φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Σήμερα θα ασχοληθούμε με τον Μέλλοντα της αρχαίας, και της νέας, ελληνικής· για να αποφύγω τη μομφή του άγονου και νεκροφιλικού σχολαστικισμού θα καταφύγω σε δύο καλά οχυρωμένες θέσεις: θα επικαλεστώ αφενός την ελευθερία σκέψης, πνεύματος, έρευνας και αναζήτησης και αφετέρου την πεποίθηση ότι η γλώσσα μάς καταδυναστεύει (we live by, θα το έλεγα καλύτερα) και η καταδυνάστευση αυτή δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητη. Για την ελευθερία πνεύματος δεν έχω να προσθέσω απολύτως τίποτα, για την καταδυνάστευση όμως της γλώσσας θα εκθέσω κάποιες σκέψεις αφού εκφράσω δημόσια την ενθάρρυνση, και τη χαρά ασφαλώς, που προσφέρουν οι φίλοι και οι φίλες που με τα σχόλιά τους συμβάλλουν στη δημιουργία μιας άτυπης κοινότητας ελευθερίας σκέψης και παραγωγής γνώσης. Εδώ στην Καστανούσσα, πέρα από τα μέλη της οικογένειας, περιορίζομαι να συνομιλώ με τα φυτά και τα βιβλία, αντιλαμβάνεστε τι παρέα και τι παρηγοριά είναι τα σχόλια· και να συμπληρώσω ότι το λίγο είναι σπατάλη – εάν ρίξεις ένα ποτήρι νερό σε ντοματιά, πάει, το σπατάλησες! Έναν γεμάτο μεγάλο κουβά χρειάζεται η ντοματιά! Δηλώνω έχοντας επίγνωση του τι λέω ότι είμαι ντ0ματιά. Παίρνω υπόψη μου κάθε υπαινιγμό, κάθε γνώμη και γνώση, κάθε διαφωνία, παίρνω δουλειά για το σπίτι, γίνονται έρευνες, τα αποτέλεσμα των οποίων δεν θα αργήσουν να εκδηλωθούν.
Κάθε γλώσσα επιβάλλει στους ομιλητές έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης, επιβάλλει αντιλήψεις και στάσεις ζωής κι όλα αυτά με έναν παντελώς λανθάνοντα και υπαινικτικό τρόπο που οι ομιλητές δεν μπορούν να αντιληφθούν και να εντοπίσουν. Είναι βέβαιο ότι ο τρόπος σκέψης, οι αντιλήψεις, δεν καθορίζονται μόνο από τη γλώσσα αλλά η συμβολή της γλώσσας είναι πολύ μεγαλύτερη από ό,τι μπορούμε να σκεφτούμε και να φανταστούμε. Ένα απλό παράδειγμα: το ότι ο ουρανός είναι γραμματικού γένους αρσενικού, παρόλο που δεν έχει αρχίδια, οφείλεται στό ότι κάποια στιγμή οι ομιλητές τον εξέλαβαν ως φυσικού αρσενικού γένους. Γιατί να είναι κάτι το έμψυχο, γιατί να είναι είναι αρσενικός κι όχι θηλυκός, γιατί δεν είναι άψυχο (ουδέτερο); Γιατί η γη να είναι έμψυχη, θηλυκού γένους; Γιατί να σχηματιστεί η παράσταση της γονιμοποίησης από τον ουρανό, με τη βροχή που χύνει (ο Ζεύς, παρακαλώ), της γης, που γεννάει τα φυτά; Γιατί να προσωποποιηθούν ο ουρανός (Ουρανός) και η γη (Γη); Τί κάνουμε, χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε, όταν μεταχειριζόμαστε τις λέξεις ο ουρανός, η γη; Η γλώσσα μάς υποβάλλει την αντίληψη ότι ο ουρανός είναι αρσενικού γένους και η γη θηλυκού γένους! Η σκέψη ότι ο ουρανός είναι πάνω και χύνει (τη βροχή) και η γη είναι κάτω και υφίσταται το χύσιμο (της βροχής) είναι παντελώς απαράδεκτη; Όχι, φίλες και φίλοι, είναι εντελώς παραδεκτή.
Αναπαράγουμε και διαιωνίζουμε, χωρίς να το επιδιώκουμε και να το θέλουμε, κάποιες κοινωνικές αντιλήψεις ( αντιλήψεις που αναφέρονται στις σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση και του ανθρώπου με τον άνθρωπο) που έχει καταγράψει η γλώσσα, αντιλήψεις που υπήρχαν και κωδικοποιήθηκαν, ενσωματώθηκαν στη γλώσσα (στη μορφή της, τη δομή της, τη σύνταξή της, τη σημασιολογία της) πριν από πολλές χιλιάδες χρόνια. Οι αντιλήψεις αυτές επηρεάζουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε, με αποτέλεσμα, άλλα να θέλουμε να πούμε κι άλλα να λέμε, ή μάλλον, η γλώσσα λέει, ως πιο ισχυρή από μας. Εάν μελετήσουμε διεξοδικά μια γλώσσα, είμαστε σε θέση να εντοπίσουμε τόσο την εποχή που διαμορφώθηκε όσο και τις επικρατούσες αντιλήψεις. Η γλώσσα εκφράζει, αναπαράγει, διαιωνίζει και επιβάλλει αυτές τις αντιλήψεις, πολλές από τι οποίες έχουν εγκαταλειφτεί ή εγκαταλείπονται. Με αποτέλεσμα να φτάσουμε στην εξής παράδοξη και αντιφατική κατάσταση: ενώ οι ομιλητές δεν δέχονται ότι ο ουρανός είναι αρσενικού γένους, συνεχίζουν, λόγω της γλωσσικής και πολιτισμικής αδράνειας, να μεταχειρίζονται την γραμματικά αρσενικού γένους λέξη ουρανός!
Η αρχαία ελληνική γλώσσα είναι μια γλώσσα κλιτική, ποιμενικής, άρα και πατριαρχικής, προέλευσης, διαμορφώθηκε δηλαδή τηνν μακραίωνη εποχή κατά την οποία οι ομιλητές ήταν ποιμένες, όταν επικρατούσε δηλαδή ο ποιμενικός τρόπος παραγωγής και η πατριαρχία. Η σημασιολογία είναι αψευδής μάρτυρας: όλες οι λέξεις της αρχαίας ελληνικής είναι ποιμενικής (και, και κατά συνέπεια, πολεμικής) προέλευσης. Το ίδιο ισχύει και για τη μορφολογία της (ο ουρανός, η γη) και για τη σύνταξή της (κύρια, πρωτεύουσα, ανεξάρητηση πρόταση – υποτελής, εξαρτημένη, δευτερεύουσα πρόταση). Αυτός είναι ο λόγος που υποστηρίζω ότι η Γραμματική είναι μία πολύ αξιόπιστη και σημαντική ιστορική πηγή (Γραμματικοποίηση της Ιστορίας). Ένα ακόμα, αρκούντως εύλογο, παράδειγμα. Εάν εξετάσουμε την κινεζική, θα διαπιστώσουμε ότι δεν είναι ποιμενικής προέλευσης αλλά τροφοσυλλεκτικής και αγροτικής νεολιθικής με έντονα πατριαρχικά στοιχεία, σαφώς μετεγενέστερης εξέλιξης: οι κινέζοι ζουν υπό κρατικό καπιταλιστικό καθεστώς, ομιλούν όμως ως τροσοσυλλέκτες και νεολιθικοί αγρότες! Αυτός είναι ο λόγος που η κινέζικη παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον – ο ποιητής και δοκιμιογράφος Έζρα Πάουντ, λόγου χάριν, το αντιλήφθηκε αν και όχι με τον τρόπο που εκτίθεται εδώ.
Και μετά την παράκαμψη, επιστρέφω στο σημερινό θέμα. Θα εκπλαγείτε με αυτά που θα διαβάσετε. Δεν είναι όλα δικές μου σκέψεις. Είναι το αποτέλεσμα μακροχρόνιας μελέτης της μορφολογίας, της σύνταξης και της σημασιολογίας της αρχαίας ελληνικής – εάν κάποια, κάποιος ενδιαφέρεται για βιβλιογραφία, πολύ ευχαρίστως να την παραθέσω. Θα αντιμετωπίσω το θέμα μου πολύ απλά και σαφηνώς έχοντας κατά νου τις δικές σας σκέψεις και γνώσεις, ή μάλλον, γνώσεις και σκέψεις που πολύ εύκολα θα αναγνωρίσετε και θα επιβεβαιώσετε. Η περίπτωση του χρόνου Μέλλοντα της αρχαίας ελληνικής, και της νέας αλλά σε λιγότερο βαθμό είναι πολύ ιδιαίτερη, είναι σα τη μύγα μέσα στο γάλα.
Ο Μέλλων ως χρόνος εμφανίστηκε τελευταίος. Αυτή η παρατήρηση πρέπει και να υποστηριχθεί και να μην περάσει απαρατήρητη, δηλαδή να μην αποφύγουμε το ερώτημα γιατί εμφανίστηκε τελευταίος· δεν υπήρχε μέχρι που να εμφανιστεί η αίσθηση του μέλλοντος;
Εξετάζουμε τον Μέλλοντα χρόνο για να προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε κάποια στοιχεία, δυσχερώς εντοπίσιμα, της φράσης το προλεταριάτο θα πάρει κομμουστικά μέτρα. Ο συντάκτης δεν έγραψε, δεν γράφει, δεν θα γράψει, δεν θα γράφει το προλεταριάτο θα παίρνει κομμουνιστικά μέτρα. Η διαφορά είναι σαφής, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να την προβληματικοποιήσουμε, να την κάνουμε αντικείμενο της σκέψης μας και των ερευνών μας.
Θα συνεχίσω αύριο το πρωί.
Είναι σίγουρο ότι στο πέρασμα των χρόνων δεν έχουν αλλάξει γένος κάποια ουσιαστικά;
Η από την άλλη, αν έχουν αλλάξει, αυτό οπωσδήποτε σημαίνει κάτι; Ο ποταμός, οι ποταμοί, είχαν και έχουν ως επι το πλείστον αρσενικά ονόματα. Όμως τώρα λέμε “το ποτάμι”.
Τι σημαίνει αυτό;
Τέλος, να προσθέσω ότι όντως, τα αυτοκίνητα που έχουν κάποια γοητεία είναι – στην ελληνική – θηλυκού γένους!
Άγγελε,
από τις πρωιμότερες γραπτές μαρτυρίες (15ος π. Χ. αιώνα)μέχρι σήμερα, οι λέξεις που παραθέτω ως παραδείγματα δεν έχουν αλλάξει γένος. Υπάρχει μόνο ένα ποτάμι θηλυκού γένους, η Νέδα, στη Μεσσηνία. Το γιατί ο ποταμός είναι αρσενικού γένους και η λίμνη ή η θάλασσα θηλυκού νομίζω ότι είναι σαφές: ο ποταμός ορμητικός και ισχυρός, η λίμνη ήρεμη και αδύναμη! Η λέξη ποτάμι είναι ουδέτερο διότι είναι υποκοριστικό και συνήθως τα υποκοριστικά είναι ουδετέρου γένους (το ανδράκι, το γυναικάκι, το γκομενάκι, κλπ). Ποτάμι (<ποτάμιον) σημαίνει μικρός ποταμός.
Τα αυτοκίνητα στην ελληνική είναι θηλυκού γένους; Δεν το καταλαβαίνω. . .Please. . .
εννοει την bmw, την mercedes, την porsche!
ενω το πεζω, το τογιοτα, το σουζουκι, το λαντα!
βεβαια η πορσε ειναι μαρκα (οχι αυτοκινητο) και το λαντα ειναι εργαλειο (οχι μαρκα)! :)))))
Αθανάσιε,
με κάθε επιφύλαξη να λέω απλώς μπούρδες λόγω άγνοιας της γραμματικής (άρα και λόγω ανικανότητας για μια κριτική με νόημα πάνω στη διαμόρφωσή της) αυτή η διαφορά μεταξύ του “θα πάρει” και του “θα παίρνει” με παρακινεί, χάρις σ’ εσένα, σε σκέψεις… Τόσο το “θα πάρει” όσο και το “θα παίρνει” αναφέρονται, προφανώς, σε έναν μελλοντικό χρόνο που ακόμα-δεν-υπάρχει. Νομίζω πως η διαφορά σχετίζεται με τον διαφορετικό καθορισμό της ρηματικής ενέργειας στο χρόνο. Κάθε ρήμα γενικά δηλώνει “ενέργεια” (δηλαδή πράξη και δραστηριότητα). Το “θα παίρνει” είναι σαν να καταργεί την παρουσία του πεπερασμένου στο χρόνο υπονοώντας μια αόριστη και απείρως επαναλαμβανόμενη μελλοντική ενέργεια. Τίθεται, με άλλα λόγια, σαν αφηρημένη ενέργεια που προτάσσει την αέναη εκπλήρωσή της στο μέλλον καταργώντας άμεσα τη χρονική ροή, επιχειρώντας ίσως έναν αποικισμό επί του μέλλοντος…
Lucifugo,
το κλειδί της κατανόησης βρίσκεται στο ποιόν της ρηματικής ενέργειας, στο διαρκές ή το στιγμιαίο της πράξης/δραστηριότητας, και δευτερευόντως στον χρόνο. Η πρόκριση του στιγμιαίου όμως (θα πάρει) δείχνει πώς εκλαμβάνουμε την κομμουνιστικοποίηση, την κοινωνική επανάσταση. Όχι ως διαδικασία αλλά ως στιγμή, ως θαύμα – ο (φασίστας) Κάρλ Σμιτ έγραψε (στην Πολιτική Θεολογία) ότι οι πολιτικές έννοιες είναι εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες (επανάσταση-θαύμα).
Παίρνω στα πολύ σοβαρά αυτή την παρατήρηση. Θα έλεγα ότι η Theorie Communiste (Blaumachen) είναι ένα αμάλγαμα των απόψεων τoυ Λένιν στο Κράτος και Επανάσταση) και της υπεραριστεράς (Πάνεκοκ), που δεν ήθελε να ακούει για πρωτοπορία και κόμμα και κεντρική επιτροπή.
Περισσότερα αύριο ή μεθαύριο.
φιλίά
“Μέλλων: Υποτακτική Αορίστου με καταλήξεις Οριστικής Ενεστώτα”… Πράγματι, από μορφολογική άποψη, αυτό ακριβώς είναι ο Μέλλων της αρχαίας ελληνικής. Παρόμοια είναι η κατάσταση και στα λατινικά.
Έχεις επίσης δίκιο ότι η βασική διάκριση έχει να κάνει με “το ποιόν του ρήματος” και όχι με το χρόνο (παρελθόν, παρόν, μέλλον). Όταν όμως λέμε “το ποιόν του ρήματος”, η κύρια διάκριση δεν είναι στιγμιαίο/διαρκές, αλλά τετελεσμένο/μη-τετελεσμένο. Κοίτα π.χ. πώς έχει η κατάσταση στα βιβλικά εβραϊκά: http://www.hebrew4christians.com/Grammar/Unit_Ten/Introduction/introduction.html
(Ναι, το ξέρω ότι δεν είναι γλώσσα της ΙΕ οικογένειας, αλλά νομίζω πως θα σ’ ενδιαφέρει. Κάποιοι μάλιστα υποστηρίζουν ότι και στην ΠΙΕ η πρώτη και βασική διάκριση ήταν ακριβώς πάνω στον άξονα τετελεσμένο/μη-τετελεσμένο κι ότι όλες οι άλλες διακρίσεις είναι υστερογενείς.)
Φιλίστωρ,
θα συνεχίσω το σημείωμα μεθαύριο. Προς το παρόν ας σημειώσω ότι ο Μέλλων της αρχαίας ελληνικής και της λατινικής διαφέρουν: της λατινικής ο Μέλλων είναι αντικειμενικότερος της αρχαίας ελληνικής, ο οποίος είναι υποκειμενικότερος, είναι περισσότερο δηλαδή χρόνος από ό,τι της αρχαίας,ο οποίος είναι μισοέγκλιση, μισοχρόνος, ας μου επιτραπούν οι εκφράσεις. Έτσι, ο της αρχαίας Μέλλων τείνει προς τον Ενεστώτα, την ώρα που ο της λατινικής απομακρύνεται. Το χαρακτηριστικό αυτό είναι εντονότερο στη μετοχή Μέλλοντα: Ave Caesar, morituri te salutant! Η μετοχή morituri (οι μελλοθάνατοι) έχει αντικειμενική χροιά και διαστέλλεται, απομακρύνεται σαφώς από τον ενεστώτα salutant.
Σε ευχαριστώ για την υπόδειξή σου για την εβραϊκή. Οι γνώσεις μου γι αυτή τη γλώσσα δεν είναι ούτε καν υποτυπώδεις – πόσο θα ήθελα να τη γνώριζα! Μόνο και μόνο να έχω πρόσβαση στην (ποιμενική) εβραϊκή γραμματεία.
Ναι, ασφαλώς υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στο Μέλλοντα της αρχαίας ελληνικής και της λατινικής. Πρώτα απ’ όλα, στο σχηματισμό: Ο Μέλλων της αρχαίας ελληνικής παραπέμπει στο θέμα του Αορίστου, ενώ ο Μέλλον της λατινικής στο θέμα του Παρατατικού. Το σημαντικό όμως, από μορφολογικής πλευράς, είναι ότι ο Μέλλων και στις δύο γλώσσες δε δείχνει να πατάει γερά στα πόδια του. Μοιάζει κάπως “νόθος”, κάπως “ετερόφωτος”. (Μια άλλη ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια είναι πως δεν υπάρχει Υποτακτική Μέλλοντος ούτε στα αρχαία ελληνικά, ούτε στα λατινικά…)
Πάντως, μάλλον έχεις δίκιο ότι στα λατινικά ο Μέλλων δείχνει να είναι “αντικειμενικότερος” σε σχέση με τα αρχαία ελληνικά. Δυστυχώς τα λατινικά μου δεν είναι τόσο καλά, όσο θα ήθελα, οπότε δε μπορώ να συνεισφέρω και πάρα πολλά στην κουβέντα.
Όπως και να ‘χει, περιμένω με ενδιαφέρον τη συνέχεια του άρθρου, όπου υποθέτω ότι θ’ αναφερθείς και στον περιφραστικό σχηματισμό του Μέλλοντα της νέας ελληνικής -και όχι μόνο. (Υπάρχει μια γενικότερη τάση περιφραστικού σχηματισμού του Μέλλοντα στις υστερότοκες ΙΕ γλώσσες. Έχει πολύ ψωμί η δουλειά…)
Υ.Γ.: Όσο για τα εβραϊκά, κάτι μου λέει ότι, αν έπαιρνες απόφαση να τα μελετήσεις, μάλλον θα τα ερωτευόσουν… 🙂
Φιλίστωρ,
το σχόλιό σου με πετυχαίνει την ώρα του τσίπουρου – τσιπουράκι μετά την καλλιέργεια της γης και Γραμματική, unpaictable, άπαιχτος συνδυασμός. Δε μπορείς να φανταστείς πόσο χαίρομαι που συνάντησα έναν συνομιλητή που να τον ενδιαφέρει η γλωσσολογία, η Γραμματική, η Σύνταξη.
Καταφεύγω στη σειρά TEACH YOURSELF του εκδοτικού οίκου Hodder and Stoughton για να αποκτήσω μια πρώτη εντύπωση μιας γλώσσσας. Εδώ και χρόνια, όλο λέω να εφοδιαστώ και την εβραϊκή και όλο το αναβάλλω – προπορεύομαι της κρίσης τουλάχιστον μια δεκαετία! Αύριο θα συνεχίσω για τον Μέλλοντα και θα σου το αφιερώσω.
Γνωρίζεις εβραϊκά;
Ψιλοπράματα… Είχα ξεκινήσει να μαθαίνω πριν από δυο δεκαετίες (και βάλε), αλλά δεν έφτασα πολύ μακριά. Τώρα τα έχω ξεχάσει σχεδόν τελείως. Τίποτα δεν πάει εντελώς χαμένο πάντως. Μου έμεινε μια βασική ιδέα για το πώς δομείται αυτή η γλώσσα -και μου έμειναν και τα βιβλία.