το αυτοκίνητο δεν είναι όχημα

φίλες και φίλοι,

το όχημα ήταν, και είναι, μια δίτροχη (άρμα) ή τετράτροχη (άμαξα, κάρο) κατασκευή που σύρεται από ζώα, τα γνωστά ζώα έλξης (άλογα, μουλάρια, αγελάδες). Το αυτοκίνητο δεν σύρεται από ζώα έλξης, είμαστε βέβαιοι γι αυτό, έτσι δεν είναι; Η διαπίστωση αυτή μας παροτρύνει να διατυπώσουμε τα παρακάτω κομβικής σημασίας ερωτήματα: Εάν το αυτοκίνητο δεν έλκεται, πως κινείται; Εάν δεν έλκεται, γιατί το λέμε όχημα; Εάν δεν είναι όχημα, τι είναι;

Σοφέρ (chauffeur) δεν σημαίνει “οδηγός” αλλά θερμαστής. Ήταν ο άντρας (ή η γυναίκα, chauffeuse), ο οποίος τροφοδοτούσε την ασβεστοκάμινο με ξύλα ή κάρβουνα.  Αργότερα, με την κατασκευή και χρήση των ατμομηχανών και του σιδηροδρόμου, ο σοφέρ ήταν και ο οδηγός: η κίνηση της ατμομηχανής εξαρτιόταν από την τροφοδοσία του κλιβάνου. Ο σοφέρ ήταν ο αμαξάς του τρένου. Όπως σήμερα με τα αυτοκίνητα: εάν ο οδηγός δεν πατήσει το γκάζι, το αυτοκίνητο δεν πρόκειται να κάνει βήμα.

Η λέξη σοφέρ είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα της σημασιολογικής αλλαγής των λέξεων. Πολλές φορές, αντί να πλασθεί μια νέα λέξη για να αποδώσει μια καινοφανή δραστηριότητα, διατηρούμε μια παλιά, με αποτέλεσμα να αποκτήσει μια νέα σημασία. Ο οδηγός, για παράδειγμα, ήταν κάποτε πεζός: ήταν ο άντρας που προπορεύονταν (αγός) και έδειχνε τον δρόμο (οδός). Πως να αποδίδαμε τον όρο “σοφέρ” στα ελληνικά, όταν το αυτοκίνητο άρχισε να κυκλοφορεί στους δρόμους της Αθήνας; Το γεγονός ότι το αυτοκίνητο προπορεύονταν των πεζών ενίσχυσε τη χρήση της λέξης οδηγός. Πως αλλιώς να αποκαλούσαμε τον σοφέρ; Σίγουρα όχι αμαξά. Το αυτοκίνητο μπορεί να είναι αμάξι, όπως ο αποκαλούν ακόμα και σήμερα στην επαρχία, αλλά ο σοφέρ δεν είναι αμαξάς. Ο αμαξάς κινεί το όχημα μέσω του ελέγχου των ζώων που το σύρουν. Κρατάει τα χαλινάρια και το μαστίγιο και με αυτά αυξομειώνει την ταχύτητα ή αλλάζει την διεύθυνση του οχήματος.

Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως το αυτοκίνητο είναι ένα είδος άμαξας. Έχει τέσσερις τροχούς και κάποιος το διευθύνει πάνω στο δρόμο. Επειδή η άμαξα είναι όχημα, είναι λογικό να παραδεχτούμε ότι το αυτοκίνητο είναι κι αυτό όχημα. Και όμως! Τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά! Η άμαξα είναι όχημα μόνο όταν κινείται. Όταν είναι ακίνητη, είναι απλά άμαξα, δηλαδή ένας απλός συνδυασμός (δυο) αξόνων (αμα, αξων), μια τετράτροχη κατασκευή. Η άμαξα δεν είναι όχημα, γίνεται όχημα: όταν κινείται. Και κινείται όταν τη σύρουν τα ζώα, άλογα ή βόδια. Το αυτοκίνητο όταν είναι σταθμευμένο είναι άμαξα, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία γι αυτό. Όταν όμως κινείται, είναι όχημα; Γιατί το αποκαλούμε όχημα; Εάν δεν είναι, ποιες να είναι άραγε οι συνέπειες αυτής της αυθαιρεσίας; Τι είναι ένα όχημα;

Στην Ιλιάδα, το ιππήλατο άρμα αποκαλείται άλλοτε αρμα και αλλοτε (F)οχος (τό), μόνο στον πληθυντικό τα (F)όχεα. Το αρμα δηλώνει το αποτέλεσμα μιας συναρμογής (αραρίσκω: συναρμόζω). Στα κρατικά αρχεία της Πύλου εμφανίζεται ως αρμο και σημαίνει τον τροχό, αλλά φαίνεται πως απόκτησε, μετωνυμικά, τη σημασία άρμα. Το (F)όχος (Fοχά, η, στα κείμενα της Πύλου) είναι το εν κινήσει άρμα: το ρήμα (F)έχω σημαίνει “κρατάω τα ηνία και διευθύνω τα άλογα πάνω από το άρμα” Ίχνη του αρχαιότατου αυτού ρήματος εντοπίζονται στον λογότυπο έχε μωνυχας ίππους που οι Κακριδής-Καζαντζάκης αποδίδουν Η ρίζα Foχ- εντοπίζεται και στις λέξεις γαιήοχος (αυτός που ελέγχει την κίνηση της γης) και αιγίοχος (αυτή που ελέγχει τη κίνηση της αιγίδας) που αποδίδονται στον θεό των σεισμών Ποσειδώνα και την θεά του πολέμου Αθηνά αντίστοιχα.

Όχημα είναι το άρμα ή η άμαξα που κινείται, που το σύρουν άλογα ή βόδια. Κατά συνέπεια, το αυτοκίνητο δεν είναι όχημα. Πως όμως φτάσαμε στο σημείο να το χαρακτηρίζουμε όχημα; Δεν θα δυσκολευτούμε να απαντήσουμε: η άμαξα είναι όχημα· ο αυτοκίνητο είναι άμαξα· άρα, το αυτοκίνητο είναι όχημα. Δεν είναι όμως! Πως όμως να το αποκαλούσαμε; Τι είναι, εάν δεν είναι όχημα;

Ο χαρακτηρισμός όχημα είναι μεν μια πολύ βολική λύση, μας ρίχνει όμως στάχτη στα μάτια, δεν μας επιτρέπει να δούμε αυτό που πραγματικά είναι το αυτοκίνητο. Μακάρι να ήταν όχημα! Εάν ήταν, δεν θα είχαμε 200.000 νεκρούς, 500.000 ακρωτηριασμένους και 2 εκ. ελαφρά και σοβαρά τραυματισμένους κάθε χρόνο πάνω στους δρόμους του πλανητικού μας χωριού! Οι αριθμοί αυτοί δεν μας επιτρέπουν πλέον να το χαρακτηρίζουμε όχημα. Εάν δεν είναι όχημα, τι μπορεί να είναι άραγε;