φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα: η φιλία είναι κομμουνισμός

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Οι χιμπατζολόγοι, επιτρέψτε μου τη λέξη,  οι ζωολόγοι που ασχολούνται με τα πρωτεύοντα (primates) – ο κλάδος τους είναι γνωστός ως πριματολογία, μας λένε ότι όταν μια χιμπατζίνα διεκδικεί από έναν χιμπατζή κάποιο ή κάποιους καρπούς καταφεύγει στην εξής παραπλάνηση: τουρλώνεται, αποκαλύπτει τα οπίσθιά της και χάνεται στο δάσος, μακριά από το δέντρο με τη λιχουδιά. Το αρσενικό, αφελές,  όπως πάντα, τρέχει από πίσω της με την προσδοκία ότι θα γαμήσει. Όχι μόνο δε γαμάει αλλά χάνει και το φρούτο – η χιμπατζίνα κάνει ένα κύκλο, επιστρέφει στο δέντρο και τρώει τον καρπό. Εάν ο Αδάμ και η Εύα έψαχναν στον Παράδεισο (η λέξη είναι αρχαία περσική και σημαίνει ‘περιφραγμένος κήπος’ ) να βρουν κάτι να φάνε και έβρισκαν τον καρπό που διεκδικούσαν οι χιμπατζήδες μας, μάλλον θα τον μοιράζονταν.

Υπάρχει φιλία στη φύση; Να το πρώτο ερώτημα. Η απάντηση είναι εύκολη και απλή: δεν υπάρχει φιλία στη φύση. Ούτε αγάπη υπάρχει. Εάνένα τιγράκι τραυματιστεί και δεν μπορεί να ακολουθήσει τη μάνα του, η μάνα θα συνεχίσει το δρόμο της αδιαφορώντας πλήρως για το τιγράκι, το οποίο ή θα πεθάνει από τη πείνα ή θα το φάει κάποιο άλλο πεινασμένο ζώο. Υπάρχει φιλία μεταξύ ζώου ( λόγου χάριν, σκύλου)  και ανθρώπου;

Είμαι με μια γυναίκα στη Πάτρα, 1988, έχουμε ένα σκύλο, δεν προλαβαίνουμε τη τράπεζα και τα ψιλά που έχουμε φτάνουν για μια τυρόπιτα. Αγοράζουμε μία και συμφωνούμε να τη μοιράσουμε στα τρία. Την αφήνουμε στο τραπέζι, κάτι γίνεται και η προσοχή μας αποσπάται για λίγα δευτερόλεπτα – αρκετά για να καταλήξει στο στόμα της πεινασμένης Τόσικα που την άρπαξε και τη κατάπιε όσο πιο γρήγορα μπορούσε, γράφοντάς  και τα δυο φιλαράκια της στο μουνί της, φοβούμενη μη την προλάβουμε και της πάρουμε την τυρόπιτα μέσα από το στόμα.

Εάν η Τόσικα δεν ήταν και δεν μπορούσε να ήταν φίλη μας, είναι δυνατόν να ήμασταν εμείς; Οχι, κατά κανένα τρόπο. Δεν υπάρχει φιλία χωρίς αμοιβαιότητα. Οπότε, καταλαβαίνετε, θα πρέπει μάλλον να ξαναδούμε την έννοια της ζωοφιλίας. Πως είναι δυνατόν να είμαστε φίλοι με τα ζώα, όταν τα ζώα δεν είναι, δεν μπορούν να είναι φίλοι με τους ανθρώπους; Μπορεί να τα αγαπάμε και να μας αγαπάνε αλλά φίλοι δεν μπορεί, δεν μπορούνε, δεν μπορούμε  να είμαστε.

Φιλία δεν υπάρχει στη φύση, ούτε μεταξύ φύσης και ανθρώπου. Μεταξύ ανθρώπων υπάρχει φιλία; Υπάρχει – μόνο που σε πολλές περιπτώσεις δεν μπορεί να υπάρχει. Ποιες είναι αυτές οι περιπτώσεις; Είναι οι περιπτώσεις στις οποίες επιβιώνει ή παρατηρείται έντονο το στοιχείο της φύσης. Μπορεί ένα παιδί να είναι φίλος με έναν ενήλικο; Ένα παιδί με ένα άλλο παιδί; Είναι δυνατόν να είναι φίλοι ένας άντρας και μια γυναίκα που είναι ερωτευμένοι; Δε νομίζω. Για ποιο λόγο; Τα παιδιά και οι ερωτευμένοι μυρίζουν ζωίλα, φύση δηλαδή, και δεν μπορούν να είναι φίλοι.

Ας δούμε τώρα κάτι άλλο, κάτι από τη θεωρία των παιγνίων. Θα αναφέρω δυο από τα γνωστότερα παραδείγματα αυτής της θεωρίας και θα επιχειρήσω να τα συσχετίσω με το ζήτημα που εξετάζουμε. Το πρώτο παράδειγμα είναι αυτό του γερακιού-περιστεριού και αφορά τις επιλογές που εμφανίζονται σε μια σχέση μεταξύ δυο ανθρώπων. Επειδή είμαστε φύση περισσότερο από ό,τι δέχονται πολλοί και πολλές, συμβαίνει το εξής: εάν αντιληφτώ ότι ο άλλος είναι υποχωρητικός, ευγενής, φιλήσυχος (περιστέρι), εγώ θα είμαι επιθετικός, αρπακτικός, βίαιος (γεράκι) και θα είμαι ο ωφελημένος.  Αυτό συμβαίνει συνήθως, αυτός είναι ο κανόνας, σε όποια κοινωνία κι αν ζούμε – έστω κι αν υπήρξαν κοινωνίες που ήταν εξισωτικές. Εάν ο άλλος είναι επιθετικός, εγώ ή θα είμαι επιθετικός ή θα είμαι υποχωρητικός. Στη πρώτη περίπτωση, θα γίνει χαμός, θα επέλθει σύγκρουση – και, εάν δω ότι δε με παίρνει, φεύγω, ενώ αν κρίνω ότι μπορώ να επιβληθώ, να γίνει το δίκό μου, μάχομαι (φυγή-πάλη). Στη δεύτερη περίπτωση, εάν επιλέξω την υποχωρητικότητα, τότε θα ζημιωθώ. Σε καμιά από αυτές τις τρεις περιπτώσεις δεν μπορεί να υπάρξει φιλία. Υπάρχει κι άλλη μια επιλογή: όταν ο άλλος είναι υποχωρητικός, να είμαι κι εγώ – ή, εάν είμαι εγώ, να είναι και ο άλλος. Σε αυτή τη περίπτωση μπορεί να υπάρξει φιλία.

Αυτό σημαίνει ότι η φιλία είναι απαλλαγμένη συγκρούσεων; Κάθε άλλο. Η φιλία είναι η τέχνη της σύγκρουσης, είναι η τέχνη της διευθέτησης των διεκδικήσεων, είναι η τέχνη του από κοινού χειρισμού της φύσης που δεν γνωρίζει από φιλία. Επειδή δεν μπορεί να υπάρξει ζωή χωρίς διεκδίκηση, η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη. Η σύγκρουση είναι ένας από τους τρόπους επίλυσης, διευθέτησης της διεκδίκησης. Η χιμπατζίνα κατέφυγε στην παραπλάνηση, ο Αδάμ και η Εύα στη μοιρασιά. Η Τόσικα  (Τοξική) στην αρπαγή.

Ας δούμε τώρα και ένα άλλο παράδειγμα, το δίλημμα του φυλακισμένου. Χώνουν μέσα δυο φίλους, μπορεί και να μην είναι φίλοι, γιατί διέπραξαν κάποιο αδίκημα και λένε στον καθένα ξεχωριστά: Εάν ομολογήσεις εσύ αλλά όχι και ο φίλος σου, εσύ θα αφεθείς ελεύθερος και ο φίλος σου θα φάει δέκα χρόνια. Στην αντίθετη περίπτωση, εσύ θα φας δέκα χρόνια και ο φίλος σου θα βγει. Εάν ομολογήσετε και οι δυο, θα φάτε από πέντε χρόνια. Εάν δεν ομολογήσετε και οι δυο, θα φάτε έξι μήνες. Οι δυο φίλοι δεν μπορούν να επικοινωνήσουν. Ποια θα είναι η επιλογή τους;  Τι θα κάναμε εμείς, εσείς; Ποιο κριτήριο θα καθόριζε την επιλογή μου; Προφανώς, η εμπιστοσύνη από τη μια, και η γενναιοδωρία  (και όχι αυτοθυσία) και η αλληλεγγύη από την άλλη.

Είμαι βέβαιος ότι ο φίλος μου δεν θα ομολογήσει; Ασφαλώς και είμαι! Οπότε: ή ομολογώ, εκμεταλλευόμενος την εμπιστοσύνη του φίλου μου και βγαίνω έξω (αλλά ο φίλος μου τρώει δέκα χρονάκια) ή δεν ομολογώ και καθόμαστε και οι δυο έξι μήνες στη φυλακή.

Εάν κάνετε την πρώτη επιλογή, τότε παραμένετε στο επίπεδο της φύσης, όπου δεν υπάρχει εμπιστοσύνη, γενναιοδωρία και αλληλεγγύη – και τα οποία θεωρούνται ως πρόκληση για εκμετάλλευση (βλέπε, γεράκι-περιστέρι)-και   θα χάσετε ένα φίλο με ό,τι αυτό συνεπάγεται. . .

Εάν κάνετε τη δεύτερη επιλογή, οι έξι μήνες θα περάσουν κι όταν θα βγείτε, δεν χρειάζεται να πείτε απολύτως τίποτα. . . Σιωπή. Χαμόγελο. Μουσική.

Θα συνεχίσω μια άλλη μέρα και θα συσχετίσω τη φιλία με το ανείπωτο, λαμβάνοντας υπόψη μου ότι το ανείπωτο εκφράζεται με τη σιωπή, το χαμόγελο, τη μουσική. Ο λόγος μπορεί να το εκφράσει αλλά πολύ ατελώς διότι ανείπωτο και λόγος είναι αντίφαση εν τοις όροις.

φιλία και ανείπωτο: σιωπή, χαμόγελο, μουσική, λόγος (τελευταίος)