς. Ένα μέρος των κατακτητών κατέφυγε στην Αρκαδία και στη Κύπρο, περιοχές που μιλιόταν για αιώνες μια διάλεκτος (αρκαδοκυπριακή)  συγγενής με αυτήν των κρατικών αρχείων. Άλλοι κατέφυγαν σε περιοχές εκτός της Πελοποννήσου, από όπου αργότερα μετανάστευσαν στα μικρασιατικά  παράλια. Όσοι δεν έφυγαν,. κατακτητές και κατακτημένοι, υποτάχθηκαν στους άξεστους ποιμένες των βουνών, τους Δωριείς, Οι κατακτητές-υποταγμένοι είναι οι γνωστοί περίοικοι, ελληνόφωνοι, ενώ οι κατακτημένοι, οι είλωτες, ελληνόφωνοι αλλά προελληνικής καταγωγής. Στις περιοχές που δεν καταλήφθηκαν από τους Δωριείς, ο ασιατικός τρόπος παραγωγής εξέλιπε και τη θέση του πήρε ο ποιμενικός. Οι Howe (), Snodgrass (), Coldstream (), Mosse ()  είναι βέβαιοι ότι, κατά τους Σκοτεινούς Χρόνους και κατά την Γεωμετρική εποχή, στην ελλαδική χερσόνησο κυριαρχούσε ο ποιμενικός τρόπος παραγωγής. Ο Osborne () διαφωνεί αλλά δέχεται ότι η εκτεταμένη καλλιέργεια του αμπελιού και της ελιάς δεν άρχισε παρά κατά την αρχαϊκή εποχή, την εποχή που οι ποιμένες στρέφονται στην καλλιέργεια της γης. Η Ιλιάδα καταγράφει με έξοχο τρόπο τόσο τη διαδικασία της μετάβασης από την εκτροφή των ζώων στη καλλιέργεια της γης με τη χρήση των δούλων, από τον ποιμενικό τρόπο παραγωγής στον δουλοκτητικό. όσο και τις αναπόφευκτες αντιφάσεις και δυσχέρειές της.

Σας εύχομαι υγεία και χαρά. Το θέμα της επόμενης διάλεξης θα είναι ένα κρατικό αρχείο που καταγράφει την απεγνωσμένη από το ανάκτορο, όπως θα δούμε, επίταξη του χαλκού που βρίσκονταν στους ναούς. Το έγγραφο αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό, θα το μελετήσουμε λεπτομερειακά και θα ερευνήσουμε προσεχτικά όλα τα ζητήματα που φέρνει στο προσκήνιο. Θα είναι η πρώτη απόπειρα να εντοπίσουμε και να μελετήσουμε τη δομή των υποτελών αγροτικών κοινοτήτων.

σε ποια κατά;σταη βρλισκεται η κοινωμ,οια  παρακμή η ακμή

τι εικόνα μας δίνει

εικόνα Κυρίων καιθ Υποτελκών

η κοινωνία τωνν ιδ-θαγενω΄β

ρτρόποι παραγωγής

Σχολιάστε ελεύθερα!