ποια μέθοδος θα μας οδηγήσει στην κατανόηση της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΑΝ θέλετε να διαβάσετε κάποια Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, θα σας πρότεινα ανεπιφύλακτα, εάν δεν την έχετε διαβάσει, την ‘Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας’ του Wolfgang Schuller (εκδ. ΜΙΕΤ, μετ. Αφρ. Καμάρα, Χριστ. Κοκκινιά). Είναι η πιο πρόσφατη Ιστορία που διαθέτουμε, από όσο είμαι σε θέση γνωρίζω. Εκδόθηκε στη Γερμανία το 1991, στα Ελληνικά το 1999. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτού του συγγράμματος είναι η επισήμανση όλων των ζητημάτων της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας που δεν έχουμε κατανοήσει ή που νομίζαμε ότι είχαμε κατανοήσει. Και είναι πάρα πολλά, πάρα πολλά. Επαναδιατυπώνει παλιά ερωτήματα, που δεν είχαν απαντηθεί, και διατυπώνει νέα. Καταγράφει τις ερευνητικές τάσεις και διευρύνει την οπτική – δεν τον ενδιαφέρει μόνο η πολιτική ιστορία αλλά και η κοινωνική. Τι ώθησε όμως τον Σούλερ να γράψει μια  Ιστορία που επικεντρώνεται στην επισήμανση και έκθεση των πολλών αναπάντητων ερωτημάτων;

ΜΕΧΡΙ το 1960- 1980 περίπου, είχαμε σχηματίσει μια εικόνα για την αρχαία ελληνική ιστορία που ήταν δημιούργημα του κλασικισμού κυρίως, της νεωτερικής λατρείας του  αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Η εικόνα αυτή φαινόταν πλήρης και ευκρινής. Υπήρχαν κάποια αναπάντητα ερωτήματα, υπήρχαν διαφορετικές απόψεις αλλά ήταν περιθωριακές. Από το 1960  τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν αργά αλλά σταθερά, από το 1980 επιταχύνεται η επανεξέταση και από το 2000 και μετά γίνεται χαμός. Αναθεωρούνται τα πάντα. Δημοσιεύονται μελέτες πάνω σε ειδικά θέματα, με αποτέλεσμα να φτάσουμε στη συνειδητοποίηση ότι η αρχαία ελληνική ιστορία, πολιτική και κοινωνική, δεν έχει κατανοηθεί. Ο Σούλερ συγκεντρώνει όλα  τα ερωτήματα  που τίθενται εκ νέου ή που εμφανίζονται για πρώτη φορά και καταγράφει τις ερευνητικές τάσεις της τριακονταετίας 1960-1990.

ΔΕΝ είμαι σε θέση να γνωρίζω εάν υπάρχει κάποια συνθετική εργασία, κάποια πρόσφατη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας που να λαμβάνει υπ΄ όψει της τις μελέτες της περιόδου 1990-2010. Η δυσκολία δεν έγκειται στο γεγονός της πληθώρας των μελετών, όχι κυρίως. Η δυσκολία βρίσκεται αλλού: όσες έρευνες και εργασίες και μελέτες κι αν έχουν δημοσιευτεί, κανένα πρόβλημα δεν έχει επιλυθεί, κανένα ερώτημα δεν έχει απαντηθεί. Έχουν φωτιστεί πολλά ζητήματα, επιμέρους θέματα αλλά τα σπουδαιότερα προβλήματα παραμένουν ανεπίλυτα. Δεν γνωρίζουμε ακόμα πώς εμφανίστηκε η πόλις και πώς η αθηναϊκή δημοκρατία! Το τι έχει γραφεί εδώ και πάνω από δύο αιώνες δεν λέγεται αλλά τα προβλήματα παραμένουν προβλήματα. Να τι παρατηρεί ο Σούλερ για αυτά τα δύο ζητήματα. Για την πόλιν (σελ. 155):’Δεν γνωρίζουμε παρά ελάχιστα πράγματα ειδικότερα . . .για τις κινητήριες δυνάμεις που οδήγησαν στη δημιουργία της πόλεως. . .’ – το τι έχει γραφεί εν τω μεταξύ γι αυτό το ζήτημα δυο τρεις ζωές δεν φτάνουν για να τα διαβάσουμε! Για την αθηναϊκή δημοκρατία (σελ. 178): ‘Η γένεση της αθηναϊκής δημοκρατίας αποτελεί αντικείμενο έντονων συζητήσεων’. Αν για την πόλιν δεν φτάνουν δύο ζωές, για την αθηναϊκή δημοκρατία δεν φτάνουν δέκα για να διαβάσουμε όσα ενδιαφέροντα έχουν γραφεί. Δεν συμπεριλαμβάνω τα μπάζα. . .

ΠΟΥ να οφείλεται, φίλες και φίλοι, αυτό το ερευνητικό αδιέξοδο; Γιατί δεν θα μπορέσουν ποτέ, επαναλαμβάνω, ποτέ, οι ερευνητές, ακαδημαϊκοί οι περισσότεροι, όλοι δηλαδή, να κάνουν μια απόπειρα έστω να κατανοήσουν τις εξελίξεις της κοινωνικής και πολιτικής ιστορίας της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας γενικότερα και της αθηναϊκής ειδικότερα; Ο κλασικισμός έχει υποχωρήσει – αυτό είναι πολύ θετικό. Δεν έχει υποχωρήσει όμως κάτι άλλο: ο θετικισμός και ο εμπειρισμός. Νομίζουν ότι μας διαφεύγουν λεπτομέρειες και ότι αν τις εντοπίσουμε, εάν τις ανακαλύψουμε, τότε πολλά ερωτήματα θα απαντηθούν, πολλά ζητήματα να διαυγασθούν, πολλά προβλήματα θα επιλυθούν. Δεν θα τους βγάλει πουθενά αυτός ο δρόμος. Είναι ασφαλής για να κάνει κάποιος, κάποια ακαδημαϊκή καριέρα αλλά να συμβάλει στην κατανόηση της κοινωνικής και πολιτικής ιστορίας της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας δεν θα μπορέσει.

ΦΙΛΕΣ και φίλοι, η Ιστορία δεν είναι ζήτημα λεπτομερειών. Με τις λεπτομέρειες δεν γράφεται Ιστορία και πολύ περισσότερο δεν κατανοείται. Δεν είναι ζήτημα μόνο γνώσεων. Είναι ζήτημα μεθόδου. Κι αυτό που μπορούμε να πούμε ανεπιφύλακτα είναι ότι σήμερα δεν υπάρχει καμία μέθοδος. Ο θετικισμός και ο εμπειρισμός δεν είναι μέθοδοι για να γράψεις και να κατανοήσεις την Ιστορία. Με λεπτομέρειες και επιφανειακές, πρόχειρες σκέψεις, που εκλαμβάνονται ως θεωρίες, Ιστορία δεν γράφεται – το επαναλαμβάνω και το τονίζω.

ΘΑ παραθέσω παρακάτω τη δική μου μέθοδο, γεύση της οποίας πήρατε με το χθεσινό σημείωμα. Σήμερα θα γίνω πιο σαφής και πιο απλός. Για να κατανοήσουμε τις εξελίξεις της κοινωνικής και πολιτικής ιστορία της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας θα πρέπει να διευρύνουμε την οπτική μας. Να πώς.

ΟΛΟΙ οι ιστορικοί συμφωνούν ότι αυτοί που ονομάστηκαν αργότερα Έλληνες εισέβαλαν στην ελλαδική χερσόνησο γύρω στο 2000 π. Χ. και βρήκαν εδώ έναν ακμάζοντα πολιτισμό αγροτικών κοινοτήτων, απόγονων των νεολιθικών κοινοτήτων, τον οποίο κατέστρεψαν ή και αφομοίωσαν.  Η συμφωνία αυτή είναι ένα πολύ καλό και σταθερό σημείο εκκίνησης. Είναι μια βεβαιότητα πάνω στην οποία θα στηριχτούμε και θα πάμε παρακάτω. Πριν το κάνουμε όμως αυτό, θα πρέπει να κάνουμε κάτι άλλο. Θα πρέπει να μελετήσουμε και τον πολιτισμό των εισβολέων και τον πολιτισμό των γηγενών αγροτικών κοινοτήτων. Και μετά θα πρέπει να μελετήσουμε τις σχέσεις μεταξύ αυτών των δύο πολιτισμών. Αυτό είναι το σημαντικότερο! Τι πολιτισμός ήταν των εισβολέων; Τι πολιτισμός ήταν αυτός των αγροτικών κοινοτήτων; Τι συνέβη μεταξύ τους; Ποιος κυριάρχησε και πώς και γιατί; Εμφανίστηκε ένας νέος πολιτισμός; Τίνος στοιχεία επικράτησαν; Τι επιβίωσε από τον ένα και τι από τον άλλον;

ΑΥΤΑ είναι τα πρώτα, χρονικά και λογικά, ερωτήματα που οφείλουμε να διατυπώσουμε και να απαντήσουμε. Κανένας μα κανένας, από όσο γνωρίζω, δεν κινήθηκε προς αυτή την κατεύθυνση. Ασφαλώς και θα απαντήσω σε όλα αυτά τα ερωτήματα, να ‘μαστε καλά, πρώτα η Ζωή. Εάν απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, θα μπορέσουμε να επιλύσουμε την πληθώρα των προβλημάτων των σχετικών με τον μινωικό και μυκηναϊκό πολιτισμό. Συνοψίζοντας: ο μυκηναϊκός πολιτισμός ήταν το αποτέλεσμα της σύνθεσης των δύο πολιτισμών, των εισβολέων και των γηγενών αγροτικών κοινοτήτων,  που συναντήθηκαν στην ελλαδική χερσόνησο από το 2200/1900 π. Χ. μέχρι το 1200/1100 – για μια ολόκληρη χιλιετία. 

Η πόλις και η αθηναϊκή δημοκρατία, ο λεγόμενος κλασικός πολιτισμός,  εμφανίστηκαν πολλούς αιώνες μετά την κατάρρευση, παρακμή και αποσύνθεση του μυκηναϊκού. Έχουμε λοιπόν μέχρι τώρα δύο πολιτισμούς! Τον μυκηναϊκό και τον κλασικό. Μεταξύ τους υπάρχει ένα χάσμα πέντε αιώνων (1200/1100 – 700)! Θα υπήρχε κάποιος πολιτισμός αυτήν την εποχή, δεν μπορεί,  που δεν ήταν ούτε μυκηναϊκός ούτε κλασικός. Είμαστε απολύτως βέβαιοι γι’ αυτό! Ποιος πολιτισμός  ήταν αυτός; Ας τον ονομάσουμε, προσωρινά, πολιτισμό Χ.

ΕΧΟΥΜΕ λοιπόν τρεις πολιτισμούς! Τον μυκηναϊκό, τον πολιτισμό Χ και τον κλασικό πολιτισμό. Είναι αδύνατον ο πολιτισμός Χ να μην προήλθε ή τουλάχιστον να μην έχει στοιχεία από τον προηγούμενο, όπως είναι αδύνατον και ο κλασικός να μην προήλθε ή να μην έχει στοιχεία από τον προηγούμενο, τον πολιτισμό Χ. Εάν λοιπόν δεν κατανοήσουμε τον πολιτισμό Χ, δεν θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε τον κλασικό πολιτισμό. Ποιος ήταν λοιπόν αυτός ο πολιτισμός Χ, ποια ήταν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του; Τι συνέβη και από τον πολιτισμό Χ εμφανίστηκε ο κλασικός πολιτισμός; Όλα αυτά, φίλες και φίλοι, είναι ερωτήματα, όπως και τα προηγούμενα που παρέθεσα, που δεν έχουν διατυπωθεί και άρα δεν έχουν απαντηθεί. Κάποιες νύξεις έχουν γίνει αλλά δεν είναι παρά μόνο νύξεις.

ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ότι ο πολιτισμός Χ ήταν ένας ποιμενικός πολιτισμός – τα βασικά του χαρακτηριστικά ήταν ποιμενικά. Ήταν όντως όμως ποιμενικός πολιτισμός; Τι λένε οι ιστορικοί και οι αρχαιολόγοι; Ποιες μαρτυρίες διαθέτουμε;

ΑΥΡΙΟ θα γράψω ένα πολύ σημαντικό κείμενο:  ποιμενικές επιβιώσεις στη κοινωνία της αρχαίας Αθήνας. Παγκόσμια αποκλειστικότητα, μα την Παναγία. Και μετά, θα δούμε τι θα κάνουμε.