in κοινωνικός πόλεμος, οδηγός ανάγνωσης της Οδύσσειας

Πηνελόπη σημαίνει ‘πάπια’: γιατί ο Οδυσσεύς σκότωσε τους μνηστήρες;

    φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

  το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον Μιχάλη Πασιάκο

    Κάθε μία νέα ανάγνωση της Οδύσσειας είναι και μία νέα επαναφορά και ενίσχυση της απορίας μου  για ποιον ή ποιους λόγους ο Οδυσσεύς σκότωσε τόσο αμείλικτα και αδίστακτα και αγρίως φρικωδώς τους μνηστήρες της Πηνελόπης για να τους εκδικηθεί –  τί έγκλημα όμως είχαν διαπράξει;  Η απορία δεν είναι μόνο δική μου –  τα χρόνια της ηθικής αγανάκτησης κατά της άγριας εκδίκησης του Οδυσσέα είναι τόσα όσα και της Οδύσσειας.  ( Πηνέλωψ όνόμαζαν οι αρχαίοι Έλληνες ένα είδος πολύχρωμης  πάπιας, πουλί που συμβολίζει την συζυγική πίστη λόγω της ‘μονογαμικής’ της συμπεριφοράς).  Η ύπαρξη της απορίας δεν σημαίνει ασφαλώς και ανυπαρξία εξήγησης –  με αυτη την απορία και την εξήγησή της θα ασχοληθούμε σήμερα, φίλες και φίλοι.

      Η ιστορία, η ποίηση, η μυθολογία και τα παραμύθια μάς λένε ότι όταν ένας πλούσιος αριστοκράτης ήθελε να παντρέψει την κόρη του καλούσε γόνους αριστοκρατικών οικογενειών στο σπίτι του, τους παρείχε γενναιόδωρη φιλοξενία για μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα και ένας από αυτούς την παντρευόταν, την έπαιρνε και επέστρεφε στο σπίτι του. Οι νέοι αυτοί ονομάζονταν μνηστήρες. Θα εικάσουμε ότι την παντρευόταν ή ο πιο πλούσιος, κοινωνικά ισχυρός,  ή ο πιο ρωμαλέος –  εικασία που βασίζεται σε μαρτυρίες.    

     Ο Ηρόδοτος μας λέει ( 6.126 -131) ότι με αυτόν τον τρόπο πάντρεψε, το 575 π. Χ., την κόρη του Αγαρίστη (άγαν αρίστη, πάρα πολύ όμορφη) ο τύραννος της Σικυώνας Κλεισθένης. Ο Κλεισθένης φιλοξένησε τους επίδοξους  μνηστήρες, γόνους των ισχυρότερων αριστοκρατικών οικογενειών των ισχυρότερων πόλεων,  τους ονοματίζει έναν έναν,  πάνω από ένα χρόνο για να δοκιμάσει την ανδρεία τους (ανδραγαθίη), την ιδιοσυγκρασία τους (οργή), τη μόρφωσή τους (παίδευσις) και τη συμπεριφιορά τους (τρόπος). Όσο καιρό τους κράτησε, γράφει ο Ηρόδοτος, τους παρείχε ό,τι χρειάζονταν και τους φιλοξένησε μεγαλοπρεπέως. Τελικά, ο Κλεισθένης έδωσε την κόρη του στον Μεγακλή από την Αθήνα, της οικογένειας των Αλκμεωνιδών, της ισχυρότερης οικογένειας, που έκοβε και έρραβε για πολλούς αιώνες. Η Αγαρίστη γέννησε δύο αγόρια: το ένα ήταν ο Κλεισθένης, ο φερόμενος ως ιδρυτής της αθηναϊκής δημοκρατίας· το άλλο ονομάζονταν Ιπποκράτης, η κόρη του οποίου Αγαρίστη παντρεύτηκε τον Ξάνθιππο και γέννησε τον γνωστό μας Περικλή. Λίγες μέρες πριν γεννήσει είχε δει στον ύπνο της ότι γέννησε λιοντάρι. Ο Ηρόδοτος τα γράφει όλα αυτά.

    Δεν έχουμε άλλες ιστορικές μαρτυρίες, τουλάχιστον εγώ δεν γνωρίζω,  για επιλογή γαμπρού με αυτόν τον τρόπο. Πιθανόν να είχε παρακμάσει και σβήσει και ο Κλεισθένης να τον αναβίωσε. Η ποίηση όμως και η μυθολογία μας λένε ότι στο παρελθόν ήταν συνηθισμένος. Στον Κατάλογο Γυναικών, που αποδίδεται στον Ησίοδο, διαβάζουμε ότι με  αυτόν τρόπο παντρεύτηκε η ωραία Ελένη –  εάν ζούσε σήμερα σίγουρα θα παρουσίαζε πρωινάδικο και θα έδειχνε αφειδώς μπούτια, βυζιά και κώλο. Την πήρε ο Μενέλαος πλείστα πορών, έδωσε τα περισσότερα (έεδνα) στον πλειστηριασμό και την πήρε. 

 

       Στον Πίνδαρο διαβάζουμε (Ένατος Πυθιόνικος, 105 και εξής) ότι οι Δαναός και Ανταίος έδωσαν τις κόρες του στους  μνηστήρες που νίκησαν σε αγώνα δρόμου. Ο δε Παυσανίας (3. 12.1) γράφει ότι σύμφωνα με τη μυθολογία της Σπάρτης ο Ικάριος, ο πατέρας της Πηνελόπης, έδωσε την κόρη του στον νικητή αγώνα δρόμου, στον Οδυσσέα.

    Η Οδύσσεια μας λέει ότι λίγοι μόνο μνηστήρες κατάγονταν από την Ιθάκη, οι περισσότεροι από τα πέριξ νησιά και την Πελοπόννησο, ήταν πάνω από εκατό και ότι βρίσκονταν στο παλάτι του Οδυσσέα τρία χρόνια ( β 89 και 106-7). Για να πάνε εκεί, για να διεκδικήσουν την Πηνελόπη,  κάποιος τους κάλεσε, έτσι δεν είναι;  Απρόσκλητοι να πήγαν, αποκλείεται. Ποιος τους κάλεσε;  Κάποιος έπρεπε να αποφασίσει για το ποιος θα ήταν ο γαμπρός. Ποιος;  Η Πηνελόπη;  Αποκλείεται! Ο πεθερός της ο Λαέρτης;  Όχι!  Ο γιος της Τηλέμαχος; Όχι! Εάν η Πηνελόπη ήθελε να ξαναπαντρευτεί, σύμφωνα με τις αρχαιοελληνικές πρακτικές, μας το λέει η Οδύσσεια (α 275-8), έπρεπε να γυρίσει τονπατέρα της, τον Ικάριο,  κι αυτός ήταν αρμόδιος ρυθμίσει την εκκρεμότητα. Ας τα παραβλέψουμε όμως αυτά. Γιατί η Πηνελόπη δεν διάλεγε τον μνηστήρα, εάν θεωρήσουμε ότι είχε αυτό το δικαίωμα, επί τρία ολόκληρα χρόνια;   Κι ας υποθέσουμε ότι διάλεγε κάποιον –  δεν θα πήγαινε στο σπίτι του γαμπρού;  Θα πήγαινε!  Κι αφού τους είχαν καλέσει, δεν έπρεπε να τους προσφέρουν και γενναιόδωρη φιλοξενία;  Έπρεπε!

      Απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, φίλες και φίλοι, δεν θα βρούμε στην Οδύσσεια. Εάν οι μνηστήρες πήγαν εκεί για να διεκδικήσουν την Πηνελόπη, θα έπρεπε και να φάνε και να πιούνε και να τραγουδήσουν και να χορέψουν και να γαμήσουν και καμιά δούλα του παλατιού, υπήρχαν πολλές. Δεν πήγαν εκεί απρόσκλητοι, ούτε πήγαν να φάνε το βιος του Οδυσσέα κι όταν θα έφευγαν δεν θα έπαιρναν μαζί τους τη περιουσία του. Αν και η Οδύσσεια δεν μας λέει σχεδόν τίποτα για την κατάσταση που επικρατούσε στο παλάτι,  ο αναγνώστης σχηματίζει την εντύπωση ότι οι μνηστήρες δεν είναι άρπαγες και αλαζόνες και βίαιοι.

     Στη πρώτη κιόλας ραψωδία η οδηγία που δίνει η Αθηνά στον Τηλέμαχο είναι χαρακτηριστική (α 274): μνηστήρας  μεν επί σφέτερα σκίδνασθαι άνωχθι:  υπέδειξε, διέταξε, ζήτησε, πες (άνωχθι)  στους μνηστήρες να διαλυθούν (σκίδνασθαι)  και να πάει ο καθένας στο σπίτι του (επί σφέτερα). Ο τρόπος με τον οποίο δίνεται η συμβουλή μας υποβάλλει την βεβαιότητα, όχι την αίσθηση, ότι αυτοί προφανώς, ως φιλοξενούμενοι,  ήταν υποχρεωμένοι να υπακούσουν, να πάρουν τα πόδια τους, δεν υπήρχαν αυτοκίνητα τότε,  και να πάνε  στα σπίτια τους. Ούτε αλαζονεία διακρίνω ούτε βαναυσότητα.

     Του δίνει κι άλλες συμβουλές και είκοσι μόλις στίχους πιο κάτω τελειώνει με την εξής (α 293-6) αλλά σας θερμοπαρακαλώ μην κόψετε τις φλέβες σας:

  Κι αφού τελειώσεις και κάνεις όλα αυτά (αυτάρ επήν δή ταύτα τελευτήσης τε και έρξης) , σχεδίασε με το μυαλό σου και την καρδιά σου (φράζεσθαι δη έπειτα κατά φρένα και κατά θυμόν), πως θα σκοτώσεις τους μνηστήρες μέσα στο παλάτι σου με δόλο ή φανερά (όππως κε μνηστήρας ενί μεγάροισι τεοίσι / κτείνης ηέ δόλω ηέ αμφαδόν)

   Όχι, θεά καριόλα Αθηνά, εδώ δεν μας τρέλανε ο καπιταλισμός και η αντιλαϊκή κυβέρνηση της Πασοκονεοδημοκρατίας, εσύ θα μας τρελάνεις;

θα συνεχίσω αύριο το πρωί

 

 

 

 

 

 

 

έεδνα σε κωλάδικο  

 

 

 

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Χαρδουβέλης σημαινει: ο κρικος που μπαινει
    στη μυτη του γουρουνιου για να μην σκαβει !
    κανε μου λαϊκ, και θεσε το ερωτημα εσυ
    φιλωσε δεκακις

  2. Αθανάσιε, ευχαριστώ για την αφιέρωση!
    Περιμένω με αγωνία τη συνέχεια!

  3. Η Οδύσσεια συμβολιζει το εσωτερικο ταξιδι της ψυχής, ο μνηστηρας πχ Αντίνοος σημαίνει αντί του νου.Αν το δεις υπό το πρίσμα του εσωτερισμου( υπαρχουν πολλα βιβλια που κάνουν την αναλυση) νομίζω οτι θα σου λυθουν οι αποριες, γιατι ολα ειναι συμβολισμοι κι οχι κυριολεξιες, αλλα στο σχολειο το διδασκουν εντελως τυπικα με φιλολογικα στοιχεια κι ετσι χανεται η πραγματικη αξια της Οδύσσειας.