φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΤΑ ποιήματα του Σόλωνος (ελεγείαι), η Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη (320 π. Χ.) και η βιογραφία του Σόλωνος από τον Πλούταρχο (2ος μ. Χ. αιώνας) είναι οι μαρτυρίες που διαθέτουμε για τον εμφύλιο πόλεμο στην Αττική περί το 650-590 π. Χ. Με βάση αυτές τις γραπτές πηγές μπορούμε να σχηματίσουμε μια γενική εικόνα, η οποία όμως δεν είναι ευκρινής. Πολλά ζητήματα παραμένουν σκοτεινά και ακατανόητα κι αυτός είναι ο λόγος που έχουν διατυπωθεί πολλές εικασίες και υποθέσεις.
ΑΝ περιγράψουμε αυτή τη γενική εικόνα, ευθύς αμέσως εγείρονται κάποια βασικά ερωτήματα, μερικά εκ των οποίων θα διατυπωθούν σήμερα για πρώτη φορά, από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω. Ασφαλώς και θα απαντήσουμε σε αυτά τα καινοφανή ερωτήματα κι αν κάνουμε λάθος, εδώ είμαστε, τα ξανασκεφτόμαστε και διατυπώνουμε νέες απαντήσεις.
ΤΟ πρώτο που πρέπει να ξεκαθαρίσουμε είναι η έννοια του εμφυλίου πολέμου. Όταν λέμε εμφύλιος πόλεμος εννοούμε την κοινωνική σύγκρουση η οποία συχνά κλιμακώνεται και μπορεί να καταλήξει μέχρι και στη χρήση των όπλων. Διακρίνουμε τρία επίπεδα εμφυλίου πολέμου. Το πρώτο, το βασικό, είναι η σύγκρουση μέσα στο ίδιο το ποιμενικό γένος, το οποίο μετεξελίχθηκε και διασπάστηκε σε πυρηνικές αγροτικές οικογένειες, άρα και μέσα στην ίδια την οικογένεια, με επίδικο αντικείμενο την διανομή της γης, την κληρονομιά δηλαδή. Η πατρική γη μοιράζονταν μεταξύ των γιων, που συνήθως ήταν δύο ή τρεις, με τον πρωτότοκο να παίρνει την περισσότερη και τον μικρότερο να μην παίρνει τίποτα ή ελάχιστα. Να είσαι γόνος πλούσιας αριστοκρατικής οικογένειας και να βρεθείς φτωχός αγρότης ή και ακτήμων που τον ζει η οικογένεια, ένα πιάτο φαΐ, είναι πολύ βαρύ! Στους μικροϊδιοκτήτες η κατάληξη ήταν σαφής: ο αδικημένος γινόταν ακτήμονας, μεροκαματιάρης, εργάτης γης – το αγροτικό προλεταριάτο! Η εικόνα που έχουμε για την κατάσταση μέσα στην οικογένεια είναι αυτή ενός οικογενειακού πεδίου μάχης με αδελφοκτονίες και πατροκτονίες. Η αμείλικτη και σκληρή νομοθεσία του Δράκοντος αυτά τα φαινόμενα επεχείρησε να αντιμετωπίσει.
ΤΟ δεύτερο επίπεδο η σύγκρουση γίνεται μεταξύ γενών/οικογενειών με επίδικο αντικείμενο την αρπαγή της γης του γείτονα, ως αντιστάθμισμα στη μείωση της γης λόγω της κατάτμησής της. Μεταξύ των ποιμενικών γενών αυτή ήταν η κανονική κατάσταση – Οδύσσεια! Αργότερα, όταν οι ποιμένες έγιναν γαιοκτήμονες που χρησιμοποιούσαν δούλους επικράτησε μια ειρηνική κατάσταση, μια συμφωνία μη επίθεσης, δημιουργήθηκαν νέες σχέσεις μεταξύ των ισχυρών κι αυτές οι νέες σχέσεις είναι γνωστές με τη λέξη δίκη! Δικαιοσύνη! Την επιβάλλει ο Οδυσσεύς σφάζοντας τους μνηστήρες! Διότι πριν τη δίκη υπήρχε μόνο η ισχύς! Η Ιλιάδα είναι ένας ύμνος στην ισχύ κι αυτός είναι ο λόγος που η Ιλιάδα δεν έλειπε από κανένα απολύτως αριστοκρατικό σπίτι. Το ενδιαφέρον τους στράφηκε προς την αρπαγή της γης των μικροκαλλιεργητών: μεταξύ μας δίκη, προς τους αδύναμους αρπαγή της γης.
ΤΟ τρίτο επίπεδο προέρχεται από το δεύτερο: πρόκειται για τη σύγκρουση μεταξύ μικροκαλλιεργητών και πλούσιων γαιοκτημόνων, οι οποίοι ονομάζονταν, μεταξύ των άλλων, κυρίως γνώριμοι ή παχείς. Οι γαιοκτήμονες στην Αθήνα, λόγω της ακρίβειας των δούλων και λόγω της ανεπάρκειας της γης (στενοχωρία) επιχειρούν να αρπάξουν τη γη των μικροκαλλιεργητών και να κάνουν δούλους τους ακτήμονες, τους θήτες, τους εργάτες γης. Τον εμφύλιο πόλεμο τον ξεκινούν οι ισχυροί γαιοκτήμονες! Όταν ακούμε για εμφύλιο πόλεμο το μυαλό μας πάει στους αδικημένους: αυτοί αρχίζουν τον εμφύλιο πόλεμο, ως αντίδραση, ως αντίσταση, που παίρνει τη μορφή της αιματηρής εξέγερσης. Λάθος, μέγα λάθος. Τον εμφύλιο πόλεμο τον αρχίζει πάντα ο άρπαγας, ο Κύριος – είναι η πρώτη φάση του εμφυλίου πολέμου. Η ίδια η Κυριαρχία, η ίδια η κυριαρχική σχέση είναι ένας εμφύλιος πόλεμος που αρχίζει με την ίδια την εγκαθίδρυση της κυριαρχικής σχέσης. Η αντίδραση των θυμάτων είναι η δεύτερη φάση. Το εάν θα κλιμακωθεί ο εμφύλιος και ποια θα είναι η έκβασή του είναι φάσεις που ακολουθούν. Τι συνέβη στην Αττική; Κλιμακώθηκε; Και ποια ήταν η έκβασή του;
ΝΑ τι συνέβη στην Αττική. Οι πλούσιοι γαιοκτήμονες παραχωρούσαν γη στους ακτήμονες για να την καλλιεργήσουν κι αυτοί έπρεπε να δώσουν ως ενοίκιο (τόκος, όπως είδαμε), ας πούμε, το ένα έκτο της σοδειάς – είναι οι γνωστοί εκτήμοροι. Και δάνειζαν τροφή σε ελεύθερους μικροκαλλιεργητές με υποθήκη το σώμα τους και τη γη τους. Εάν δεν μπορούσαν να επιστρέψουν τα δάνειο και κάτι παραπάνω (τόκος), τότε έχαναν τη γη τους, γίνονταν δούλοι, πολλούς εκ των οποίων οι ισχυροί πουλούσαν ως δούλους σε άλλες πόλεις. Σε γενικές γραμμές όλα αυτά είναι αρκούντως σαφή – υπάρχει όμως ένα μεγάλο πρόβλημα ως προς το ζήτημα των εκτημόρων. Εάν οι ακτήμονες παραχωρούσαν το ένα έκτο της παραγωγής, φαίνεται πως οι ισχυροί θα ήσαν πολύ γενναιόδωροι: εάν παράγεις 1200 κιλά σιτάρι και πρέπει να δώσεις το ένα έκτο (16,5%), διακόσια κιλά, τότε όλα ζάχαρη! Έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι οι εκτήμοροι δεν έδιναν το ένα έκτο αλλά κρατούσαν το ένα έκτο! Με αυτή την άποψη τάσσομαι κι εγώ. Αυτό το ελάχιστο που τους παραχωρούσαν ήταν αυτό που θα τους εξασφάλιζε την επιβίωση, ένα πιάτο φαΐ, ένα ξεροκόμματο! Εάν η σοδειά τύχαινε να ήταν κακή, συνήθης κατάσταση, τότε περιέρχονταν στην κατάσταση του δούλου, ακριβώς αυτή ήταν και η επιδίωξη των πλουσίων γαιοκτημόνων.
ΕΤΣΙ λοιπόν περί το 650-600 π. Χ. ένα μεγάλο μέρος των ακτημόνων και των μικροκαλλιεργητών, όχι όλοι, το τονίζω, έγιναν δούλοι, δούλευαν στα χωράφια των πλουσίων, πουλήθηκαν σε άλλες πόλεις και όσοι είχαν γη την έχασαν. Η διαδικασία αυτή θα μπορούσε να συνεχιστεί έως ότου αρπαχθεί η γη όλων. Αλλά δεν συνεχίστηκε. Και ο εμφύλιος πόλεμος δεν κλιμακώθηκε. Κι όχι μόνο δεν συνεχίστηκε και δεν κλιμακώθηκε αλλά έχουμε την απελευθέρωση όλων, την επιστροφή αυτών που πουλήθηκαν στην αλλοδαπή και ίσως να επιστράφηκε και η γη κάποιων. Ριζικός αναδασμός δεν έγινε. Τι συνέβη; Είχαμε αιματηρές συγκρούσεις, είχαμε ήττες των ισχυρών γαιοκτημόνων, φοβήθηκαν, ηττήθηκαν και υποχώρησαν;
ΟΛΑ αυτά τα κοινωνικά υπέρ των ακτημόνων και ελεύθερων μικροκαλλιεργητών που έγιναν δούλοι και απελευθερώθηκαν αποδίδονται στον σοφό (ένας από τους εφτά) νομοθέτη Σόλωνα. Εάν οι γαιοκτήμονες ηττήθηκαν, τότε ο Σόλων είναι μια προσωποποίηση της νίκης των φτωχών. Ο Σόλων μεσολαβεί μεταξύ των δύο αντιπάλων στρατοπέδων και υλοποιεί τις επιδιώξεις των νικητών φτωχών. Υπάρχει κι ένα άλλο ενδεχόμενο. Να μην ηττήθηκαν οι πλούσιοι και οι ισχυροί γαιοκτήμονες και όλα αυτά τα κοινωνικά μέτρα να μην είναι υποχώρηση λόγω ήττας αλλά να είναι παραχωρήσεις λόγω διορατικότητας. Σε αυτή την περίπτωση ο Σόλων δεν είναι παρά η προσωποποίηση αυτής της διορατικότητας. Ένα τρίτο ενδεχόμενο, το να πήρε αυτά τα μέτρα ο Σόλων μόνος του χωρίς την σύμφωνη γνώμη των ισχυρών και χωρίς την στρατιωτική ισχύ των πενήτων, του πλήθους, το αποκλείουμε αποφασιστικά και κατηγορηματικά. Ή νίκησαν οι πένητες ή οι πλούσιοι έκαναν παραχωρήσεις οικειοθελώς, με διορατικότητα ενεργώντας.
ΤΙ από τα δύο συνέβη, φίλες και φίλοι; Δεν έχουμε την παραμικρή μαρτυρία ότι είχαμε αιματηρές συγκρούσεις και ήττα των πλουσίων. Θα μπορούσαμε να εικάσουμε ότι λόγω ντροπής η ήττα αυτή έχει αποσιωπηθεί από τους αριστοκράτες συγγραφείς. Ο Σόλων δεν αναφέρει τίποτα – αυτό που γράφει κάπου είναι ότι οι φτωχοί φοβόντουσαν τους πλούσιους· ούτε ο Αριστοτέλης γράφει ότι έγιναν αιματηρές συγκρούσεις. Δεν πρόκειται για αποσιώπηση. Να γιατί. Οι ισχυροί γαιοκτήμονες, οι γνώριμοι, 600 (εξακόσιες) οικογένειες σε όλη την Αττική, είχαν σταματήσει προ πολλού τις μεταξύ τους συγκρούσεις και συνεργάζονταν. Διέθεταν άλογα και πεζικό και μπορούσαν να συγκροτήσουν ένα στράτευμα χιλίων πολεμιστών που ήταν ικανό να καταστείλει φρικωδώς και ανηλεώς την όποια απόπειρα ένοπλης εξέγερσης.
ΑΠΟΜΕΝΕΙ μόνο η περίπτωση των οικειοθελών παραχωρήσεων εκ μέρους των ισχυρών προς τους μέχρι τότε δούλους τους. Γιατί όμως να το κάνουν αυτό; Δεν μειωνόταν η ισχύς τους, όταν λάτρευαν την αύξηση της ισχύος και απεχθάνονταν μετά βδελυγμίας την μείωση της ισχύος; Θα πρέπει να έβλεπαν μακριά, να έβλεπαν κάτι που οι πένητες, το πλήθος δεν έβλεπε – δεν ενδιαφερόταν να δει. Τι έβλεπαν οι γνώριμοι, οι παχείς, περί ποιας διορατικότητας πρόκειται;
ΘΑ απαντήσω αύριο σε αυτά τα ερωτήματα.
Σχολιάστε ελεύθερα!