in αρχαία ελληνική γλώσσα και Ιλιάδα, η γένεση της δημοκρατίας, οι λατρείες της Δύσης

η πόλις και το άστυ στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Οι φρικαλεότητες και οι βαναυσότητες του ανερχόμενου καπιταλισμού  θα ωχριούν, ωχριούν ήδη,  μπροστά σε αυτές του κατερχόμενου, επιτρέψτε μου την έκφραση, του καπιταλισμού που παρακμάζει. αποσυντίθεται και συρρικνώνεται. Κάθε σύστημα Κυριαρχίας έχει δυο επιλογές για να διαιωνιστεί: να προβεί σε υποχωρήσεις και συμβιβασμούς ή να  προκρίνει μια φυγή προς τα εμπρός επανερχόμενο στο παρελθόν, να αναπαραγάγει και να ενισχύσει τους αρχικούς θεσμούς, τη λογική του με άλλα λόγια. Όταν οι ρωμαίοι δουλοκτήτες δεν μπορούσαν να αντικαταστήσουν τους δούλους τους με νέους, λόγω των εξεγέρσεων στη αχανή αυτοκρατορία και των εισβολών των γερμανικών φυλών, αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν κάποιες ελευθερίες στους δούλους τους μόνο και μόνο για να συνεχίσουν να είναι Κύριοι (domini) – έτσι προήλθε ο φεουδαρχικός τρόπος παραγωγής. Αυτή την επιλογή δεν την έχει και δεν μπορεί να την προκρίνει ο καπιταλιστής Κύριος των ημερών μας: ο μόνος δρόμος είναι η επιστροφή στο παρελθόν.

Εάν οι θεσμοί του εγκλεισμού παραπαίουν και ο έλεγχος (Ντελέζ) είναι αυτός που αντικαθιστά την πειθαρχία (Φουκό), η κρίση του καπιταλισμού θα σηματοδοτήσει τόσο την ενίσχυση όλων των μορφών εγκλεισμού και πειθαρχίας όσο και όλων των τρόπων ελέγχου. Οι λέξεις του μέλλοντος είναι εγκλεισμός, έλεγχος, εξόντωση.

Αλλά, φίλες και φίλοι, οι πρακτικές αυτές είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την έννοια της πόλεως και της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας. Και η πόλις και η δημοκρατία (η οποία αρχικά ονομάζονταν ισονομία), και οι τρεις αυτοί όροι είναι όροι αμιγώς πολεμικής, στρατιωτικής προέλευσης. Η πόλις ήταν αρχικά το φρούριο πάνω σε έναν ψηλό και απόκρημνο βραχώδη λόφο ενώ το άστυ ήταν ο τόπος κατοικίας των χωρικών. Με την μετατροπή του άστεως σε πόλιν, σε φρούριο, με την φρουριοποίηση δηλαδήτου άστεως, ο όρος πόλις άρχισε να δηλώνει τόσο τον τόπο κατοικίας  και την πολιτική οργάνωση όσο και το σύνολο των ανδρών πολεμιστών. Οι όροι δήμος και κράτος είναι πιο σαφείς, όσο για τον όρο ισονομία ας θυμηθούμε τον Ηρόδοτο, ο οποίος μας δίνει τον εξής ορισμό: ες μέσον καταθείναι τα πρήγματα, δηλαδή, ας βάλουμε τη λεία στη μέση και ας τη μοιράσουμε σε ίσα μερίδια. Το δεύτερο συνθετικό -νομία δεν έχει καμιά σχέση με τους νόμους αλλά με τη μοιρασιά, τη διανομή της λείας.

Έτσι εξηγείται και η προέλευση του όρου police από την πόλιν μέσω της πολιτείας, όπως θα δούμε τη Δευτέρα το πρωί. Η λατρεία του φρουρίου εντοπίζεται στην οργάνωση όλων των χώρων της δυτικής Κυριαρχίας, αυτό είναι το πρότυπο οργάνωσης όλων των χώρων, από το αυτοκίνητο (meine Auto ist mein Burg, λένε οι Γερμανοί – wir leben Auto!)  και το σπίτι, από το δρόμο και το εργοστάσιο, μέχρι τα εθνικά κράτη, τις ηπείρους (η Ευρώπη είναι ήδη φρούριο)  και τη Γη την ίδια, για να προστατευθεί από τους προερχόμενους από το διάστημα θανάσιμους κινδύνους.

Η δυτική Κυριαρχία, ο δυτικός πολιτισμός εμφανίστηκε στη αρχαϊκή Ελλάδα (750-500 π.Χ.) και όποιος και όποια θέλει να μελετήσει την καταγωγή της  δεν μπορεί παρά να μελετήσει εκείνη την εποχή.  Δεν θα αργήσει να διαπιστώσει ότι η εικόνα που έχουμε για την πόλιν και τη δημοκρατία, μια εικόνα που δημιουργήθηκε από μανδαρίνους καθηγητές των δυτικών καπιταλιστικών κρατών δεν έχει καμιά σχέση με αυτήν που διαβάζουμε στις πηγές. Θα σας δώσω μόνο ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα και θα έρθω στο θέμα μου. Η μεταρρύθμιση του Κλεισθένη, προς το τέλος της αρχαϊκής εποχής, που θεωρείται ως η γένεση της δημοκρατίας,  δεν ήταν τίποτα άλλο από μια κατάλυση της τοπικής λήψης των αποφάσεων, της αυτονομίας δηλαδή και της αυτοδιοίκησης των διάσπαρτων μικρών οικισμών σε ολόκληρη την Αττική (139 κατά των 4o αιώνα) και την αντικατάστασή της από μια κεντρική συνέλευση και διοίκηση στην Αθήνα. Γιατί έγινε αυτό; Για να συμμετέχουν όσο γίνεται λιγότεροι! Πως θα μπορούσε ένας αγρότης του Ωρωπού, της σημερινής Λούτσας ή του Σουνίου να πάει στην Αθήνα με τα πόδια, να ψηφίσει και να επιστρέψει; Η δημοκρατία που θαυμάζουν και εξυμνούν κάποιοι, και την ονομάζουν μάλιστα και άμεση δημοκρατία, δεν ήταν παρά η πολιτική μορφή που πήρε η κατάλυση της αυτονομίας και αυτοδιοίκησης των μικρών οικισμών, των δήμων.  Δεν αγνοιώ βέβαια ότι και εκεί μόνο οι άνδρες πολεμιστές, ο δήμος,  έπαιρναν μέρος στη λήψη των αποφάσεων. Περιορίζομαι σε αυτή τη πτυχή των μεταρρυθμίσεων του αριστοκράτη Κλεισθένη, γόνου της πιο ισχυρής οικογένειας, των Αλκμεωνιδών, και αφήνω μια άλλη, πολύ πιο βασική, αυτή της αναδιοργάνωσης και επανεξοπλισμού του στρατού. . .

[Σάββατο, 31/3/2012]

Οι μελέτες που έχουν συνταχθεί  με αντικείμενο τα αίτια και τις διαδικασίες της γένεσης της αρχαίας ελληνικής πόλεως τα τελευταία 150 χρόνια είναι αναρίθμητες και ο τεράστιος αυτός αριθμός δείχνει ότι δεν υπάρχει μια γενικά αποδεκτή θεωρία και πιθανόν να μην υπάρξει ποτέ, όπως δεν υπάρχει και για τη γένεση της δημοκρατίας. Κυριαρχούν δυο προσεγγίσεις, αυτές που ακολουθούν τις απόψεις του Βέμπερ, ο οποίος ρίχνει το βάρος στο πολιτικό στοιχείο και αυτές που ακολουθούν τον Ντιρκέμ, ο οποίος προκρίνει μια σφαιρική θεώρηση των κοινωνικών φαινομένων.  Μια (αξιόλογη) μαρξιστική προσέγγιση δεν υπάρχει και αυτή η αδιαφορία μας βάζει σε σκέψεις. Καταπιανόμαστε με τη μελέτη της πρώιμης αρχαίας ελληνικής ιστορίας, άρα με τη μελέτη της προέλευσης της αρχαίας ελληνικής πόλης διότι τα φαινόμενα αυτά σχετίζονται με τη γένεση της δυτικής Κυριαρχίας, του δυτικού πολιτισμού. Η αδιαφορία των μαρξιστών για την Κυριαρχία είναι γνωστή – όπου δεν υπαρχουν ταξικές κοινωνίες εκεί σηκώνουν ψηλά τα χέρια. Από την άλλη, ο μαρξισμός μας παρέχει πολλά εφόδια για τη μελέτη των κοινωνιών της μετάβασης με βασικό εργαλείο την έννοια του τρόπου παραγωγής.  Εάν είναι σαφές ότι κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα επικράτησε ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής, αναρωτιόμαστε ποιος τρόπος παραγωγής προϋπήρχε και γιατί παράκμασε και εγκαταλείφθηκε. Η άποψή μου είναι ότι ο ποιμενικός τρόπος παραγωγής της μεταμυκηναϊκής και γεωμετρικής εποχής άγγιξε τα όρια του γύρω στα 850-750 και τη θέση του πήρε ο δουλοκτητικός μέσα σε ένα χρονικό διάστημα 2 αιώνων, που ονομάζουμε αρχαϊκή εποχή (750-500). Η πόλις λοιπόν και η δημοκρατία εμφανίστηκαν κατά την εποχή της μετάβασης από τον ποιμενικό  στον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής.

Εκείνο που μας ενδιαφέρει ως προς το ζήτημα της πόλεως είναι να εντοπίσουμε τι ήταν αρχικά η πόλις και κατόπιν να εξετάσουμε την εξέλιξή της, έχοντας κατά νου όχι μόνο αυτό που ήταν τον 5ο π.Χ. , όταν γενικεύθηκε ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής, αλλά και την παρακμή της κατά τον 4ο.  Διαθέτουμε περισσότερες πληροφορίες για το τι ήταν και γιατί παράκμασε από ό, τι γιατί και πως σχηματίσθηκε. Το περίεργο είναι ότι είμαστε βέβαιοι τι ήταν αρχικά η πόλις αλλά αυτή η βεβαιότητα δεν εκτιμάται όσο θα έπρεπε διότι είναι ενοχλητική. Παρέχει κάποια στοιχεία τα οποία δεν ταιριάζουν στα βεμπεριανά ή ντιρκεμιανά μοντελάκια.

Κατά την μεταμυκηναϊκή και γεωμετρική εποχή η λέξη πόλις δήλωνε μια καλά οχυρωμένη θέση, ένα φρούριο, ένα οχυρό, ένα κάστρο πάνω σε έναν ψηλό και απόκρημνο βραχώδη λόφο (ακρόπολις). Επρόκειτο με λίγα λόγια για ένα καταφύγιο. Εκείνο το οποίο μας προξενεί εντύπωση και κατάπληξη είναι η πλήρης αδιαφορία, η απροθυμία θα έλεγα,  των φιλολόγων, γλωσσολόγων και ιστορικών να συσχετίσουν τη λέξη πόλις με τη λέξη πόλεμος. Εάν όμως είμαστε βέβαιοι ότι η πόλις, ως φρούριο, ως καταφύγιο κατά τη διάρκεια πολέμου,  ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τον πόλεμο, τότε η ετυμολογική και σημασιολογική συγγένεια των παραπάνω όρων είναι σαφής.

Η σημασία της λέξης ‘πόλις’ μας πιέζει να θέσουμε τα παρακάτω ερωτήματα: σε ποιον, σε ποιους ανήκε το φρούριο, η πόλις; Ποιος, ποιοι κατέφευγαν εκεί; Γιατί και με ποιους πολεμούσαν;

Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, φίλες και φίλοι, μας δίνουν μια ευκρινή εικόνα τι ήταν η πόλις, σε ποιους ανήκε, ποιοι κατέφευγαν εκεί, γιατί και με ποιους πολεμούσαν οι κάτοικοί της. Μας λένε όμως και κάτι άλλο, πολύ σημαντικό: μας λένε ότι το άστυ ήταν το ενδιαίτημα του πληθυσμού και ότι, το πιο σημαντικό, η λέξη ‘πόλις’ άρχισε να σημαίνει ό,τι και η λέξη ‘άστυ’, τον τόπο κατοικίας. Πως να εξηγήσουμε αυτή τη σημασιολογική εξέλιξη; Η εξέλιξη αυτή δεν καταγράφει κάποιες κοινωνικές αλλαγές – για ποιες αλλαγές να πρόκειται άραγε; Εάν κάποτε η πόλις έπαψε να σημαίνει ‘φρούριο’, αυτό δείχνει ότι έπαψαν να πολεμούν, και με ποιους,  οι χρήστες του; Και γιατί έπαψαν να πολεμούν;

Θα αρχίσουμε με τη μελέτη της λέξης πόλις στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια και κατόπιν θα περάσουμε στη μελέτη της λέξης άστυ.

Πάω στο χωριό – θα συνεχίσω τη Δευτέρα το πρωί, 2/4/2012

 

 

 

Σχολιάστε ελεύθερα!