φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΕΑΝ δεχτούμε ότι η αρχαία ελληνική πόλις διαμορφώνεται τον 8ο και 7ο π. Χ. αιώνα, υπάρχει ομοφωνία περί αυτού, εγείρεται το εξής ερώτημα: Τι υπήρχε πριν τον σχηματισμό της πόλεως; Στο ερώτημα αυτό δεν υπάρχει μια γενικά αποδεκτή απάντηση. Μεταξύ των διαφόρων υποθέσεων που έχουν προταθεί, κερδίζει έδαφος μία, συζητιέται ολοένα και περισσότερο και πιο σοβαρά μεταξύ των ιστορικών· εκείνο όμως που δεν συζητιέται είναι πώς από την προηγούμενη κατάσταση, θα δούμε ποια είναι, μεταβαίνουμε στον σχηματισμό της πόλεως. Σήμερα θα δούμε ποια ήταν η προηγούμενη κατάσταση και πώς έγινε η μετάβαση στην πόλιν.
ΠΛΗΘΩΡΑ γλωσσικών, αρχαιολογικών, λογοτεχνικών, θρησκευτικών και μυθολογικών ενδείξεων και μαρτυριών μας παρωθεί να εικάσουμε βάσιμα ότι μετά την οριστική αποσύνθεση της μυκηναϊκής κοινωνίας (1050 π. Χ.) μέχρι τις πρώτες ενδείξεις για την εμφάνιση της πόλεως (800) η αρχαία ελληνική κοινωνία ήταν μια κοινωνία βασικά ποιμενική και δευτερευόντως αγροτική. Ήταν ένας κόσμος βασικά κτηνοτροφικός και συμπληρωματικά γεωργικός. Κάθε οικογένεια εξέτρεφε ένα μεγάλο αριθμό ζώων (κατσίκια, πρόβατα, γουρούνια, αγελάδες), από τα οποία εξασφάλιζε αφενός ένα μεγάλο μέρος της τροφής (κρέας, γάλα και τα υποπροϊόντα του) και αφετέρου το μαλλί και το δέρμα, καλλιεργούσε όμως κι μια μικρή έκταση – δημητριακά και αμπέλι για το κρασί. Ο οίκος ήταν η μικρότερη κοινωνική και οικονομική μονάδα – η κατοικία, τα λιβάδια, η καλλιεργήσιμη γη και οι άνθρωποι, ελεύθεροι και λίγοι δούλοι, κυρίως δούλες, όλα αυτά μαζί είναι ο οίκος. Οι οίκοι ήταν διάσπαρτοι κυρίως στις κοιλάδες, απομακρυσμένοι ο ένας από τον άλλον, υπάρχει όμως κι ένας μικρός αριθμός μικρών οικισμών (κώμαι). Όπου υπάρχει κάποιος απόκρημνος και ψηλός λόφος , ένας τόπος φυσικής οχύρωσης, εκεί υπάρχει και ένας τόπος όπου καταφεύγει ένας μέρος του πληθυσμού σε περίπτωση πολέμου. Αυτή είναι η πόλις, το φρούριο. Η ετυμολογική συσχέτιση της πόλεως με τον πόλεμον νομίζω πώς είναι σαφής.
ΑΥΤΗ είναι η κοινωνική και οικονομική κατάσταση που επικρατούσε την προ της πόλεως εποχή – υπάρχει μια σαφής τάση ομοφωνίας μεταξύ των ιστορικών. Εγώ το δέχομαι ως βεβαιότητα -μέχρι να προκύψει κάτι άλλο. Είχα φτάσει σε αυτό το συμπέρασμα πριν διαβάσω τις απόψεις του πρώτου ιστορικού που διατύπωσε την ποιμενική υπόθεση, του A. M Snodgrass (The Dark Age of Greece, 1971). Υπάρχουν πολλές αντιρρήσεις και ενστάσεις, όσοι και όσες όμως διαφωνούν δεν μας λένε τι υπήρχε προ της πόλεως. Από την άλλη, όσοι και όσες δέχονται τον ποιμενικό χαρακτήρα της εποχής εκείνης, δεν εξηγούν πώς προέκυψε αυτός ο ποιμενισμός και γιατί περάσαμε σταδιακά από την εκτροφή των ζώων στην επέκταση της καλλιέργειας της γης. Σε αυτά τα ερωτήματα δεν έχουν απαντήσει – θα απαντήσω όμως εγώ. Τις γλωσσικές, αρχαιολογικές, λογοτεχνικές, θρησκευτικές και μυθολογικές ενδείξεις και μαρτυρίες που ενισχύουν την ποιμενική υπόθεση θα τις εκθέσω με ένα άλλο κείμενο, κάποιο άλλο πρωινό.
ΠΕΡΙ το 900 π. Χ. αρχίζει μια διαδικασία αργού και σταδιακού περιορισμού της κτηνοτροφίας και επέκτασης της γεωργίας – κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας εμφανίζεται η πόλις. Δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία ότι ο κόσμος των πόλεων είναι ένας κόσμος αγροτικός, γεωργικός με την κτηνοτροφία να είναι τώρα συμπληρωματική δραστηριότητα. Από το κρέας των Σκοτεινών αιώνων πάμε στο σιτάρι και το κριθάρι (το 70% της τροφής) της κλασικής εποχής. Γιατί εγκαταλείπεται η εκτροφή των ζώων και προκρίνεται η επέκταση της καλλιέργειας της γης; Πριν απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, ας δούμε συνοπτικά και το άλλο – πώς προέκυψε ο ποιμενισμός των Σκοτεινών Αιώνων (1050-900);
ΓΙΑ να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα πρέπει να καταλήξουμε σε μια άλλη υπόθεση: Γιατί και πώς κατέρρευσε και αποσυντέθηκε η μυκηναϊκή κοινωνία; Εάν δεν δώσουμε μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα, δεν μπορούμε να απαντήσουμε και στο ερώτημα της εμφάνισης του ποιμενισμού. Και σε αυτό το ζήτημα διαφαίνεται μια τάση ομοφωνίας: τα μυκηναϊκά διοικητικά κέντρα, κέντρα καταγραφής και αρπαγής των υποταγμένων κοινοτήτων, καίγονται την ίδια εποχή, περί το 1200 π. Χ., από τους εξαθλιωμένους από την καταπίεση και εκμετάλλευση υποτελείς. Ακολουθεί μια περίοδος κατά την οποία ο μυκηναϊκός πολιτισμός επιβιώνει, ενίοτε και ανθεί, αλλά το 1050-1000 ένα μεγάλο μέρος των υποτελών σηκώνεται και φεύγει προς τα μικρασιατικά παράλια. Το βασικό χαρακτηριστικό της εποχής 1050-900 είναι η ερήμωση ενός μεγάλου μέρους της νότιας ελλαδικής χερσονήσου – πρόκειται για βεβαιότητα, κανείς δεν το αρνείται. Γιατί έφυγαν; Έφυγαν διότι μπορεί να μυκηναϊκά κέντρα και καταστράφηκαν, η εκμετάλλευση και η καταπίεση συνεχίστηκε. Τι θα κάνεις όταν θα μείνεις χωρίς υποτελείς να καλλιεργούν τη γη; Και τι θα κάνεις εκεί που θα πας για να επιβιώσεις; Ένας μόνο τρόπος υπάρχει: η κτηνοτροφία.
ΑΚΟΜΑ κι αν μια οικογένεια διαθέτει λίγες δεκάδες ζώα, μέσα σε λίγα χρόνια μπορεί να αυξήσει το κοπάδι και να εξασφαλίζει με λίγη σχετικά εργασία λίγων ανθρώπων και τροφή και ρουχισμό και υπόδηση (μαλλί και δέρμα). Αυτό έκαναν κι αυτοί που ξέμειναν από υποτελείς κι αυτοί που πήγαν στα μικρασιατικά παράλια – τα μάλλινα της Μιλήτου ήταν περίφημα ακόμα και στην κλασική εποχή. Αυτή είναι η δική μου υπόθεση. Μετά όμως από τρεις περίπου αιώνες εγκαταλείπουν αργά και σταδιακά την κτηνοτροφία και στρέφονται προς την επέκταση της γεωργίας, χωρίς να εγκαταλείψουν την κτηνοτροφία – εκτρέφουν αγελάδες, που είναι χρήσιμες για την γεωργία (όργωμα κλπ) και ένα μικρό αριθμό αιγοπροβάτων και χοίρων για το κρέας, το γάλα και, αργότερα, την κοπριά για τη λίπανση των χωραφιών. Γιατί να το κάνουν αυτό; Και πώς προέκυψε η πόλις από την επέκταση της γεωργίας;
ΓΙΑ να επιβιώσει μια ποιμενική οικογένεια πρέπει να εκτρέφει πολλά ζώα – μιας και η βασική τροφή είναι το κρέας. Όσο υπάρχουν διαθέσιμα λιβάδια, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Όταν όμως αυξηθεί ο πληθυσμός, αναπόφευκτο αποτέλεσμα, εμφανίζονται κάποια προβλήματα. Η ίδια έκταση του οίκου δεν μπορεί να εκθρέψει περισσότερα ζώα για να καλυφθούν οι ανάγκες της οικογένειας, του οίκου. Αναπόφευκτα αρχίζει μια διαδικασία συγκρούσεων μεταξύ των οίκων. Συγκρούσεις με αντικείμενο τα βοσκοτόπια. Εκτός αυτού, ένας άλλος τρόπος εξασφάλισης τροφής είναι η ζωοκλοπή – δεν είναι τυχαίο ότι εξυμνείται η ζωοκλοπή και ότι υπάρχει και θεός της ζωοκλοπής (Ερμής)! Ένας μόνος τρόπος υπάρχει για την υπέρβαση αυτού του ποιμενικού αδιεξόδου: η καλλιέργεια της γης, η παραγωγή περισσότερου σιταριού και κριθαριού και η καλλιέργεια αμπελιού και ελιάς. Διότι εάν μια αγελάδα χρειάζεται δέκα στρέμματα για να εκτραφεί, δέκα στρέμματα με καλλιέργεια σιταριού μπορεί να παραγάγει μέχρι και δύο τόνους σιτάρι. Εάν υπολογίσουμε ότι ένας άνθρωπος χρειάζεται ας πούμε 300 κιλά σιτάρι το χρόνο, από την καλλιέργεια των δέκα στρεμμάτων μπορούν να ζήσουν 7 άνθρωποι κι όχι μια αγελάδα! Από την οποία με το ζόρι ζει ένας άνθρωπος, αν ζει. Εκτός από το σιτάρι και το κριθάρι, επεκτείνεται και η καλλιέργεια του αμπελιού για την παραγωγή κρασιού (πολύτιμη τροφή) αλλά και της ελιάς (το λάδι δεν το έτρωγαν, ήταν η ΔΕΗ τους) και της συκιάς, επίσης πολύτιμη τροφή (ξερά σύκα).
Η στροφή από την εκτροφή των ζώων στην καλλιέργεια της γης, στην γεωργία άρχισε το 900 και γύρω στο 700 είχε ολοκληρωθεί. Η ολοκλήρωσή της ταυτίζεται με την εμφάνιση της πόλεως. Πώς έγινε αυτό;
ΕΙΝΑΙ μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία. Αυτά που θα διαβάσετε στη συνέχεια, σε παγκόσμια αποκλειστικότητα, θα τα εκθέσω αύριο, ή μόλις μπορέσω, αλλά δεν θα τελειώσω πριν διατυπώσω και απαντήσω προσωρινά σε ένα κομβικό ερώτημα.
ΑΣ υποθέσουμε ότι είμαι ένας πλούσιος και ισχυρός κτηνοτρόφος. Όπως και οι άλλοι έχω αντιληφθεί ότι με τους σκοτωμούς και τις ζωοκλοπές ο πλούτος μου και η ισχύς μου δεν αυξάνεται αλλά μειώνεται. Αρχίζω να αντιλαμβάνομαι ότι με την καλλιέργεια της γης και ο πλούτος μου και η ισχύς μου μεγαλώνει. Και όσο πιο πλούσιος και ισχυρός γίνομαι, τόσο πιο πολύ πέφτω με τα μούτρα στην καλλιέργεια της γης, στη γεωργία, εκτρέφοντας και ζώα για το κρέας, το μαλλί, το δέρμα και την κοπριά. Υπάρχει όμως ένα πολύ μεγάλο, πολύ μεγάλο πρόβλημα, Ποιος θα καλλιεργήσει τη γη; Γνωρίζουμε ότι ο οίκος, η ποιμενική οικογένεια δεν είναι πολυμελής. Εάν αυξηθούν τα μέλη, διασπάται, με αποτέλεσμα την διαίρεση της γης. Λιγότερη γη αλλά δεν παύει να είναι μεγάλη. Ποιος θα καλλιεργήσει λοιπόν τη γη;
ΔΥΟ λύσεις υπάρχουν. Η μία είναι να κάνω πολλά παιδιά. Για να κάνω πολλά παιδιά, χρειάζομαι πολλές γυναίκες αλλά πολλές γυναίκες δεν υπάρχουν! Πάντα υπήρχε έλλειψη γυναικών. Ήταν πολύτιμες. Την εποχή του ποιμενισμού ο άντρας αγόραζε τη γυναίκα, δεν έδινε προίκα η γυναίκα στον άντρα! Η αγορά της γυναίκας με ζώα ήταν τα έδνα. Η μετάβαση από τα έδνα στην προίκα είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία αλλά θα την δούμε όταν θα εξετάσουμε τις μαρτυρίες περί του ποιμενισμού των σκοτεινών αιώνων. Η έλλειψη γυναικών δεν είναι το μόνο πρόβλημα. Υπάρχει κι ένα πολύ χειρότερο. Αν κάνω τριάντα παιδιά, από 3-4 γυναίκες, τα μισά θα μου πεθάνουν. Εάν πεθάνουν μικρά, στ΄ αρχίδια μου, δεν γαμιέται! Εάν όμως πεθάνουν στα δέκα ή στα δεκαπέντε; Από αυτά που πέθαιναν, τα μισά δηλαδή, τα μισά πέθαιναν μωρά, τα άλλα μισά παιδιά και έφηβοι. Αν πεθάνουν όμως έφηβοι έχω μεγάλη χασούρα πλούτου! Έτρωγαν, κατανάλωναν πλούτο και στο τέλος τα μαλακισμένα πέθαιναν! Ασύμφορο, πολύ ασύμφορο – μείωση πλούτου και ισχύος. Και δεν είναι μόνο αυτό. Από τα δεκαπέντε που θα ζούσαν, αν τα μισά ήταν αρσενικά, τι θα γινόταν, θα μοιραζόταν την πατρική περιουσία 7-8 αρσενικά;Τελείως απαράδεκτο. Υπάρχει όμως μια άλλη λύση, σοφή, εξαιρετική, καταπληκτική, ορθολογική, αποτελεσματική, αποδοτική, που αυξάνει πλούτο και ισχύ:
η δουλεία!
ΑΥΤΟ είναι το κλειδί της κατανόησης της διαδικασίας του σχηματισμού της πόλεως.
Θα συνεχίσω αύριο ή όποτε μπορέσω, δεν θα αργήσω. Ανεβαίνει η πίεσή μου όταν γράφω και θέλω, πρέπει να προσέχω. Θέλω να γράψω κάποια πράγματα, πριν κλείσω τα ματάκια μου.
Σχολιάστε ελεύθερα!