φίλες και φίλοι, γεια σας και χαρά σας
Στον προκείμενο κύκλο διαλέξεων θα αποπειραθούμε να δείξουμε ότι η σημερινή δεινή κατάσταση της φύσης και της ανθρώπινης κοινωνίας είναι η απώτατη συνέπεια της επιθυμίας που υποφώσκει στην έκφραση ὀρθός λόγος κατά την πρώτη φάση της σταδιοδρομίας της, από τα μέσα της αρχαϊκής εποχής (700-500 π.Χ.) μέχρι και τον Αριστοτέλη, για μια περίοδο δηλαδή τριών αιώνων. Θα σας προτείνω να αποσυνδεθούμε από το παρόν και από ό,τι εννοούμε με τον όρο ορθός λόγος ή Λόγος (logos) και να στρέψουμε το ενδιαφέρον μας και την προσοχή μας στη σημασία τής αρχαιοελληνικής έκφρασης. Όταν θα ολοκληρωθεί αυτή η έρευνα, θα δούμε τότε τα νήματα που συνδέουν την αρχαία έκφραση και τον σύγχρονο όρο, με όποιες μορφές κι αν παρουσιάζεται (ορθός λόγος, ορθολογισμός). Θα μπορούσαμε να δώσουμε τον τίτλο γενεαλογία ή αρχαιολογία ή οι πρώτες μέρες του ορθού λόγου, προτίμησα όμως τον παραπάνω τίτλο για να προσδιορίσω προκαταβολικά και ευθέως τα χρονικά όρια της πρώτης φάσης της υπό εξέταση έκφρασης.
Χρησιμοποιούμε τόσο συχνά αυτή την έκφραση, μας είναι τόσο οικεία, τόσο ευνόητη που δεν αντιλαμβανόμαστε πόσο παράξενη είναι. Οφείλουμε λοιπόν καταρχάς να εξετάσουμε την παραδοξότητά της. Πριν το κάνουμε αυτό να διευκρινίσουμε ότι η έκφραση δεν απαντάται σε κανένα κείμενο της αρχαϊκής εποχής (Ιλιάδα, Οδύσσεια, ομηρικοί ύμνοι, λυρική ποίηση, προσωκρατικοί φιλόσοφοι) αλλά κάνει την εμφάνισή της στο έργο του Ηροδότου για να λησμονηθεί και να επανακάμψει με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη που κυριολεκτικά τη λάτρεψε. Τα συστατικά όμως μέρη της έκφρασης, το επίθετο ορθός και το ουσιαστικό λόγος εμφανίζονται ήδη στην Ιλιάδα, ενώ κατά τα τέλη της αρχαϊκής εποχής και τις αρχές της κλασικής, πλάθονται επίθετα και εκφράσεις που θα αποτελέσουν το πρότυπο της έκφρασης ορθός λόγος. Οι δημιουργοί αυτών των εκφράσεων είναι ο Πίνδαρος και ο Αισχύλος. Για να κατανοήσουμε την υπό εξέταση έκφραση οφείλουμε να μελετήσουμε λεπτομερειακά, σχολαστικά θα έλεγα, αυτές τις εκφράσεις, το πρώτο συστατικό των οποίων είναι το επίθετο ορθός, ενώ το δεύτερο κάποιο αφηρημένο ουσιαστικό.
Εάν έχουμε κατά νου μόνο την αρχική σημασία του επιθέτου ορθός, όρθιος δηλαδή, μπορούμε να διαβάσουμε την έκφραση ως όρθιος λόγος. Κυριολεκτικά αυτό σημαίνει. Η ανάγνωση αυτή, αναπόφευκτα, μας ωθεί να διατυπώσουμε τα παρακάτω ερωτήματα: πως είναι δυνατόν ένας λόγος να είναι όρθιος; Διότι όταν προφέρουμε την έκφραση είναι αδύνατον να μην υπάρχει, έστω εντελώς καταχωνιασμένη, η σημασία όρθιος. Όταν λέμε ορθός λόγος εννοούμε και όρθιος λόγος. Το δεύτερο ερώτημα είναι το εξής: πως το επίθετο ορθός από όρθιος απόκτησε τη σημασία αληθής, σωστός; Η σημασιολογική αυτή εξέλιξη εκτυλίχθηκε κατά την αρχαϊκή εποχή, κάτω όμως από ποιες συνθήκες. Εάν λάβουμε υπόψη μας ότι η έκφραση ορθός λόγος υπαινίσσεται κάποιον λόγο που δεν είναι ορθός, ποιος είναι αυτός ο λόγος. Κυριολεκτικά, ο μη όρθιος· μεταφορικά, ο μη αληθής. Υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ του μή όρθιου και του μη αληθούς;
Υπάρχει και αυτό θα αναζητήσουμε να βρούμε με τον προκείμενο κύκλο διαλέξεων. Για να ερευνήσουμε διεξοδικά το αντικείμενό μας θα αναγκαστούμε να λοξοδρομήσουμε πολλές, μόνο και μόνο για να επιστρέψουμε έχοντας νέα στοιχεία στα χέρια μας. Μια τέτοια λοξοδρόμηση, π.χ., θα μας οδηγήσει στην μελέτη των όρων αληθής και αλήθεια που πλάσθηκαν κι αυτοί κατά την αρχαϊκή εποχή (απαντούν και οι δύο στην Ιλιάδα) ή στον εντοπισμό του μη όρθιου. Θα προηγηθεί βέβαια η μελέτη της αρχικής σημασίας του επιθέτου ορθός και λόγος. Το επίθετο είναι μια πολύ αρχαία λέξη, προϋπήρχε του Ομήρου (θα εξετάσουμε και τις μυκηναϊκές μαρτυρίες, όχι .όμως και το ουσιαστικό, το οποίο απαντάται μόνο μια φορά στην Ιλιάδα και προέρχεται από το ρήμα λέγω που η αρχική του σημασία είναι συγκεντρώνω, όπως μαρτυρούν τα συλλέγω και σύλλογος. Για να κατανοήσουμε τη γέννηση της λέξης, πρέπει να εξετάσουμε, λοξοδρομώντας και πάλι, την σημασιολογική εξέλιξη των λέξεων ομιλώ και αγορά. Πως από το όνομα όμιλος (ομάδα ανθρώπων) προήλθε το ρήμα ομιλώ; Πως από τη σημασία “συγκέντρωση” της λέξης αγορά φτάσαμε στη σημασία “λόγος μπροστά σε πλήθος, δημηγορία”; (Εξ ου και αγορεύω). Τι σημαίνει όμως ακριβώς λόγος; Να εννοήσουμε αυτά που λέει κάποιος σε ένα συγκεντρωμένο, μικρό ή μεγάλο πλήθος; Ποιος είναι αυτός; Ποιο είναι το συγκεντρωμένο πλήθος; Ποιος είναι ο σκοπός του λέγοντος;
Στα ερωτήματα αυτά πρέπει να σώσουμε σαφείς απαντήσεις που να μην στηρίζονται σε εικασίες και υποθέσεις αλλά να ερείδονται σε πραγματικά δεδομένα, να είναι συνδεδεμένα με τις υλικές συνθήκες της κοινωνίας στην οποία αναφερόμαστε. Πως θα μπορέσουμε να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα; Εάν μόνο ο όρθιος λόγος είναι αληθής λόγος, πως είναι δυνατόν ένας λόγος να είναι όρθιος; Όταν λέμε ορθός λόγος υπαινισσόμαστε ότι συγκρίνουμε τον λόγο με κάτι άλλο. Διότι η μεταφορά εστιάζει σε ένα ή περισσότερα όμοια στοιχεία που εντοπίζονται ανάμεσα σε δυο διαφορετικά πράγματα. Εάν συγκρίνουμε τα έπεα με τα πτηνά, θα διαπιστώσουμε ότι και τα δύο πετάνε, και πετάνε διότι έχουν φτερά. Πως θα έφταναν τα λόγια μου στ΄ αυτιά σας εάν δεν είχαν φτερά; Δεν θα έπεφταν κάτω; Ασφαλώς και θα έπεφταν. Και δεν θα μπορούσαμε να συνομιλήσουμε. Εφόσον τα έπεα έχουν φτερά είναι φτερωτά, πτερόεντα. Ο λόγος με ποιον συγκρίνεται; Με κάτι που είναι όρθιο και που θεωρεί ότι αυτή η κατάσταση ως την αληθινή κατάσταση; Τι είναι αληθινή κατάσταση, τι σημαίνει αληθής και αλήθεια; Τι δεν πρέπει να λησμονεί ο α-ληθ-ής;
Αρχίζουμε να πλησιάζουμε την ουσία του ζητήματος, τον κόμβο συνάντησης πρακτικών. Η ουσία, δεν πρέπει να το ξεχνάμε, είναι κόμβος συνάντησης κοινωνικών πρακτικών, είναι μια δυναμική κατάσταση, δεν είναι ένα άθροισμα αναλλοίωτων αφηρημένων ιδιοτήτων. Για να κάνουμε ένα βήμα πιο κοντά ας μελετήσουμε άλλη μια κοινωνική πρακτική, δίνοντας μια απάντηση στο ερώτημα: γιατί ο λόγος δεν είναι θηλυκού γένους; Στην Γραμματικοποίηση της ιστορίας, θέσαμε το ερώτημα: γιατί ο ουρανός είναι αρσενικού γένους; Έχει αρχίδια; Όχι, δεν έχω προσέξει κάτι τέτοιο. Γιατί ο ήλιος είναι αρσενικού γένους και η σελήνη θηλυκού; Γιατί ο πους αρσενικού και η χείρ, η γη ή η χθών θηλυκού; Γιατί ένα άψυχο αντικείμενο να το εκλαμβάνουμε ως έμψυχο και γιατί να το θεωρούμε άλλοτε αρσενικού γένους κι άλλοτε θηλυκού; Προφανώς διότι το βλέπουμε ως αρσενικό ή θηλυκό και το βλέπουμε ως τέτοιο επειδή διαθέτει κάποιο χαρακτηριστικό που το διαθέτει ή θα ήθελε να το διαθέτει και ο ανήρ ή η γυνή. Ο ουρανός είναι από πάνω, είναι ψηλά, είναι μεγάλος, είναι ισχυρός, χύνει βροχή: δεν θα ,μπορούσε να εκλαμβάνονταν ως γυνή. Το ίδιο και ο ήλιος, το σύμβολο του ανίκητου πολεμιστή (τους τυφλώνει όλους χωρίς να μπορεί κανείς ούτε να τον αγγίξει – δεν είναι τυχαίο ότι ο Κωνσταντίνος ο Μεγάλος λάτρευε μια ρωμαϊκή θεότητα που έφερε το όνομα sol invictus, ήλιος αήττητος), Η γη, η οδός είναι από κάτω, την πατάμε, επομένως δεν μπορεί παρά να είναι θηλυκού γένους. Και μετά από όλα αυτά, ξαναρωτάμε: γιατί ο λόγος είναι αρσενικού γένους και όχι θηλυκού;
Με ποιον συγκρίνεται ο λόγος στη μεταφορική έκφραση που εξετάζουμε; Σύμφωνα με όσα έχουμε πει, θα πρέπει να είναι αρσενικού γένους. Να είναι ο ίππος; Ο όνος; Ο βους; Η έκφραση ορθός λόγος υπαινίσσεται έναν λόγο ο οποίος δεν είναι ορθός, όρθιος. Ποιος μπορεί να είναι όρθιος και αυτό να είναι προτιμητέο από άλλες πιθανές καταστάσεις; Μόνο ένας μπορεί να είναι ορθός, όρθιος: ο ανήρ. Ο λόγος λοιπόν συγκρίνεται με τον άνδρα. Η μεταφορά εστιάζει σε ένα παρόμοιο κοινό στοιχείο που εντοπίζουμε ανάμεσα στον άνδρα και τον λόγον: ο ανήρ και ο λόγος είναι ορθοί. όρθιοι. Μα και η γυναίκα είναι όρθια; Όχι, δεν μιλάμε για την όρθια στάση ως ένα από τα ειδοποιά στοιχεία του ανθρώπου. Σε καμιά περίπτωση. Η ορθότητα, η όρθια στάση του άνδρα, είναι μια στάση που καθορίζεται κοινωνικά, μια συγκεκριμένη στάση ενός ιστορικά καθορισμένου κοινωνικού όντος σε μια συγκεκριμένη κοινωνία: του άνδρα της αρχαϊκής και κλασικής εποχής στην αρχαία Ελλάδα. Αλλά, όπως τα λόγια δεν έχουν φτερά, έτσι και ο λόγος δεν μπορεί να είναι όρθιος. Τι κάνουμε εδώ; Κάτι πολύ απλό: εκλαμβάνουμε ως πραγματικό κάτι το οποίο δεν είναι. Αυτή είναι η παραδοξότητα της μεταφοράς: παραβιάζει την φυσική, κανονική τάξη. Μέσα στη μεταφορά ενυπάρχει η επιθυμία της παραβίασης της φυσικής τάξης, η επιθυμία της κατάκτησης της φύσης, της καθυπόταξης της. Έτσι λοιπόν, μορφολογικά καταρχάς, ο ορθός λόγος ως μεταφορά όχι απλώς επιθυμεί την κατάκτηση της φύσης αλλά την πραγματοποιεί, την εκλαμβάνει ως ήδη πραγματοποιηθείσα.
Εάν ο ορθός, ο όρθιος λόγος υπερέχει του μη ορθού, του μη όρθιου λόγου είναι γιατί ο όρθιος ανήρ υπερέχει, είναι πιο ισχυρός από τον μη όρθιο άνδρα. Και γεννάται το κομβικής σημασίας ερώτημα: ποιος είναι ο μη όρθιος ανήρ; Τι άλλο μπορεί να είναι ο ανήρ εκτός από τα να είναι όρθιος; Τα κείμενα της αρχαϊκής εποχής μας δίνουν τις εξής καταστάσεις, τις οποίες και θα μελετήσουμε σε προσεχείς, αυτοτελείς, διαλέξεις: ένας άνδρας μπορεί να κάθεται, να γονατίζει ή να είναι πεσμένος πάνω στη γη, να κείται πάνω στη γη.. Από όλες αυτές τις καταστάσεις, αυτή που μας ενδιαφέρει είναι η όρθια. Θα δούμε γιατί προτιμάται αυτή η στάση μόνο εάν εξετάσουμε τις άλλες, λιγότερο ή περισσότερο προτιμητέες. Ο άνδρας που κείται δεν είναι αυτός που κοιμάται αλλά ο νεκρός. Δεν γράφουμε ενθάδε κείται ο ….; Όταν λέμε οι πεσόντες εννοούμε τους νεκρούς, έτσι δεν είναι; Το ρήμα κείμαι χρησιμοποιείται για να δηλώσει την αδυναμία, την υποταγή, την ήττα, αυτόν ή αυτό που είναι κάτω, όπως το κείμενο. Φανταστείτε τώρα σε ποια άβυσσο βρίσκεται το υποκείμενο, οπότε, υπ’ αυτή την έννοια, η αναζήτηση του επαναστατικού υπο-κειμένου είναι ταυτόσημη με την αναζήτηση πτωμάτων. Ο θάνατος είναι ήττα και ο νεκρός ανήρ είναι ένας ηττημένος, ένας ανίσχυρος ανήρ. Ο γονατιστός άνδρας είναι ο ικέτης, ο προσευχόμενος, ο αιτών, ο εκλιπαρών. Είναι σαφές ότι και αυτός ο ανήρ είναι ηττημένος και ανίσχυρος. Ο καθιστός όμως ανήρ είναι πιο ισχυρός από τον όρθιο. Το να κάθεσαι δηλώνει ισχύ, το να είσαι όρθιος αδυναμία. Έτσι δεν είναι; Όταν καθόμαστε σε εάν χώρο και μπαίνει μέσα ένας πιο ισχυρός από μας Κύριος, τσακιζόμαστε να σηκωθούμε όρθιοι, να εκφράσουμε την υποταγή μας, να αποδεχτούμε την ανωτερότητα του και την ισχύ του.
Από την άλλη όμως, μπορεί ένας πολεμιστής να είναι καθιστός, Σήμερα μπορεί να είναι, να πίνει και φραπεδάκι μέσα στο Στελθ του, μπορεί να πολεμά με όλο του το ραχάτι και όλες του τις ανέσεις, αλλά την αρχαϊκή εποχή ο πολεμιστής όφειλε να είναι και να παραμένει όρθιος. Θυμάστε τον προπονητή της άρσης βαρών που παρότρυνε κραυγάζοντας ους αθλητές του όρθιος, όρθιος! Εάν θέλεις να νικήσεις, πρέπει να παραμείνεις όρθιος. Το όρθιος σημαίνει ζωντανός: ο όρθιος επιβιώνει, σώζεται. Ο νικητής, ο σωσμένος, ο σωστός είναι ο όρθιος. Ο όρθιος είναι ο ισχυρός. Ο ισχυρός είναι ο σωστός, ο αληθής. Η κατάσταση του καθισμένου ισχυρού Κυρίου είναι μια στατική κατάσταση, είναι πραγματικότητα αλλά πολύ περισσότερο προσδοκία, επιθυμία. Καθιστός μπορεί να είναι μόνο ο πανίσχυρος – κι αυτός είναι ο Θεός, αυτό που θέλει να γίνει ο ανίσχυρος Κύριος. Η κατάσταση του όρθιου άνδρα είναι ταυτόσημη με την επιθυμία της ισχυροποίησης. Αυτό που ενδιαφέρει τον άνδρα δεν είναι η κεκτημένη ισχύς αλλά η μεγέθυνση της ισχύος, η αύξησή της. Πίσω από τον αθλητισμό, πίσω από τους επίνικους του Πινδάρου βρίσκεται αυτή η λατρεία της μεγέθυνσης της ισχύος.
Ο ορθός λόγος είναι ο λόγος του όρθιου άνδρα, είναι ο λόγος που τον ισχυροποιεί. Αλλά ποιος λόγος και πως αυτός ο λόγος ισχυροποιεί τον όρθιο άνδρα; Ο ορθός λόγος είναι ο λόγος που απευθύνει ο ανήρ, ο Κύριος, προς τους υποτελείς του ή προς αυτούς που εκλαμβάνει ως υποτελείς ή προς αυτούς που επιδιώκει να υποτάξει. Σε περίπτωση των υποτελών, ο λόγος που προκαλεί την αύξηση της ισχύος του είναι ο λόγος που παράγει όχι απλά την υποταγή, που έχει τη μορφή της προσταγής, αλλά την κινητοποίηση του υποτελούς – ο λόγος γίνεται ρητορική. Ρητορική της παρότρυνσης για πόλεμο ή για εργασία. Η σύγχρονη Ρητορική είναι η διαφήμιση, η κινητοποίηση για κατανάλωση. Αυτές είναι οι θετικές μορφές της Ρητορικής, μιας και προέρχονται από τον πόλεμο και προσανατολίζονται προς την μεγέθυνση της ισχύος. Οι αρνητικές μορφές της Ρητορικής είναι αυτές που αποσκοπούν στην αναίρεση της παρότρυνσης προς κινητοποίηση για πόλεμο, εργασία και κατανάλωση. Πέραν όμως αυτών, πέραν της Ρητορικής, υπάρχει κάτι άλλο, κάτι που δεν προέρχεται από την ταχεία εφόρμηση, την διηνεκή κίνηση, τον πόλεμο, αλλά από την στάση, το σταμάτημα, την βραδεία και νωχελική κίνηση, τον χορό. Εάν ο λόγος και η Ρητορική είναι εργαλεία του Κυρίου και της Κυριαρχίας, δεν μπορεί να είναι των Υποτελών Παραγωγών και του κομμουνισμού.
Το θέμα της επόμενης διάλεξης θα είναι η εξέταση των αρχαιότερων μαρτυρίων των λεξημάτων ορθός και λόγος στην ομηρική λεγόμενη ποίηση, ενώ της μεθεπόμενης η εξέταση του καθιστού Κυρίου στα κείμενα της αρχαϊκής εποχής.
Σας εύχομαι υγεία και χαρά.
Σχολιάστε ελεύθερα!