φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Το κείμενο της Ιλιάδας που έχουμε στα χέρια μας και διαβάζουμε και μελετάμε μάς παρωθεί να διατυπώσουμε τη θεωρία ότι δεν γράφτηκε από κάποιον που άρχισε να γράφει κάποια μέρα και μετά από μήνες ή λίγα χρόνια το τελείωσε, όπως υποστηρίζουν οι της ενιαίας σύνθεσης· μας παρωθεί, αντίθετα, να διατυπώσουμε τη θεωρία της μακροχρόνιας διαμόρφωσης – η οποία είναι γνωστή ως θεωρία της πολλαπλής πατρότητας. Θεωρώ ότι οφείλουμε να εγκαταλείψουμε αυτό το όνομα: δεν μου αρέσει και πολύ η μεταφορά της πατρότητας, η διάσταση της σύνθεσης της Ιλιάδας ως μακροχρόνιας διαδικασίας δεν δηλώνεται ενώ όλο ενδιαφέρον, το σημασιολογικό βάρος θα έλεγα, μετατίθεται στο πρόσωπο όχι στη διαδικασία.
Ένα από τα (πολλά) στοιχεία που δεν λαμβάνει υπόψη της η θεωρία της ενιαίας σύνθεσης είναι η πρακτική και οι συνθήκες της χειρόγραφης αντιγραφής των κειμένων. Πώς να εξηγήσουμε την ύπαρξη τόσο πολλών κειμένων της Ιλιάδας από τα μέσα του 6ου π. Χ. αιώνα, από την εποχή του Πεισιστράτου, μέχρι την έκδοση ενός στερεότυπου κειμένου κατά την ελληνιστική εποχή (3ος και 2ος π. Χ. αιώνες) αλλά και μετά από αυτήν; Υπάρχει μία και μόνο μία εξήγηση: οι αντιγραφείς μπορούσαν να προσθέσουν ή να επανεπεξεργαστούν στίχους, σκηνές μέχρι και επεισόδια. Υποστηρικτής της θεωρίας της ενιαίας σύνθεσης θα μπορούσε να αντιτείνει ότι ναι μεν όλες αυτές οι Ιλιάδες προέρχονται από την επέμβαση των αντιγραφέων αλλά η πηγή όλων είναι η Ιλιάδα που συντάχθηκε στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα (750-700) από τον Όμηρο. Θα μπορούσε όμως, θα ήθελε ένας φτωχός, περιπλανώμενος επαγγελματίας αφηγηγής να καταγράψει την Ιλιάδα που αφηγούνταν μπροστά σε πλούσιους αριστοκράτες ακροατές. Ούτε θα μπορούσε ούτε θα ήθελε. Θα μπορούσε όμως και θα ήθελε να την καταγράψει κάποιος πλούσιος αριστοκράτης με τη βοήθεια ενός επαγγελματία αφηγητή. Η Ιλιάδα όμως που θα κατέγραφε δεν θα ήταν η Ιλιάδα που έχουμε σήμερα.
Εάν η Ιλιάδα που έχουμε στα χέρια μας είναι η Ιλιάδα που γράφτηκε το 750 π. Χ. ή λίγο πιο μετά, τότε υπάρχει μια πολύ μεγάλη δυσκολία, μια δυσκολία την οποία δεν μπορεί να εξηγήσει η θεωρία της ενιαίας σύνθεσης – την οποία ούτε καν έχει σκεφτεί. Ας δούμε ποια είναι αυτή η δυσκολία.
Λέμε ότι η Ιλιάδα είναι ένα έξοχο μνημείο, το εξοχότερο, της ηρωικής ποίησης. Η ηρωική ποίηση ήταν μια ζωντανή αφήγηση με ρυθμό γι αυτό και τη λέμε ηρωική ποιητική προφορική αφήγηση. Ο όρος ποιητική προφορική αφήγηση υποδεικνύει την τεχνική, τη μορφή, ενώ ο όρος ηρωική το αντικείμενο της ποιητικής αφήγησης, το περιεχόμενο: τα κατορθώματα κάποιου ήρωα, κάποιων ηρώων. Ο ήρωας ήταν πολεμιστής ποιμένας, οπότε προτείνω την ηρωική ποίηση να τη λέμε ηρωική ποιμενική προφορική αφήγηση διότι υπάρχει και ηρωική ποίηση που δεν είναι ποιμενική αλλά: αφενός κακώς τη λέμε ηρωική και αφετέρου καταλαμβάνει ελάχιστο μόνο μέρος της παγκόσμιας ηρωικής ποίησης – χαρακτηριστικό παράδειγμα το έπος του Γκιλγκαμές.
Η ηρωική ποιητική προφορική αφήγηση εξυμνεί κυρίως τα κατορθώματα του ήρωα αλλά δεν λησμονεί και τα παθήματά του. Εξυμνεί τις ηρωικές αξίες, τον ηρωικό κώδικα συμπεριφοράς, της ηρωικές πρακτικές, την ηρωική ηθική, την ηρωική ιδεολογία και ψυχοσύνθεση. Εάν αναρωτηθούμε εάν όλα αυτά τα κάνει η Ιλιάδα, θα απαντήσουμε καταφατικά: ναι, τα κάνει με έξοχο και συγκλονιστικό και μοναδικό τρόπο. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία: η Ιλιάδα εξυμνεί τον ηρωισμό.
Να ποια είναι η δυσκολία, φίλες και φίλοι: η Ιλιάδα εξυμνεί τον ηρωισμό αλλά και τον αποκηρύσσει. Η Ιλιάδα που έχουμε είναι ηρωική ποίηση αλλά και δεν είναι! Ενώ αφηγείται πολεμικά κατορθώματα ηρώων δεν παύει να λέει στους ακροατές και αναγνώστες ήρωες αριστοκράτες: είναι καλύτερα να πάψετε να είστε ήρωες! Στην Ιλιάδα παρακολουθούμε την εναγώνια μεταμόρφωση ενός ήρωα αριστοκράτη, του Αχιλλέα, σε έναν αριστοκράτη που δεν είναι ήρωας.
Θα μπορούσε, φίλες και φίλοι, ένας αοιδός, ένας υπηρέτης των αριστοκρατών, ἐνας φτωχός περιπλανώμενος επαγγελματίας αφηγητής να προτείνει, να υποδεικνύει κάτι τέτοιο στο αριστοκρατικό ακροατήριό του; Κατά κανένα τρόπο. Οι αοιδοί αφηγούνταν αυτά που ήθελαν, που θα ήθελαν να ακούσουν οι αριστοκράτες ακροατές τους. Ένας δυσάρεστος στους αριστοκράτες αοιδός θα πέθαινε στη ψάθα από την πείνα. Εάν ο αφηγητής αποκήρυσσε τον ηρωισμό αυτό θα γινόταν μόνο εάν πρώτα οι ίδιοι οι αριστοκράτες τον αποκήρυσσαν ενώ ταυτόχρονα τον εξυμνούσαν. Πώς γίνεται όμως και να εξυμνείς και να αποκηρύσσεις τον ηρωισμό; Οι αριστοκράτες ακροατές του Ομήρου, των επαγγελματιών αφηγητὠν στο δεύτερο μισό του όγδοου αιώνα (750-700) ήταν ήρωες, ήταν δηλαδή πολεμιστές ποιμένες; Εάν ήταν ήρωες, γιατί να αποκηρύξουν τον ηρωισμό; Εάν δεν ήταν, τί ήταν και γιατί τον εξυμνούσαν ενώ τον αποκήρυσσαν;
Πώς η Ιλιάδα αποκηρύσσει τον ηρωισμό; Υπάρχει κάποια αφηγηματολογική τεχνική αποκήρυξης του ηρωισμού;
Από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, τα ερωτήματα αυτά, φίλες και φίλοι, διατυπώνονται για πρώτη φορά. Όλα αυτά τα ερωτήματα προέρχονται από την προκείμενη διαπίστωση ότι η Ιλιάδα και εξυμνεί και αποκηρύσσει τον ηρωισμό. Είναι όμως σαφές ότι πρώτα και κυρίως τον εξυμνεί και μετά και δευτερευόντως τον αποκηρύσσει. Είναι επίσης σαφές, σαφέστατο, ότι η Ιλιάδα καταβάλλει φιλότιμες και τεράστιες προσπάθειες, σε σημείο που μερικές φορές να μας φαίνεται έως και φαιδρή (το καλύβι του Αχιλλέα στην Ω αναπαριστάνεται ως ένα μεγάλο οίκημα και περιγράφεται με όρους οδυσσειακού μεγάρου!), να παρακινήσει το ακροατήριό του να ταυτιστεί με τους ήρωες της αφήγησης. Οι προσπάθειες αυτές εντοπίζονται σε τμήματα της Ιλιάδας που η αποκήρυξη του ηρωισμού είναι ο βασικός σκόπός της αφήγησης – εκεί όπου εξυμνείται η ηρωισμός οι προσπάθειες είναι παντελώς ανύπαρκτες. Άντιλαμβανόμαστε ότι ο συνθέτης νιώθει την ανάγκη να παρακινήσει τους ακροατές να ταυτιστούν με τους ήρωες που παύουν να είναι ήρωες.
Η Ιλιάδα καταγράφει αυτά που βλέπει· κι αυτά που βλέπει είναι τα εξής: το κοινό της, οι αριστοκράτες ήταν ήρωες, ποιμένες πολεμιστές και τώρα παύουν να είναι ήρωες, ποιμένες πολεμιστές. Και τί είναι; Η Ιλιάδα, στην περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα (ραψωδία Σ) μας το λέει με σαφήνεια: οι ποιμένες εγκαταλείπουν την εκτροφή των ζώων και στρέφονται στην καλλιέργεια της γης, από ποιμένες γίνονται γαιοκτήμονες, τα κτήματα των οποίων καλλιεργούν οι δούλοι. Η Ιλιάδα είναι μια έξοχη υπαινικτική μαρτυρία για τις πρώτες μέρες της γένεσης του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής. Γιατί όμως θα έπρεπε να αποκηρύξουν τον ηρωισμό ενώ τον εξυμνούσαν;
Όταν λέμε ηρωισμός εννούμε την επιδιωκόμενη αύξηση της ισχύος μέσω της εκδίωξης ή της εξόντωσης του γειτονικού ποιμενικού γένους (φρατρίας, φυλής, λαού). Ο γείτονας ποιμένας είναι ένα μεγάλο πρόβλημα που πρέπει να βγει από τη μέση, με διώξιομο ή εξόντωση, λόγω στενοχωρίας, λόγω έλλειψης λιβαδιών. Η ισχύς του ήρωα, ποιμένα πολεμιστή, αυξάνεται, αναπαράγεται, εξασφαλίζεται μόνο με τη βία, την εκδίωξη ή την εξόντωση. Η ισχύς όμως του γαιοκτήμονα δουλοκτήτη εξασφαλίζεται μόνο με την ειρηνική συνύπαρξη και αποφυγή της αρπαγής και της εξόντωσης (δίκη) λόγω του πλήθους των δούλων και λόγω της σύμπραξης για την αρπαγή της γης των μικροϊδιοκτητών γης. Όχι έρις, δίκη! Από τη στιγμή που η επιδίωξη της αύξησης της ισχύος είναι σταθερή, ο ηρωισμός δεν μπορεί να εκριζωθεί. Αντίπαλος τώρα δεν είναι ο γείτονας γαιοκτήμονας αλλά οι δούλοι και οι μικροϊδιοκτήτες. Οι δούλοι δεν πρέπει να εξοντώνονται διότι είναι ακριβά εμπορεύματα αλλά να μάθουν να υπακούουν – Όχι εξόντωση, λόγος, διαταγή δηλαδή που αυξάνει την Ισχύ! Οι άρρωστοι όμως και οι γέροι δούλοι πρέπει να εξοντώνονται διότι το να ζουν χωρίς να παράγουν συνιστά μείωση του υπάρχοντος πλούτου, άρα της υπάρχουσας ισχύος. Πρέπει επίσης να εκδιώκονται ή να εξοντώνονται οι μικροκαλλιεργητές – για να αυξηθεί ο πλούτος και η ισχύς.
Ο ποιμενικός ηρωισμός μετεξελίσσεται και παραχωρεί τη θέση του στον γαιοκτημονικό ηρωισμό. Ο ποιμενικός ηρωισμός αποκηρύσσεται: δεν υπάρχει λόγος να εκδιώκουμε και να εξοντώνουμε τους γείτονες γαιοκτήμονες, πρώην ποιμένες – ίσα ίσα η συνύπαρξή μας και η συνεργασία μας είναι όρος της αύξησης της ισχύος. Θα πρέπει επίσης να συνύπαρξουμε και με τους Υποτελείς, τους δούλους. Θα πρέπει όμως να εξοντώνουμε τους ανίατα άρρωστους και γέρους δούλους και να διώχνουμε ή να εξοντώνουμε ή να υποδουλώνουμε τους μικροϊδιοκτήτες γης. Αυτός είναι ο γαιοκτημονικός ηρωισμός.
Αποκηρύσσεται ο ποιμενικός ηρωισμός (Ιλιάδα), εξυμνείται ο γαιοκτημονικός ηρωισμός (Οδύσσεια).
Η μετάβαση από τον ποιμενικό ηρωισμό στον γαιοκτημονικό ήταν διαδικασία μακράς διάρκειας. Οι επαγγελματίες αφηγητές ήσαν μάρτυρες αυτής της διαδικασίας αποκήρυξης του ποιμενικού ηρωσιμού και την κωδικοποίησαν, την ενσωμάτωσαν στις αφηγήσεις τους (Ιλιάδα). Το γεγονός όμως ότι η Ιλιάδα πρώτα και κυρίως εξυμνεί τον ηρωισμό και μετα και δευτερευόντως τον αποκηρύσσει, μάς παρακινεί να εικάσουμε ότι υπήρχε μια Ιλιάδα που μόνο τον εξυμνούσε! Ο 8ος π. Χ. αιώνας ήταν η εκκίνηση της μετάβασης από τον ποιμενισμό στην καλλιέργεια της γης, οπότε το στοιχείο του αφηρωισμού, της αποκήρυξης του ποιμενικού ηρωισμού βρίσκονταν σε εμβρυακή μόρφή. Στην Ιλιάδα όμως που διαθέτουμε βρίσκεται σε πλήξη εξέλιξη! Αυτό σημαίνει ότι η Ιλιάδα μας δεν συντέθηκε και δεν καταγράφηκε στα τέλη του 8ου αιώνα π. Χ.!
Υπήρχε άραγε εκείνη την εποχή κάποια Ιλιάδα που μόνο εξυμνούσε τον ηρωισμό, που δεν θα διανοοούνταν να αποκηρύξει τον ηρωισμό; Είμαστε βέβαιοι ότι υπήρχε ηρωική προφορική ποιητική αφήγηση· και οι περισσότεροι ομηριστές θεωρούν ότι υπήρχε και μια Ιλιάδα αλλά δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πως θα ήταν. Εάν όμως δεχτούμε ότι δεν αποκήρυσσε τον ηρωισμό, εάν αφαιρέσουμε τα αφηρωιστικά τμήματα της Ιλιάδας μπορούμε να αναχθούμε σε μια Ιλιάδα του 8ου αιώνα.
Στην Ιλιάδα διαβάζουμε εκτενείς περιγραφές μαχών αλλά διαβάζουμε και περιγραφές της ζωής πριν και μετά τις μάχες αλλά και περιγραφές της ζωής σε εποχές ειρήνης. Εκεί όπου διαβάζουμε εκτενείς περιγραφές μαχών δεν υπάρχει ίχνος αφηρωισμού· εκεί όπου δεν διαβάζουμε περιγραφές μαχών ο αφηρωισμός, η αποκήρυξη του ηρωσμού απογειώνεται! Διατυπώνω λοιπόν την άποψη ότι ο πολεμικός πυρήνας της Ιλιάδας είναι γνήσια ηρωική ποίηση, είναι η Ιλιάδα-έπος του 8ου αιώνα. Εάν καταγράφηκε κάποια Ιλιάδα στα τέλη του 8ου αιώνα θα ήταν μια σύντομη, σε σύγκριση με τη μνημειώδη Ιλιάδα, αφήγηση.
Όσο εντεινόταν και επεκτεινόταν η μετάβαση από τον ποιμενισμό στη καλλιέργεια της γης, όσο οι ποιμένες γίνονταν γαιοκτήμονες δουλοκτήτες, τόσο αποκηρύσσονταν ο ποιμενικός ηρωσμός, τόσο καταγράφονταν και ενσωματώνονταν στην πολεμική, γνήσια ηρωική αφήγηση. Η Ιλιάδα που διαθέτουμε εἰναι ένα μνημείο αυτής της διαδικασίας που ολοκληρώθηκε στα μέσα του 6ου αιώνα π. Χ., λίγα μόνο χρόνια πριν την εμφάνιση της τραγωδίας στην Αθήνα.
Αύριο, μεθαύριο, θα εξετάσουμε την αφηγηματολογική τεχνική του αφηρωισμού, πως δηλαδή ο αφηγητής ενσωματώνει και καταγράφει την αποκήρυξη του ηρωισμού· και μετά, μια άλλη μέρα, θα δούμε πως συσχετίζεται η παρακμή και η εξαφάνιση της ηρωικής ποίησης με τη γένεση της τραγωδίας, η οποία καταγράφει την απομόνωση του ήρωα (ατόμου) από την κοινωνία, την απροθυμία δηλαδη του ήρωα-ποιμένα να είναι ήρωας-ποιμένας, τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο ήρωας την εποχή της μετάβασης στην κατάσταση του μη ήρωα.
Βρέχει, βρέχει ασταμάτητα!
Σχολιάστε ελεύθερα!