έπαιξε ποδόσφαιρο ο Μαρξ;

Τι να έκανε άραγε το βράδυ της 26^ης Οκτωβρίου του 1863 ο Μαρξ, όταν εκπρόσωποι έντεκα ποδοσφαιρικών συλλόγων του Λονδίνου συναντήθηκαν στη ταβέρνα των Ελευθεροτεκτόνων και ίδρυσαν την Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου;  Ζούσε στο Λονδίνο, από τον Αύγουστο του 1849, όπου και πέθανε το 1883. Τριάντα τέσσερα χρόνια! Τι σύμπτωση! Είναι ακριβώς η εποχή κατά την οποία διαμορφώθηκε το σύγχρονο ποδόσφαιρο. Είμαι βέβαιος ότι κάτι θα είχε ακούσει γι αυτό το παιχνίδι ο Μαρξ. Δεν γνωρίζω εάν αναφέρει κάτι γι αυτό και πολύ θα ήθελα να το μάθω. Εάν το αναφέρει κάπου, θα είναι στην αλληλογραφία του αλλά έχω διαβάσει μόνο ένα πολύ μικρό μέρος από αυτήν. Δεν αποκλείεται, περνώντας από κάποια γειτονιά, να είχε παρακολουθήσει και κάποιον αγώνα· να έπαιξε ο ίδιος, μάλλον πρέπει να το αποκλείσουμε.

Ο Μαρξ γεννήθηκε το 1818, στη Γερμανία. Τέσσερα χρόνια πριν, είχε γίνει η Μάχη του Βατερλό· όταν ήταν ενός έτους, έγινε η Σφαγή του Πιτερλό, στο Μάντεστερ. Το Σώμα Εθελοντών Ιππέων της πόλης διέλυσε με τη βία μια συγκέντρωση παικτών του ποδοσφαίρου στο γήπεδο Σεν Πίτερ με αποτέλεσμα να σκοτωθούν έντεκα άνδρες και να τραυματισθούν 400. Ήταν το αποκορύφωμα των προσπαθειών του κράτους να σταματήσει την διεξαγωγή των αγώνων του μεσαιωνικού ποδοσφαίρου, προσπάθειες που είχαν ενταθεί από τις αρχές του 18^ου αιώνα. Γιατί όμως καταδιώκονταν με τόσο μένος οι παίκτες του ποδοσφαίρου; Για έναν και μόνο λόγο: ήταν αδύνατον να συνυπάρξουν καπιταλισμός και μεσαιωνικό ποδόσφαιρο. Κι αφού ήταν αδιανόητο να εξαφανιστεί ο καπιταλισμός, έπρεπε να αφανιστεί το μεσαιωνικό ποδόσφαιρο. Και παρά λίγο να εξαφανιστεί.

Γιατί όμως ο καπιταλισμός δεν ανέχονταν το μεσαιωνικό ποδόσφαιρο; Διότι παίζονταν με τέτοιο τρόπο και ήταν τόσο βίαιο που του δημιουργούσε μεγάλα προβλήματα. Ήταν ένας διαρκής πονοκέφαλος και ήθελε να απαλλαγεί από αυτόν. Το μεσαιωνικό ποδόσφαιρο παίζονταν Κυριακές και αργίες μεταξύ χωριών ή και ενοριών, από το πρωί μέχρι το βράδυ, σε τεράστιες εκτάσεις (τα τέρματα απείχαν μέχρι και αρκετά μίλια μεταξύ τους) και επικρατούσε όποια ομάδα κατόρθωνε να ρίξει τη μπάλα μέσα σε μια πόρτα ή σε είσοδο κτιρίου. Η μπάλα (τόπι) ρίχνονταν στο μέσον μεταξύ των δυο τερμάτων και μπορείτε να φανταστείτε τι γινόταν. Εκατοντάδες άνδρες όλων των ηλικιών έπεφταν πάνω στο τόπι και προσπαθούσαν με τα πόδια να σπρώξουν τη μπάλα προς το αντίπαλο τέρμα. Να τι θα βλέπαμε εάν μπορούσαμε να παρακολουθήσουμε ένα παιχνίδι: κλοτσιές, αγκωνιές, σπρωξίματα, γρονθοκοπήματα, τραυματισμούς, θανάτους, διενέξεις, διαπληκτισμούς, μαχαιρώματα, ακόμα και φόνους! Με την ανάπτυξη όμως της βιομηχανίας, οι αγρότες (που έγιναν εργάτες) συνέχιζαν να παίζουν και να τραυματίζονται μέσα στους κατάμεστους με κόσμο δρόμους των  νεότευκτων πόλεων αλλά αντιμετώπισαν την αποφασιστική αντίδραση των κρατικών αρχών οι οποίες δεν δίσταζαν να καταδικάσουν τους παραβάτες των απαγορεύσεων διεξαγωγής του ποδοσφαίρου σε καταναγκαστικά έργα. Παρ’ όλα αυτά, οι βίαιες συγκρούσεις μεταξύ των παικτών και της Αστυνομίας ήταν ένα συχνό φαινόμενο. Δυο χρόνια πριν εγκατασταθεί ο Μαρξ στο Λονδίνο, το 1847, η αστυνομία ενισχυμένη με οπλισμένους έφιππους κατόρθωσε να διαλύσει τους παίκτες κατόπιν απειλών ότι θα καταφύγει στη χρήση βίας. Η μνήμη της Σφαγής του Πιτερλό ήταν νωπή ακόμα.

Ο καπιταλισμός χρειάζεται τάξη και υπακοή (ησυχία) για να υπάρξει και να αναπαραχθεί: η μεσαιωνική βία ήταν ανεπιθύμητη. Όσο επεκτείνονταν ο ένας, τόσο έπρεπε να περιορίζεται η άλλη. Το μεσαιωνικό ποδόσφαιρο εμφανίστηκε και διαδόθηκε σε μια κοινωνία που επικρατούσε ο φεουδαλικός τρόπος παραγωγής αλλά ο καπιταλιστικός αντίστοιχος δεν μπορούσε να το ανεχτεί.

Την εποχή που οι παίκτες δοκίμαζαν την πικρή γεύση της ήττας και σταμάτησαν να παίζουν στους πολυσύχναστους δρόμους των πόλεων, οι έφηβοι μαθητές των ιδιωτικών σχολείων και των πανεπιστημίων επιδίδονταν με μανία σε αυτό. Έπαιζαν στα εσωτερικά πλακόστρωτα προαύλια των σχολείων: από αυτά προέρχεται ο  σύγχρονος αγωνιστικός χώρος (110 Χ 75 μέτρα.). Ο συγκεκριμένος και περιορισμένος χώρος και χρόνος διεξαγωγής του παιχνιδιού μεταμόρφωσαν ολοκληρωτικά το μεσαιωνικό ποδόσφαιρο. Η βία περιορίστηκε αλλά ήταν αδύνατον να εξοβελιστεί. Δεκάδες έφηβοι παίκτες έπεφταν με ορμή πάνω στη μπάλα, σπρώχνονταν, συνωστίζονταν και κλοτσούσαν με μανία τους αντιπάλους στα πόδια για να αποσπάσουν τη μπάλα. Μπορούσαν να την πιάσουν με τα χέρια και να την κλοτσήσουν αλλά εμφανίστηκε μια παραλλαγή κατά την οποία οι παίκτες έπιαναν τη μπάλα και την μετέφεραν τρέχοντας. Πρόκειται για το ράγκπι και ο Μαρξ θα είχε γιορτάσει τα έβδομα γενέθλιά του (1823).

Αλλά μιας και το παίξιμο του ποδοσφαίρου είχε απαγορευτεί στους δρόμους, που θα συνέχιζαν να παίζουν οι απόφοιτοι των Πανεπιστημίων; Θα μπορούσαν να πάνε στη δουλειά τους κουτσαίνοντας; Για να ξεπεράσουν την πρώτη δυσκολία, ίδρυσαν συλλόγους, έπαιρναν την άδεια της Αστυνομίας και έπαιζαν σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Όσο για τη δεύτερη, τα μελανιασμένα και σπασμένα πόδια, υπήρχε μόνο ένας τρόπος να ξεπεραστεί: να απαγορευτούν οι κλοτσιές στα πόδια και οι τρικλοποδιές. Αυτή ήταν η κατάσταση του ποδοσφαίρου όταν ο Μαρξ εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο. Όταν έγραφε τα Grundrisse (1857-8) και την Συμβολή στη Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας (1859), οι εργατικοί ποδοσφαιρικοί σύλλογοι ξεπετάγονταν ο ένας μετά τον άλλον σαν τα μανιτάρια.  Όταν έγραφε τις Θεωρίες για την υπεραξία (1861-3), μόνο στη πόλη του Σέφιλντ λειτουργούσαν 15 σύλλογοι, ενώ οι διαβουλεύσεις για τον περιορισμό της κλοτσιάς είχαν καταλήξει στη συμφωνία που στάθηκε η αρχή της γένεσης του καπιταλιστικού ποδοσφαίρου.

Τι έκανε λοιπόν ο Μαρξ στις 26 Οκτωβρίου του 1863 όταν εκπρόσωποι έντεκα ποδοσφαιρικών συλλόγων του Λονδίνου συναντήθηκαν στη ταβέρνα των Ελευθεροτεκτόνων και ίδρυσαν την Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου; Εάν είχε τελειώσει τις Θεωρίες για την υπεραξία, θα δούλευε το Κεφάλαιο. Κι ενώ ο Μαρξ έγραφε για την πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου, οι εκπρόσωποι των συλλόγων λογομαχούσαν γιατί κάποιοι δεν ήθελαν να απαγορευτεί η κλοτσιά στα πόδια και η τρικλοποδιά. Η Ομοσπονδία Ποδοσφαίρου διασπάστηκε. Άλλοι ακολούθησαν το δρόμο του rugby κι άλλοι του soccer, του ποδοσφαίρου της Ομοσπονδίας. Στις 8 Δεκεμβρίου του 1863, η Ομοσπονδία εξέδωσε 14 κανονισμούς που στάθηκαν η ιδρυτική πράξη του καπιταλιστικού ποδοσφαίρου. Ο δέκατος κανονισμός: Δεν επιτρέπονται οι κλοτσιές στα πόδια και οι τρικλοποδιές.

Ο Μάρξ συνέχισε να γράφει το Κεφάλαιο και το μεσαιωνικό ποδόσφαιρο να μετεξελίσσεται σε καπιταλιστικό. Το 1865, δύο χρόνια πριν την έκδοση του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου, για να καταργηθεί η ασάφεια, με ό,τι συνεπάγονταν, της διείσδυσης της μπάλας, τοποθετείται στα δοκάρια και σε ύψος 8 ποδών ένα σχοινί. Το 1866 αλλάζει ο κανονισμός του οφσάιντ: πρέπει να υπάρχουν τουλάχιστον τρεις αντίπαλοι ανάμεσα στους επιτιθέμενους και το τέρμα. Δυο χρόνια μετά την έκδοση του πρώτου τόμου, καθιερώνεται το χτύπημα του άουτ.

Κατά την δεκαετία του 1870, παρά την δέσμευση να μην καταφεύγουν στις κλοτσιές, οι σύλλογοι δεν μπόρεσαν να συγκρατηθούν και επέτρεψαν στο τελευταίο πεντάλεπτο του αγώνα τα χτυπήματα. Ποιος είδε το Θεό και δεν τον φοβήθηκε: το πεντάλεπτο του οργίου της βίας το αποκάλεσαν Αλληλούια! Και το 1871, όταν ο Μαρξ ήταν 53 ετών, στο πρώτο διεθνή αγώνα, μεταξύ Αγγλίας και Σκοτίας, οι παίκτες και των δυο ομάδων εμφάνισαν στερητικό σύνδρομο και ζήτησαν από τον διαιτητή να τους επιτρέψει να χτυπάνε βάναυσα τους αντιπάλους τους στα πόδια. Ο διαιτητής όμως δεν υποχώρησε . . .

Την ίδια χρονιά (1871-2) διεξάχθηκαν και οι πρώτοι αγώνες του Κυπέλλου Αγγλίας. Διακρίθηκε η ομάδα που πρώτη εγκατέλειψε το ποδόσφαιρο με τις αλλεπάλληλες τρίπλες και επινόησε το παιχνίδι με τις πάσες, όπως παίζεται και σήμερα. Πρόκειται για την Κουίνς Παρκ της Γλασκόβης. Μέχρι τότε όποιος παίκτης έπαιρνε τη μπάλα προσπαθούσε να επιτύχει μόνος του την πολυπόθητη διείσδυση στην εστία των αντιπάλων επιδιδόμενος σε κούρσες με δαιδαλώδεις τρίπλες. Πέραν του ότι όλοι έπαιζαν επίθεση (0-0-11, κληρονομιά του μεσαιωνικού ποδοσφαίρου!), ελάχιστοι  τα κατάφερναν: στους περισσότερους αγώνες δεν επιτυγχάνονταν η νίκη μέσω της διείσδυσης της μπάλας. Το παιχνίδι με τις πάσες, κοντινές και μακρινές, από τη μια εξασφαλίζει μεγαλύτερη διεισδυτικότητα στο χώρο κι από την άλλη καθιστά αναγκαία την ύπαρξη της άμυνας, καθήκον της οποίας είναι η αποτροπή της διεισδυτικότητας των αντιπάλων. Δεν είναι τυχαίο ότι το 1872 καθιερώνεται οριστικά η θέση του τερματοφύλακα. Το 0-0-11 γίνεται 1-2-7!

Το 1875, το οριζόντιο σχοινί αντικαθίσταται από ένα ξύλινο δοκάρι. Στα τέλη της δεκαετίας αυτής εμφανίζεται ένας ακόμα αμυντικός (2-2-6)  Το 1882, καθιερώνεται το χτύπημα του άουτ με τα δυο χέρια. Και το 1883, τη χρονιά που πέθανε ο Μαρξ, μια δεκαετία μετά την καθιέρωση του παιχνιδιού με τις πολλές πάσες, έκανε την εμφάνισή της μια ακόμα ρηξικέλευθη τακτική: ο κρυφός κυνηγός (κεντρικός μέσος). Ένας από τους έξι επιτιθέμενους παίκτες οπισθοχωρεί, οργανώνει και διαβάζει το παιχνίδι, συνδέει την άμυνα με την επίθεση και καιροφυλακτεί, περιμένοντας να διασπαστεί η άμυνα και να ξεπεραστεί ο περιορισμός του οφσάιντ. Το 2-2-6 γίνεται 2-3-5. Τροποποιήθηκε πολύ αργά, στα μέσα της δεκαετίας του 1925 (3-2-5).    Ο Μαρξ δεν έζησε να δει και την τελευταία αλλαγή που ολοκλήρωσε την μετάβαση του μεσαιωνικού στο καπιταλιστικό ποδόσφαιρο. Το 1890 τοποθετήθηκαν δίχτυα στα δοκάρια με αποτέλεσμα η διείσδυση της μπάλας να γίνει πιο σαφής και πιο εντυπωσιακή.

Υπάρχει μια εντυπωσιακή αντίφαση κατά την διαδικασία της  μετεξέλιξης του μεσαιωνικού ποδοσφαίρου σε καπιταλιστικό: στο πρώτο, παρ’ ότι δεν υπάρχουν αμυντικοί, δεν επιτυγχάνονται διεισδύσεις. Στο δεύτερο, οι αμυντικοί είναι περισσότεροι από τους επιθετικούς, επιτυγχάνονται όμως πολλές διεισδύσεις. Όταν το 3-2-5 έγινε 4-2-4 , από τους Ούγγρους, το 1953 οι Άγγλοι υπέστησαν, μέσα σο Γουέμπλεϊ έξι ταπεινωτικές διεισδύσεις από τους Ούγγρους, επιβάλλοντας μόνο τρεις. Εννέα διεισδύσεις μέσα σε μία ώρα και μισή, ενώ στο μεσαιωνικό ποδόσφαιρο, από το πρωί μέχρι το βράδυ, δυσκολεύονταν να επιτύχουν  μια! Το κύριο χαρακτηριστικό της μετάβασης είναι η σταδιακή εμφάνιση της άμυνας και η αύξηση του αριθμού των διεισδύσεων.

Πως εμφανίστηκαν αυτές οι αλλαγές; Ήταν αυτοφυείς επινοήσεις κάποιων ευφυών παικτών και προπονητών; Ή, μήπως, η μετάβαση από το μεσαιωνικό ποδόσφαιρο στο καπιταλιστικό επηρεάστηκε από τις επιτυχίες στην επίτευξη της διείσδυσης κάποιων άλλων πεδίων της κοινωνικής ζωής, τις οποίες και κατά κάποιο τρόπο κατέγραψε; Έπαιξε κάποιο ρόλο η διείσδυση του καπιταλισμού σε όλο τον πλανήτη; Η βελτίωση της διείσδυσης του  στρατού και των πυροβόλων όπλων; Η διείσδυση στο χώρο με την βελτίωση της ατμομηχανής και των σιδηροδρόμων; Η εμφάνιση του αυτοκινήτου;

Δεν θα μπορέσουμε να απαντήσουμε σε αυτά τα κομβικής σημασίας ερωτήματα, εάν δεν εξετάσουμε πρώτα μια από τις πιο σημαντικές λατρείες του δυτικού πολιτισμού, τη λατρεία της διείσδυσης. Γιατί η διείσδυση και η οξύτητα (αιχμηρότητα) εκλαμβάνονται ως μέτρα αξιολόγησης; Γιατί ένας σημαντικός συγγραφέας χαρακτηρίζεται οξύνους κι ένας αξιόλογος κριτικός οξυδερκής; Γιατί κάποιες παρατηρήσεις, αναλύσεις, κλπ,  χαρακτηρίζονται διεισδυτικές; Γιατί η διείσδυση και η αιχμηρότητα (η δυνατότητα διείσδυσης) θεωρούνται ταυτόσημα της νίκης, της ισχύος, της κυριαρχίας; Γιατί όποιος υφίσταται τη διείσδυση, υποβιβάζεται στην κατάσταση του ηττημένου;