in η σύνθεση της Ιλιάδας

για τον τρόπο σύνθεσης της Ιλιάδας: μια νέα προσέγγιση

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΤΟ σημερινό σημείωμα θα είναι μια  πλήρης, αν και άκρως συνοπτική,  έκθεση μελέτης που δεν γνωρίζω αν ποτέ ολοκληρωθεί και δημοσιευτεί. Είναι μια σκυτάλη την οποία παραδίδω με  χαρά σε νέους και νέες φιλομαθείς και ανοιχτόμυαλους, φοιτητές, φιλόλογους και σε οποιονδήποτε και οποιαδήποτε μελετά την Ιλιάδα και τον ενδιαφέρει το ζήτημα του τρόπου σύνθεσής της.

ΣΤΗΝ Εισαγωγή θα παρουσίαζα τις δύο βασικές θεωρίες που επιχειρούν να δώσουν μια εξήγηση για το πως συντέθηκε η Ιλιάδα. Η θεωρία που επικρατεί σήμερα είναι η θεωρία της ενιαίας σύνθεσης. Υποστηρίζει ότι συντέθηκε περί το 750-700 π. Χ., μάλλον στην μικρασιατική Ιωνία, σε κάποια πόλη που μιλούσαν την ιωνική διάλεκτο –  υπάρχει και η άποψη πως συντέθηκε στην Εύβοια, όπου μιλούσαν και εκεί την ιωνική διάλεκτο. Μέχρι εδώ υπάρχει ομοφωνία· για το πώς  συντέθηκε όμως έχουν διατυπωθεί δύο απόψεις. Η μία υποστηρίζει ότι την Ιλιάδα την υπαγόρευσε κάποιος αοιδός, ο Όμηρος, σε κάποιον που γνώριζε γραφή. Ο αοιδός άρχισε να συνθέτει προφορικά, να αυτοσχεδιάζει δηλαδή,  όπως έκανε μπροστά στο ακροατήριο, και ο άλλος έγραφε. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τη διάρκεια της υπαγόρευσης και της καταγραφής –  δεν ήταν ένας μήνας, όχι όμως και πολλά χρόνια. Η άλλη άποψη, δεν την υιοθετούν πολλοί, υποστηρίζει ότι η Ιλιάδα δεν υπαγορεύτηκε αλλά γράφτηκε από τον ίδιο τον συνθέτη που γνώριζε γραφή, συντέθηκε δηλαδή όπως η Αινειάδα από τον Βιργίλιο, η Θεία Κωμωδία από τον Δάντη, ο Χαμένος Παράδεισος από τον Μίλτον. Ο συνθέτης μας άρχισε να γράφει, Μήνιν άειδε, θεά, κλπ, έγραψε την ραψωδία Α, μετά τη Β, έφτασε στην Ω, έγραψε και τον τελευταίο στίχο και η Ιλιάδα τελείωσε! Όπως γράφουμε εμείς σήμερα, ποίηση ή θέατρο ή δοκίμιο ή μυθιστόρημα. Όπως έγραψε ο Αισχύλος τος τραγωδίες του και ο Αριστοφάνης τις κωμωδίες του. Εγείρεται όμως ένα ερώτημα:  Η Ιλιάδα που έχουμε στα χέρια μας είναι αυτή που συνέθεσε ο αοιδός και καταγράφηκε από άλλον; Ναι, είναι η απάντηση,  με την επιφύλαξη ότι κάποιες επουσιώδεις ολιγόστιχες παρεμβολές είναι ένα ενδεχόμενο, άλλοι μιλάνε για βεβαιότητα, που δεν θα πρέπει να το αποκλείσουμε.

Η άλλη θεωρία υποστηρίζει ότι η Ιλιάδα πήρε τη μορφή που είχε κατά τα μέσα του 6ου αιώνα, την εποχή του Πεισιστράτου, και που σε γενικές γραμμές είναι η Ιλιάδα που έχουμε κι εμείς σήμερα και ήταν το αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας διαδικασίας, η οποία άρχισε περί το 700 π.Χ., μπορεί και νωρίτερα, δηλαδή πάνω από 150 χρόνια ή πέντε γενιές. Οι αναλυτικοί, οι υποστηρικτές αυτής της θεωρίας, έφτασαν σε αυτή την άποψη λόγω των πολλών αντιφάσεων που παρουσιάζει το κείμενο, οι οποίες δεν θα έπρεπε να υπάρχουν, εάν η Ιλιάδα συνετίθετο όπως λένε ότι συντέθηκε οι της ενιαίας σύνθεσης. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα –  πολλά περισσότερα στη συνέχεια, σε ξεχωριστά κεφάλαια:  στη ραψωδία  Ι οι απεσταλμένοι του Αγαμέμνονα προσπαθούν να πείσουν τον Αχιλλέα να επιστρέψει στο πεδίο της μάχης αλλά αυτός αρνείται κατηγορηματικά. 713 στίχοι απαράμιλλης ποιητικής τέχνης! Και όμως!  Στη συνέχεια, τουλάχιστον σε δύο περιπτώσεις, ο Αχιλλέας δεν έχει ιδέα γι αυτήν την προσπάθεια, γι αυτόν τον έντονο διάλογο μεταξύ αυτού και τους απεσταλμένων! Για όνομα των Μουσών και της θεάς Μνημοσύνης! Πώς να το εξηγήσουμε αυτό;  Εάν διαβάσουμε την Θ, που προηγείται, και την  Κ, που ακολουθεί, και υποστηρίξουμε ότι οι τρεις αυτές ραψωδίες υπαγορεύτηκαν από τον ίδιο αοιδό ή γράφτηκαν από τον ίδιο συνθέτη, τότε υπάρχει κάποιο πρόβλημα, το οποίο δεν θέλουμε να δούμε κατάματα. Και εξηγούν το πρόβλημα με το πολύ γνωστό απόφθεγμα ότι καμιά φορά ο Όμηρος νυστάζει. Τι νυστάζει, ροχαλίζει! Ο συνθέτης της Θ είναι μετριότητα, της Κ ικανός, πολύ ικανός θα έλεγα,  αλλά της Ι πολύ μεγάλος καλλιτέχνης.

ΤΙ συνέβη;  Οι αναλυτικοί υποστηρίζουν ότι κάποιος συνέθεσε την Ι και την έχωσε μέσα σε μια ήδη υπάρχουσα Ιλιάδα, χωρίς να τον ενδιαφέρει τι λέει τουλάχιστον δύο φορές  ο Αχιλλέας στη συνέχεια (στη Λ και τη Π:  τώρα θα έρθουν να πέσουν στα πόδια μου!  Μα το προηγούμενο βράδυ ήρθαν, πριν λίγες ώρες  –  ήρθαν και σε αναστάτωσαν σφόδρα, πως και το ξέχασες, Αχιλλεύ! Πώς και το ξέχασες,   ποιητή μας, τόσο μελάνι έχυσες!). Οι συνθετικοί δεν αρνούνται ότι πολύ πιθανόν να υπάρχουν μεταγενέστερες παρεμβολές:  πώς μπορούσε κάποιος να παρεμβάλλει στίχους ή και ολόκληρο επεισόδιο; Πώς μπορούσε κάποιος να χώσει  μια ολόκληρη ραψωδία (και δεν είναι η μόνη, όπως θα δούμε)   στο σώμα του κειμένου της Ιλιάδας;  Ποιος θα το έκανε αυτό, για ποιο λόγο;  Είχε αυτό το δικαίωμα;  Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα θα διαμορφώσουν μια νέα προσέγγιση στο ζήτημα του τρόπου σύνθεσης της Ιλιάδας. Πέφτω στα γόνατα και παρακαλώ όσους και όσες ενδιαφέρονται για το θέμα να παρακολουθήσουν την επιχειρηματολογία μου με την δέουσα προσοχή.

ΣΤΟ Πρώτο Κεφάλαιο θα φέρουμε στο προσκήνιο κάτι το οποίο δεν έχουμε συνειδητοποιήσει, έχει όμως πολύ, πολύ μεγάλη σπουδαιότητα για το ζήτημα με το οποίο καταπιανόμαστε. Όλη η αρχαιοελληνική γραμματεία, μέχρι και τον Αριστοτέλη, έχει γραφτεί από πλούσιους αριστοκράτες, δηλαδή από γαιοκτήμονες ή εμπόρους, ιδιοκτήτες δούλων και οι μεν και οι δε.  Υπάρχουν δύο τρία παραδείγματα που οι συγγραφείς δεν ήταν πολύ πλούσιοι ή ήταν και φτωχοί, ήταν όμως ξεπεσμένοι αριστοκράτες –  ο Αρχίλοχος για παράδειγμα. Σε αυτό το κεφάλαιο λοιπόν θα παρουσιάσουμε την κοινωνική καταγωγή και τον πλούτο των συγγραφέων μέχρι και τον Αριστοτέλη. Υπάρχει μόνο μια παραφωνία:  ο φτωχός και τυφλός αοιδός ΄Ομηρος! Το πιο σημαντικό, το πιο δημοφιλές κείμενο όλων των αριστοκρατών όλης της αρχαίας Ελλάδας υπαγορεύτηκε ή γράφτηκε από έναν φτωχό, περιπλανώμενο αοιδό! Ναι, θα μας πει κάποιος. Οι αριστοκράτες δεν ήταν ποιητές, δεν έγραφαν ποίηση, ειδικά ηρωική, δεν ήταν εξοικειωμένοι με την τεχνική του δαχτυλικού εξαμέτρου. Η ένσταση αυτή μας οδηγεί στο δεύτερο κεφάλαιο.

ΣΤΟ Δεύτερο Κεφάλαιο θα παρουσιάσουμε την ειρηνική ζωή των αριστοκρατών. Δεν είναι άσχετο με το θέμα μας, θα το διαπιστώσετε στη συνέχεια. Πώς περνούσαν τη ζωή τους, την καθημερινή τους ζωή;  Τα κείμενα που διαθέτουμε μας παρέχουν πάρα πολλές μαρτυρίες, αφού από τους ίδιους τους αριστοκράτες γράφτηκαν – ειδικά η λυρική ποίηση. Ασχολούνταν  μανιωδώς με τον αθλητισμό, συμμετείχαν σε γιορτές, παρακολουθούσαν θέατρο, έπαιζαν μανιωδώς τυχερά παιχνίδια, ταξίδευαν, συνέτρωγαν στα συμπόσια, τραγουδούσαν, χόρευαν, συζητούσαν για πολλά και διάφορα θέματα, γαμούσαν μανιωδώς όποια τρύπα έβρισκαν, διάβαζαν και έγραφαν –  κι άλλα πολλά έκαναν. Γνωρίζουμε τι έγραφαν:  φιλοσοφία, ιστορία, γεωγραφία. Ασχολούνταν μάλιστα μανιωδώς με την ποίηση. Συνέθεταν ποίηση και την κατέγραφαν. Η έξοχη λυρική ποίηση, χορική (για χορωδία, για ομάδα) και μελική (για έναν),  και η έξοχη τραγική ποίηση γράφτηκε από αριστοκράτες. Λένε ότι ο Πλάτων είχε γράψει τραγωδίες πριν ασχοληθεί με τη φιλοσοφία. Ήταν ικανοί να συνθέσουν λυρική ποίηση, ήταν ικανοί να συνθέσουν και τραγική ποίηση –  και κωμωδία (Αριστοφάνης). Ήταν ικανοί να συνθέσουν και ποίηση σε δακτυλικό εξάμετρο;

ΣΤΟ Τρίτο Κεφάλαιο θα απαντήσουμε στο παραπάνω ερώτημα. Έχουμε πολλά παραδείγματα που μας πείθουν πως οι αριστοκράτες ήταν εξοικειωμένοι με την τεχνική της σύνθεσης σε δαχτυλικό εξάμετρο, το μέτρο της ηρωικής και διδακτικής ποίησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Ησίοδος –  ήταν αριστοκράτης, αν και ξεπεσμένος, και συνέθεσε διδακτική ποίηση, η οποία είναι εξαιρετική. Δεν γνωρίζουμε ποιοι συνέθεσαν τους Ομηρικούς Ύμνους αλλά είναι βέβαιο ότι ήταν αριστοκράτες, όπως θα δείξουμε σε άλλο κεφάλαιο. Γνωρίζουμε κάποια ονόματα ποιητών που συνέθεσαν ηρωική ποίηση, τον Αρκτίνο (Αιθιοπίς), για παράδειγμα.  Κι αυτοί αριστοκράτες ήταν. Είμαστε βέβαιοι ότι όλες οι πρώτες φιλοσοφικές πραγματείες, ας τις πούμε έτσι, ήταν ποιητικές συνθέσεις, γραμμένες από αριστοκράτες, σε δακτυλικό εξάμετρο. Το Περί φύσιος του Παρμενίδη είναι πολύ γνωστό παράδειγμα. Είμαστε λοιπόν κατηγορηματικά βέβαιοι ότι η ενασχόληση των αριστοκρατών με την ποίηση ήταν καθημερινή:  και λυρική ποίηση συνέθεταν και τραγική και κωμική και ηρωική και διδακτική και ότι ήταν εξοικειωμένοι με την τεχνική του δακτυλικού εξαμέτρου.

ΕΔΩ θα κάνουμε μια Πρώτη Παρέκβαση και θα θέσουμε,  και θα απαντήσουμε με τα επόμενα κεφάλαια, το εξής ερώτημα: γιατί δεν έχουμε κείμενα, ποιητικά ή πεζά, γραμμένα από συγγραφείς, ας τους πούμε έτσι, που κατάγονταν από τον λαό, από κατώτερες κοινωνικές τάξεις;  Από μεσαίους ιδιοκτήτες, από μικροκαλλιεργητές, από θήτες (ακτήμονες), από δούλους;  Είχαν γραφτεί και χάθηκαν;  Όχι, είναι η απάντηση, δεν είχαν γραφτεί και χάθηκαν, δεν είχε γραφτεί ούτε ένα, δεν υπήρξαν συγγραφείς καταγόμενοι από κατώτερες κοινωνικές τάξεις –  μόνο οι αριστοκράτες έγραφαν;  Γιατί δεν έγραφε ο λαός;  Η απάντηση: δεν ήξερα να γράφει και να διαβάζει (τουλάχιστον μέχρι το 500 . Χ.),  δεν μπορούσε να εξασφαλίσει γραφική ύλη γιατί ήταν πανάκριβη. Να τα επόμενα δύο κεφάλαια.

ΣΤΟ Τέταρτο Κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με το ζήτημα της σχέσης των αριστοκρατών με τη γραφή. Λέμε ότι το αλφάβητο, η φωνητική γραφή, είναι επινόηση ελληνική. Το επίθετο ελληνική με εκνευρίζει τα μάλα. Θα είμαστε ακριβοδίκαιοι εάν πούμε ότι το αλφάβητο ήταν επινόηση των Ελλήνων αριστοκρατών, των πλούσιων εμπόρων αριστοκρατών ελληνικής καταγωγής. Όχι μόνο το επινόησαν αλλά το λάτρεψαν, το ερωτεύτηκαν. Από το 750 π. Χ. περίπου, που έχουμε τις αρχαιότερες μαρτυρίες, οι αριστοκράτες γράφουν όλο και πιο συχνά, σε ό,τι υλικό μπορούν να γράψουν, για κάθε περίσταση, για κάθε κοινωνική δραστηριότητα. Είμαστε βέβαιοι ότι μέχρι το 500 π. Χ. τουλάχιστον μόνο οι αριστοκράτες γνώριζαν να γράφουν και να διαβάζουν  –  και οι λίγοι αγγειοπλάστες. Γιατί;

ΣΤΟ Πέμπτο Κεφάλαιο θα απαντήσουμε στο ερώτημα που ετέθη. Τα πρώτα μακροσκελή κείμενα γράφονταν πάνω σε ξύλινες πινακίδες (ή δέρματα αιγοπροβάτων) που είχαν αλειφθεί με κερί. Αυτή η γραφική ύλη ήταν πολύ προβληματική: το κερί έλιωνε από τη ζέστη, τα γράμματα αλλοιώνονταν. Το πρόβλημα λύθηκε με την εισαγωγή του παπύρου από την Αίγυπτο, γύρω στο 700 π. Χ. Ο πάπυρος ήταν ακριβός και μόνο οι πλούσιοι αριστοκράτες μπορούσαν να τον προμηθευτούν σε μεγάλες ποσότητες ώστε να μπορούν να γράφουν μακροσκελή κείμενα, όπως είναι η Θεογονία ή τα Έργα και Ημέραι του Ησιόδου (περί το 650 π. Χ.). Είναι βέβαιο ότι η λυρική ποίηση (7ος και 6ος αιώνας) γράφτηκε πάνω σε πάπυρο, όπως και όλα τα άλλα κείμενα της περιόδου αυτής. Η τιμή του παπύρου έπεφτε συνεχώς, μέχρι που φτάσαμε στο σημείο, γύρω στο 420 -410, όπως μας πληροφορεί ο Αριστοφάνης,  να εμφανιστεί το εμπόριο των βιβλίων, των κυλίνδρων από πάπυρο δηλαδή!

ΣΤΟ Έκτο Κεφάλαιο θα επισκεφτούμε τη βιβλιοθήκη του σπιτιού όπου γεννήθηκε ο Πλάτων. Ποια κείμενα περιείχε η βιβλιοθήκη της οικογενείας του;  Αυτά που περιείχαν οι βιβλιοθήκες όλων των αριστοκρατών, όλων των πόλεων στις ακτές ολόκληρης της Μεσογείου:  όλα τα κείμενα που είχαν συνταχθεί μέχρι τότε από όλους τους αριστοκράτες όλων των πόλεων, ας πούμε μέχρι τη γέννηση του Πλάτωνος, το 428 π. Χ. Εάν το εμπόριο βιβλίων στην Αθήνα άρχισε όταν ο Πλάτων θα ήταν καμιά δεκαριά χρονών, ίσως και μεγαλύτερος, αναφύεται ευλόγως το κομβικό ερώτημα:  πώς προμηθεύονταν αυτά τα κείμενα;   [14/10/2015]  Δύο απαντήσεις είμαστε σε θέση να διατυπώσουμε: το δώρο και η αντιγραφή.  Εικάζουμε ότι τα κείμενα θα ήταν μέρος της προσφοράς και της ανταπόδοσης μεταξύ των αριστοκρατικών οικογενειών, ότι ήταν ένα πολύτιμο δώρο που χάριζε, και περίμενε ανταπόδοση. Η αριστοκρατική τελετουργία  της προσφοράς και της ανταπόδοσης εμπλουτίστηκε με ένα νέο, πολύτιμο αντικείμενο, το κείμενο κάποιου αριστοκράτη. Θα πρέπει να εικάσουμε επίσης ότι τα κείμενα τα δανείζονταν για να αντιγραφούν και επιστρέφονταν στον ιδιοκτήτη τους. Μέχρι το 500 π. Χ. τα κείμενα θα αντιγράφονταν από τους ίδιους τους αριστοκράτες αλλά αργότερα την εργασία αυτή θα την έκαναν δούλοι. Υπήρχε λοιπόν ένα δίκτυο κυκλοφορίας των κειμένων μεταξύ των αριστοκρατικών οικογενειών που εξαπλώνονταν σε όλες τις ελληνικές πόλεις της Μεσογείου.

ΤΟ Έβδομο Κεφάλαιο θα έχει τον τίτλο Υπήρχαν κάποτε αναρίθμητες Ιλιάδες. Είπαμε ότι όλες οι αριστοκρατικές οικογένειες είχαν στη διάθεσή τους όλα τα κείμενα που είχαν γραφτεί. Εάν δεν τα είχαν όλα, είναι βέβαιο ότι υπήρχε ένα κείμενο που δεν έλειπε από κανένα αριστοκρατικό σπίτι –  κι αυτό ήταν η Ιλιάδα. Μετά την Καινή Διαθήκη, τα περισσότερα χειρόγραφα που έχουν φτάσει στα χέρια μας είναι τα χειρόγραφα της Ιλιάδας. Είναι βυζαντινής προέλευσης αλλά η βυζαντινή αριστοκρατική (χριστιανική) παράδοση συνεχίζει την αρχαιοελληνική. Με την Ιλιάδα μάθαιναν τα παιδιά των αριστοκρατών ανάγνωση και γραφή, ήταν το κείμενο των αριστοκρατών. Εκείνο που δεν έχουμε συνειδητοποιήσει είναι το γεγονός ότι από το 700 π. Χ. μέχρι τον 30 αιώνα υπήρχαν πολλές και διαφορετικές Ιλιάδες. Είμαστε κάτι παραπάνω από βέβαιοι ότι κάθε πόλη είχε τη δική της Ιλιάδα και ότι υπήρχαν και ιδιωτικές Ιλιάδες! Όταν οι αλεξανδρινοί γραμματικοί άρχισαν να συγκεντρώνουν χειρόγραφα της Ιλιάδας από όλες τις πόλεις έμειναν έκπληκτοι με τις διαφορές που παρουσίαζαν τα χειρόγραφα, οι πάπυροι. Πώς να εξηγήσουμε αυτό το φαινόμενο;

ΣΤΟ Όγδοο Κεφάλαιο (Η σχέση των αριστοκρατών με την Ιλιάδα) θα δείξω ότι η Ιλιάδα ήταν αντικείμενο λατρείας των αριστοκρατών. Τη θεωρούσαν το κείμενό τους, δεν έλειπε από κανένα σπίτι, το αντέγραφαν  για να μην το χάσουν, το διάβαζαν πολύ συχνά, μπορεί και καθημερινά, το θεωρούσαν κοινό κτήμα. Το γεγονός ότι υπήρχαν τόσες πολλές και διαφορετικές Ιλιάδες σημαίνει όδεν θεωρούσαν πως πρέπει να σεβαστούν το κείμενο που κάποιος είχε γράψει. Η Ιλιάδα ήταν δική τους και μπορούσαν να την κάνουν ό,τι ήθελαν. Και όσοι μπορούσαν, όσοι είχαν εξοικειωθεί με την τεχνική της σύνθεσης σε ηρωικό εξάμετρο, την τροποποιούσαν:  συνέθεταν νέα σκηνή ή νέο επεισόδιο, λιγότερο ή περισσότερο εκτενή (η Ι, η Ψ, η περιγραφή των αθλητικών αγώνων,  και η Ω είναι τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα· οι ραψωδίες από Β μέχρι Θ, που εγκιβωτίζουν την αρχή του Τρωικού Πολέμου κατά τη διάρκεια του δέκατου έτους είναι μεταγενέστερες συνθέσεις)· κάποια σύντομη σκηνή την ανέπτυσσαν, την περιέγραφαν πιο διεξοδικά ( η αρχή της ραψωδίας Α)· κάποια τμήματα τα επεξεργάζονταν ξανά (η Η και η Θ)· πρόσθεταν επεισόδια και σκηνές τα οποία δεν έχουν και μεγάλη σχέση με την Ιλιάδα (Η ραψωδία Κ).

ΣΤΟ Ένατο Κεφάλαιο θα ασχοληθώ με την Ιλιάδα του Πεισιστράτου. Η Ιλιάδα που έχουμε είναι σε γενικές γραμμές η Ιλιάδα του Πεισιστράτου.  Τι έκανε ο Πεισίστρατος;  Σταθεροποίησε μια Ιλιάδα λόγω της ύπαρξης πολλών και διαφορετικών ως κριτήριο για την αξιολόγηση των ραψωδών που συμμετείχαν στους ποιητικούς αγώνες κατά των διάρκεια των Μεγάλων Παναθηναίων που είχε καθιερώσει ο Πεισίστρατος, το 556 π. Χ.. Ποιο κείμενο επιλέχθηκε;  Το πιο εκτενές! Είμαστε βέβαιοι ότι υπήρχε μια Ιλιάδα χωρίς την Κ! Προτιμήθηκε όμως αυτή με την Κ –  ήταν πιο μεγάλη! Θα πρέπει να εικάσουμε ότι θα υπήρχε μια άτυπη άμιλλα, ένας άτυπος ανταγωνισμός ως προς το μέγεθος της έκτασης της Ιλιάδας –  όλοι προσπαθούσαν να έχουν στα χέρια τους το πιο εκτενές κείμενο. Για τα δεδομένα της εποχής, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια είναι πάρα πολύ εκτενή κείμενα, εμείς σήμερα δεν μπορούμε να το κατανοήσουμε αυτό! Αυτό σημαίνει ότι η έκταση της Ιλιάδας αυξανόταν συνεχώς για μεγάλο χρονικό διάστημα. Εάν λάβουμε υπόψη μας όλες τις τροποποιήσεις, που εκθέσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, μπορούμε να εικάσουμε το μέγεθος και το περιεχόμενο της αρχικής Ιλιάδας;  Πότε να καταγράφηκε αυτή;  Για απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, θα πρέπει να απαντήσουμε πρώτα σε ένα άλλο. Πολύ ωραία, η έκταση της Ιλιάδας αυξανόταν συνεχώς και με τους τρόπους που παρουσιάσαμε. Η έκταση άλλαζε –  το περιεχόμενο;  Εάν εντοπίσουμε και μια αλλαγή στο περιεχόμενο, αυτό θα επιβεβαιώσει και την αλλαγή της έκτασης.

ΣΤΟ Δέκατο Κεφάλαιο θα φέρω στο προσκήνιο την κομβική αντίφαση του περιεχομένου της Ιλιάδας:  η Ιλιάδα εξυμνεί τον ηρωισμό αλλά και τον αποκηρύσσει!  Σε αυτό το συμπέρασμα έχω καταλήξει στη μελέτη μου Από την Ιλιάδα έπος στην Ιλιάδα τραγωδία, όπου εκθέτω την άποψή μου γιατί αποκηρύσσεται ο ηρωισμός. Υπάρχουν ραψωδίες που εξυμνούν τον ηρωισμό και ραψωδίες που τον αποκηρύσσουν. Ο ηρωισμός εξυμνείται με την περιγραφή των μαχών και αποκηρύσσεται με σκηνές και επεισόδια που δεν είναι πολεμικά, αν και εγκιβωτίζονται, παρεμβάλλονται σε πολεμικές σκηνές ή πολεμικά επεισόδια. Η επίσκεψη του Έκτορα στη Τροία, στη ραψωδία Ζ, είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Τι να πούμε για τη Διός απάτη, για την εξαπάτηση του Δία από την Ήρα με την ερωτική αποπλάνησή του;   Όλες οι σκηνές και τα επεισόδια της ειρηνικής ζωής που αποκηρύσσουν τον ηρωισμό είναι τα τμήματα εκείνα που έχουν αυξήσει την έκταση της Ιλιάδας. Το επιβεβαιώνει και η γλωσσική έρευνα. Η γλώσσα των πολεμικών ραψωδιών είναι αρχαιότερη, πολύ νεώτερη αυτή των μη πολεμικών σκηνών και επεισοδίων. Η γλώσσα της Ιλιάδας είναι παντελώς οδυσσειακή, όπως και αυτή του πρώτου μέρους της Α.

 ΣΤΟ Ενδέκατο Κεφάλαιο θα διατυπώσω κάποιες σκέψεις για την αρχική Ιλιάδα (Από την  Ιλιάδα των αοιδών στην Ιλιάδα των ραψωδών). Η Ιλιάδα που έχουμε δεν απαγγέλλονταν από αοιδούς μπροστά σε αριστοκρατικά ακροατήρια αλλά διαβάζονταν στο σπίτι και αργότερα, με τον Πεισίστρατο απαγγέλλονταν από ραψωδούς στα πλαίσια αθλητικών αγώνων. Οι ραψωδοί δεν ήταν αοιδοί:  οι δεύτεροι αυτοσχεδίαζαν, οι πρώτοι απήγγειλαν από μνήμης ένα σταθερό κείμενο. Η Ιλιάδα που γνώριζαν οι αοιδοί ήταν κατά πολύ συντομότερη. Ποια ήταν η Ιλιάδα των αοιδών;  Ήταν η Ιλιάδα που εξυμνούσε τον ηρωισμό, η Ιλιάδα των περιγραφών των μαχών, η πολεμική Ιλιάδα. Μπορούμε να την ανασυγκροτήσουμε;  Ναι, νομίζω πως μπορούμε. Μετά την έριδα του Αχιλλέα με τον Αγαμέμνονα και την απόσυρση του πρώτου από τις μάχες (Α), οι Αχαιοί ηττώνται (Λ-Μ), οι Τρώες πλησιάζουν τα καράβια και καίνε ένα  (Ν-Ο, όχι όπως είναι σήμερα βέβαια),  ο Αχιλλεύς αναγκάζεται να στείλει τους Μυρμηδόνες στη μάχη με επί κεφαλής τον Πάτροκλο, ο οποίος και φονεύεται (Π). Γίνεται σφοδρή μάχη γύρω από το σώμα του (Ρ· σώμα σημαίνει νεκρός)· ο Αχιλλεύς μαθαίνει το δυσάρεστο νέο και επιστρέφει στο πεδίο της μάχης όπου σκοτώνει τον Έκτορα (Χ). Θεωρώ ότι η Ιλιάδα των αοιδών τελείωνε με τον φόνο του Έκτορα. Μετά προστέθηκε η κηδεία του (αρχή της Ψ)· μετά η Ω και μετά η περιγραφή των αθλητικών αγώνων (από το 250 της Ψ μέχρι το τέλος).

Η Α έχει υποστεί επεξεργασία και έχει αναπτυχθεί. Οι ραψωδίες Β έως και Θ είναι μεταγενέστερες, οι περισσότερες μη πολεμικές. Κι όταν περιγράφουν τον πόλεμο, τον περιγράφουν με τρόπο που δεν έχει καμία σχέση με τις γνήσιες πολεμικές ραψωδίες, όπως είναι οι έξοχες Π και Ρ. Η Ι είναι μεταγενέστερη (είδαμε ότι η Ιλιάδα την αγνοεί),η Κ δεν έχει λόγο ύπαρξης στο κείμενο, η Σ είναι παντελώς ειρηνική ( το εργαστήριο του Ηφαίστου και η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα – η αρχαιότερη γεωγραφία !), η Τ είναι εξάμβλωμα, η χειρότερη ποιητικά ραψωδία αλλά αποκηρύσσει τον ηρωισμό με πολύ μεγάλη σαφήνεια και ένταση· η Υ και η Φ είναι για γέλια (Θεομαχία και η πάλη του Αχιλλέα με τον ποταμό Σκάμανδρο), η Ψ και η Ω είναι επεισόδια τα οποία δεν υπήρχαν στο ρεπερτόριο των αοιδών (περιγραφή αθλητικών αγώνων! –  ανταλλαγή με λύτρα του σώματος του Έκτορα, ενώ έπρεπε να το είχαν φάει ήδη τα σκυλιά και οι γύπες!).

ΣΤΟ  Δωδέκατο Κεφάλαιο συγκεφαλαιώνω όσα υποστήριξα. Με την επινόηση της γραφής οι αριστοκράτες καταγράφουν μανιωδώς τις σκέψεις τους, τα τραγούδια τους, τους ύμνους τους, τη γενεαλογία τους, τις γνώσεις τους. Καταγράφουν και τους αυτοσχεδιασμούς των αοιδών, την ηρωική τους ποίηση, από την οποία ξεχώρισε ένα ηρωικό άσμα, η Ιλιάδα, με θέμα την οργή του Αχιλλέα που είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο του εταίρου του, του Πάτροκλου, και την εκδίκησή του. Ήταν σύντομο, όχι πάνω από 2- 3 χιλιάδες στίχους (Η Ιλιάδα:  15.500 περίπου!). Μάλλον θα υπαγορεύτηκε σε κάποιον αριστοκράτη που γνώριζε γραφή, γύρω στο 700 με 650 π.Χ., όχι νωρίτερα, ούτε με σφαίρες. Όλα τα αριστοκρατικά κείμενα διαθέτουν αυτό το κείμενο, το αντιγράφουν, το λατρεύουν, με αυτό μαθαίνουν στους γόνους τους να γράφουν και να διαβάζουν. Οι αριστοκράτες έχουν εξοικειωθεί με την τεχνική της προφορικής ποιητικής παράδοσης και μπορούν και συνθέτουν. Είναι η εποχή που έχουν εγκαταλείψει ήδη την εκτροφή των ζώων και έχουν στραφεί προς τη γεωργία. Οι αντιλήψεις τους όμως δεν αλλάζουν. Συμπεριφέρονται σαν ήρωες ποιμένες σε μια εποχή που αυτή η συμπεριφορά είναι απαράδεκτη. Ενώ ως ποιμένες πολεμούσαν μεταξύ τους, τώρα ως δουλοκτήτες έπρεπε να συνεργαστούν και να συνυπάρξουν. Ο ποιμενικός βάναυσος ηρωισμός πρέπει να αποκηρυχτεί και να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα, να γίνει ηρωισμός της πόλης. Από το άγαν (πολύ)  πρέπει να περάσουν στο μηδέν άγαν· από την εξόντωση στην καθυπόταξη· από την ύβριν και την άτην (υπερβολική και παράφορη βία) στη δίκην (ειρηνική συνύπαρξη). Δεν είναι εύκολο! Εύκολα περνάς από την κτηνοτροφία στη γεωργία αλλά πολύ δύσκολα εγκαταλείπεις τις αξίες σου και τον κώδικα συμπεριφοράς. Η Ιλιάδα περιγράφει αυτές τις δυσκολίες , τονίζει την αναγκαιότητα της αποκήρυξης του ηρωισμού. Οι αριστοκράτες δεν ευχαριστιούνται να ακούνε μονάχα πολεμικά κατορθώματα. Προσθέτουν στο κείμενο της Ιλιάδας περιγραφές της ειρηνικής ζωής και σκηνές και επεισόδια που αποκηρύσσουν τον ηρωισμό. Έτσι, όχι μόνο η έκταση της Ιλιάδας των αοιδών αυξάνεται  αλλά έχουμε και πολλές Ιλιάδες. Μέχρι που ο Πεισίστρατος εξέδωσε μια Ιλιάδα, την πιο εκτενή. Αυτή που διαθέτουμε και εμείς.

Η σύνθεση της μνημειώδους Ιλιάδας ήταν μακροχρόνια και σταδιακή, από το 700 μέχρι το 550 π.Χ. και έγινε από πολλούς αριστοκράτες, τα ονόματα των οποίων δεν θα μάθουμε ποτέ. Ήταν συλλογική ποιητική δημιουργία των αριστοκρατών που μπορούσαν και συνέθεταν σε δακτυλικό εξάμετρο, που είχαν αφομοιώσει την τεχνική της προφορικής ποιητικής παράδοσης. Το ότι πιθανόν να υπήρξε κάποιος αριστοκράτης ποιητής με αυτό το όνομα δεν θα πρέπει να το αποκλείσουμε. Αυτό που είναι βέβαιο είναι με αυτό το όνομα είναι γνωστή η συλλογική ποιητική δημιουργία των αριστοκρατών της αρχαϊκής εποχής που το έργο της είναι το κείμενο του δυτικού πολιτισμού, της δυτικής Κυριαρχίας.

ΣΤΟ τελευταίο Δέκατο Τρίτο κεφάλαιο εκθέτω συνοπτικά τη γνώμη μου γιατί η Ιλιάδα είναι το σημαντικότερο κείμενο του δυτικού πολιτισμού –  που την αναπτύσσω διεξοδικά στα Ιλιάς und Das Kapital και στον πρώτο τόμο της Γένεσης του θεού: Οι επιθυμίες των ηρώων. 

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Εκπληκτική ανάλυση της Ιλιάδας! Το μέτρο της όμως; Ποια είναι η γνώμη σου για το δακτυλικό εξάμετρο; Η ισόχρονη άρση και θέση των συμμετρικών 3+3 δακτύλων/σπονδών ξενίζει για την Ινδο-Ευρωπαική μετρική, που απαιτεί αντίθεση μακρών και βραχέων. Μήπως θα ταίριαζε περισσότερο σε μια συλλαβική γλώσσα; Η κρίση μου είναι ότι η ελληνική γλώσσα (ειδικά η αρχαία) βιάζεται από αυτό το μέτρο. Τα λυρικά μέτρα είναι πολύ πιο φυσικά για τη γλώσσα εκείνη από το ηρωικό.

  2. Βασίλη, ευχαριστώ για τα καλά σου λόγια, χαίρομαι που αναγνωρίζεις τη σημαντικότητα της προσέγγισης που προτείνω. Δεν θα μάθουμε ποτέ, νομίζω, την προέλευση του εξάμετρου. Ο χώρος του σχολίου δεν μας επιτρέπει να διατυπώσω μια διεξοδική απάντηση και παρουσίαση της θέσης μου, η οποία δεν έχει σταθεροποιηθεί μιας και γίνονται έρευνες. Πολύ συνοπτικά. Θεωρώ ότι είναι ινδοευρωπαϊκής καταγωγής και όχι προελληνικής, όπως ήταν η επικρατέστερη άποψη πριν μερικές δεκαετίες. Ποίηση και μέτρο είναι άρρηκτα συνδεδεμένα. Ασφαλώς και δεν μας επιτρέπεται να αποκλείσουμε μια επίδραση από τα μέτρα των Προελλήνων, που η γλώσσα τους ήταν συλλαβική.

    Τα πρωτοελληνικά, όπως μας βεβαιώνουν τα μυκηναϊκά κείμενα, είχαν περισσότερες βραχείες συλλαβές γι αυτό και είναι περισσότερες στο εξάμετρο. Η θέση σου ότι η ελληνική γλώσσα και ειδικά η αρχαία βιάζεται με αυτό το μέτρο δεν λαμβάνει υπόψη της τη μορφή των πρωτοελληνικών, της προδιαλεκτικής ελληνικής. Και πιο συλλαβική ήταν και πιο πολλές βραχείες συλλαβές είχε. Άλλωστε, οι συλλαβές του μέτρου είναι διαφορετικές από τις συλλαβές της γραμματικής: Η αρχή της Ιλιάδας Μηνιν άειδε γίνεται στην προφορική ποίηση Μη-νι-να-ει-δε. Με την εξέλιξη της γλώσσας ο αριθμός των μακρών συλλαβών αυξάνει και έτσι μας επιτρέπεται να αντικαταστήσουμε δυο βραχείες από μια μακρά. Υπάρχει ένας στίχος στην Ιλιάδα, δεν μπορώ να ψάξω αυτή τη στιγμή ποιος, που έχει μόνο μακρές συλλαβές! Αποτελείται δηλαδή από δώδεκα συλλαβές, ενώ ένας τυπικός εξάμετρος από 17! (5Χ3 + 2). Οι ενδείξεις αυτές, και το γεγονός ότι η τελευταία συλλαβή του στίχου είναι αδιάφορη προς την ποσότητά της μας επιτρέπουν να εικάσουμε ότι στην αρχαιότερή του μορφή ο εξάμετρος αδιαφορούσε για την ποσότητα της συλλαβής, δεν ήταν δακτυλικός! Η αδιαφορία αυτή έχει επιβιώσει στα αιολικά μέτρα, στα μέτρα της λυρικής ποίησης, όπως πολύ σωστά επισημαίνεις. Από την αδιαφορία για την ποσότητα της συλλαβής στη μονοτονία του εξάμετρου θα πρέπει να πέρασε πολύς χρόνος. Θα πρέπει να επεισέρχονται και άλλοι παράγοντες. Έχω προσέξει ότι οι βραχείες συλλαβές στην Ονομαστική και στο πρώτο πρόσωπο της Οριστικής μετατρέπεται σε μακρά! Λέμε, του άρχοντος αλλά ο άρχων – πολλά τα παρόμοια παραδείγματα. Το λέγω προήλθε από το λέγο (πρβλ. λέγ-ο-μεν!). Τα στοιχεία αυτά μας επιτρέπουν να πούμε ότι τα μακρά φωνήεντα είχαν κάποιο κύρος, μεγαλύτερη κοινωνική αξία, εξέφραζαν ισχύ, μιας και διαρκούν περισσότερο στο χρόνο, καταλαμβάνουν περισσότερο χρόνο, αρπάζουν περισσότερο χρόνο! Θα γράψω ένα σημείωμα γι αυτό το ζήτημα, το οποίο νομίζω δεν έχει επισημανθεί.

    Απάντηση δεν υπάρχει και στην υπόθεση εάν ο εξάμετρος είναι επέκταση κάποιου προηγούμενου ή έχει προκύψει από συνδυασμό δύο τρίμετρων αλλά δεν ξέρουμε ποιοι είναι αυτοί – έχουν διατυπωθεί μερικές προτάσεις. Αυτά προς το παρόν.

    Βασίλη, είσαι φιλόλογος;

  3. Όχι δεν είμαι φιλόλογος, απλά ασχολούμαι με την λεγόμενη “τροπική μουσική” και με τα μέτρα της. Αρχαίοι τρόποι, αραβικά/τούρκικα μακάμ, βυζαντινοί ήχοι… Αυτή η μουσική υπάρχει από εδώ μέχρι την Ιαπωνία και την Ινδονησία. Ο καθένας την ντύνει διαφορετικά, αλλά στην ουσία είναι η ίδια από κάτω.

    Οι αρχαίοι τρόποι (δώριος/φρύγιος κλπ) είναι το παλιότερο που απαντιέται αυτή η μουσική σε τέτοια έκταση/βαθμό (έστω και αν έχουμε μόνο αριστοκρατικά παραδείγματα όπως είπες και συμφωνώ μαζί σου) και φαίνεται ότι αυτή είναι εξαπλωμένη από το νεολιθικό σε όλα αυτά τα μέρη, αλλά ίσως και στην Ευρώπη να ήταν παλιά πριν μπουν σφηνόπουτσα οι ι.ε.-ευρωΠΑΙΟΙ. Αυτό υποστηρίζουν τουλάχιστον οι εθνομουσικολόγοι. Πχ θα έκανε εντύπωση σε κάποιον που δεν γνωρίζει, ομοιότητες και παρόμοιος τρόπος σκέψης της Ελληνικής μουσικής με την μουσική της Ιαπωνίας. Ίσως αυτό να δείχνει Παλιό Αιγαίο.

    Όπως και νάχει, σε αντίθεση με σένα, πιστεύω πως οι ΠροΈλληνες είχαν κάποιου είδους ελίτ. Αυτό φαίνεται

    1) από την εικονογραφία της παιδεραστίας στην Μινωική Κρήτη (chieftain’s cup) και η μετάδοση της από την Κρήτη κατά τον 7ο αι. στην υπόλοιπη Ελλάδα, Δωρική ή μη (υπονοώ ότι η παιδεραστία είναι μέρος μιας φυλετικής ελίτ – παράδειγμα από τον υπόλοιπο κόσμο: φυλές Παπουανών που πηδάνε την επόμενη γενιά αγοριών για να τους μεταδώσουν τη δύναμή τους). Διαφωνώ ότι η προέλευση της (έστω) ήταν από τα Δωρικά στρατόπεδα. Συνδέεται και με τον Μίνωα στον Μύθο.

    2) Φαίνεται το ίδιο από το ότι οι καινοτομίες στα “ανάκτορα” της Κρήτης (είτε είχαν βασιλιά/ιερέα είτε όχι) που γίνονται πρώτα στην εξοχή (στις “επαύλεις” παράδειγμα) και μετά στα ίδια τα ανάκτορα. Κάποιοι ιστορικοί παρομοιάζουν τις πόλεις-κράτη με αυτά τα “ανάκτορα”. Αντίθεση με αυτό κάνει ο τρόπος που έκαναν τα πράγματα οι Αχαιοί – ακόμα και ο βασιλιάς των Χετταίων αντιμετωπίζει τον Αχαιό αντίστοιχο του ισότιμα με τον εαυτό του, τον Αιγύπτιο, τον Ασσύριο και τον Βαβυλώνιο.

    3) Και αυτό που έγραψες για το δακτυλικό εξάμετρο (είχα ψιλιαστεί ότι αρχικά ήταν σπονδειακός δωδεκασύλλαβος) με οδηγεί στο ίδιο συμπέρασμα.

    Ευχαριστώ.