in εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία

η διαδικασία γένεσης της αρχαίας ελληνικής πόλεως (1)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ και αύριο θα εκθέσω τη θεωρία μου για τη διαδικασία σχηματισμού της αρχαίας ελληνικής πόλεως. Θα αφήσω τη λέξη πόλις αμετάφραστη διότι δεν μπορούμε να την μεταφράσουμε. Θα την δηλώνω με πλάγια γράμματα. Θα παραθέσω έναν ορισμό, θα ήθελα όμως να τονίσω ότι η πόλις δεν έχει καμία απολύτως σχέση με την πόλη.Δεν υπήρχαν πόλεις στην αρχαία Ελλάδα, υπήρχαν πόλεις. Η πόλις, η αρχική σημασία της λέξης είναι ‘φρούριο, οχυρό πάνω σε ψηλό και απόκρημνο λόφο (ακρόπολις)’ είναι μια έκταση γης, καλλιεργήσιμη στο μεγαλύτερο μέρος της, την οποία υπερασπίζονται, και επιδιώκουν να επεκτείνουν, οι πολίται, οι αγρότες πολεμιστές (οπλίται).  Δεν υπήρξε πόλη της Αθήνας, υπήρξε η πόλις των Αθηναίων, δηλαδή η σημερινή Αττική, κατά προσέγγιση. Η Αθήνα ήταν άστυ, δεν ήταν πόλη. Ολόκληρη η Αττική δηλαδή θεωρουμένη ως φρούριο, οχυρό, το οποίο υπερασπίζονται οι πολίται, οι οπλίται ήταν η πόλις των Αθηναίων.

ΠΡΙΝ εκθέσω τη θεωρία μου, θα επισημάνω τρία πολύ βασικά σημεία. Πρώτον, η αρχαία ελληνική κοινωνία ήταν μια πολεμική κοινωνία – πολεμική κοινωνία είναι αυτή η οποία πολεμάει κάθε χρόνο, επί αιώνες· δεύτερον, ήταν μια κοινωνία όπου το χάσμα των λίγων πλούσιων γαιοκτημόνων, των αριστοκρατών,  και των πολλών μικρών φτωχών γεωργών ήταν αχανές. Υπήρχε πολύς πλούτος και πολλή φτώχεια στην αρχαία Ελλάδα. Και, τρίτον, ήταν μια κοινωνία που παρήγαγε διαρκώς και συνεχώς ακτήμονες. Ο αριθμός των ακτημόνων ήταν πολύ μεγάλος. Υπάρχει κάποια εξήγηση αυτών των τριών φαινομένων. Υπάρχει και θα την εκθέσω ευθύς αμέσως και μετά θα καταπιαστώ με τη διαδικασία διαμόρφωσης της πόλεως.

ΑΣ φανταστούμε έναν πλούσιο γαιοκτήμονα που έχει 500 στρέμματα, έναν μέσο κτηματία με 150 στρέμματα και ένα μικροϊδιοκτήτη με 40 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης. Οι αριθμοί δεν είναι τυχαίοι, ήταν η πραγματικότητα, κατά προσέγγιση βέβαια. Γνωρίζουμε ότι κάθε οικογένεια μεγάλωνε γύρω στα πέντε παιδιά, 2-3 αγόρια. (Ο Πλάτων είχε  δύο αδερφούς, ο Σωκράτης είχε τρεις γιους – δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα). Η αρχαία ελληνίδα γεννούσε 8-10 παιδιά αλλά τα μισά πέθαιναν πριν φτάσουν στην ηλικία των είκοσι ετών. Όταν πέθαινε ο πατέρας,  η κτηματική περιουσία μοιραζόταν ανάμεσα στους γιους – δεν την κληρονομούσε όλη ο πρωτότοκος, όπως στην εβραϊκή κοινωνία. Ας κάνουμε τώρα τη μοιρασιά να δούμε τι θα γίνει – υποθέτουμε ότι οι κληρονόμοι είναι τρεις. Οι κληρονόμοι του πλούσιου γαιοκτήμονα θα πάρουν από 170 στρέμματα και θα υποβιβαστούν αμέσως στην κατάσταση του μεσαίου κτηματία. Οι κληρονόμοι του μεσαίου κτηματία θα πάρουν από 40 στρέμματα και θα υποβιβαστούν στην κατάσταση του μικροϊδιοκτήτη. Οι κληρονόμοι του μικροϊδιοκτήτη θα πάρουν από 13 στρέμματα. Την πούτσισαν!  Διότι, φίλες και φίλοι, για να επιβιώσει μια οικογένεια έπρεπε να καλλιεργεί τουλάχιστον 40 στρέμματα. Στην επόμενη γενιά, στην επόμενη μοιρασιά της πατρικής γης, οι κληρονόμοι του πλούσιου αριστοκράτη θα γίνουν μικροκαλλιεργητές, του μεσαίου θα γίνουν φτωχοί με 13 στρέμματα και του αρχικού μικροκαλλιεργητή θα γίνουν ακτήμονες. Στην επόμενη γενιά, μέσα σε 90-120 χρόνια δηλαδή,  θα ήταν όλοι ή κάτοχοι μικροσκοπικής γης ή ακτήμονες.

ΚΙ όμως! Ενώ αυτή ήταν η διαδικασία και τα αποτελέσματα της συνεχούς διαίρεσης της πατρικής κτηματικής περιουσίας, καθ΄όλη τη διάρκεια της ιστορίας των πόλεων υπήρχαν πλούσιοι γαιοκτήμονες, μεσαίοι κτηματίες, μικροκαλλιεργητές και ακτήμονες. Στα τέλη όμως του 4ου και 3ου αιώνα π. Χ. υπήρχαν μόνο μεγάλοι γαιοκτήμονες – δεν υπήρχαν πολίται, αγρότες οπλίται, άρα δεν υπήρχε πόλις! Τι συνέβη; Πώς αποτρέπονταν τα αποτελέσματα της συνεχούς διαίρεσης της γης, και πώς αντιμετωπίζονταν όταν προέκυπταν;

ΠΡΙΝ απαντήσουμε σε αυτά τα δύο κομβικά ερωτήματα, οφείλουμε να παραθέσουμε τη βασική, κομβική, πυρηνική επιθυμία όλων των αρχαίων Ελλήνων ανδρών: την επιθυμία της αύξησης του πλούτου και της ισχύος. Όλοι ήθελαν να γίνουν πιο πλούσιοι και πιο ισχυροί – και διάσημοι (κλέος). Η μείωση του πλούτου και της ισχύος, για να μην πούμε για την απώλεια, ήταν ό,τι χειρότερο μπορούσε να συμβεί σε έναν αρχαίο Έλληνα άνδρα – και όμως συνέβαινε, ήταν η συνήθης κατάσταση. Με την μοιρασιά της πατρικής κτηματικής περιουσίας ο πλούτος και η ισχύς μειωνόταν και στους χανόταν – των μικροκαλλιεργητών. Πώς απέτρεπαν αυτή τη μείωση;

ΥΠΗΡΧΑΝ συγκεκριμένοι τρόποι. Ο ένας ήταν η αρπαγή, ο σφετερισμός της περιουσίας, της γης από τον έναν αδερφό, το ρίξιμο των άλλων αδερφών.  Με απειλές και με τη βία φυσικά. Οι σχέσεις των αδερφών στην αρχαία Ελλάδα ήταν διαρκώς τεταμένη. Έπεφτε πολύ ξύλο, φίλες και φίλοι. Θα παραθέσω δύο γνωστά παραδείγματα. Ο Ησίοδος στα Έργα και Ημέραι παραπονιέται ότι ο αδερφός του τον έριξε στην μοιρασιά. Μια άλλη περίπτωση, γνωστή από τον Πλάτωνα. Ο Ερμογένης, ακόλουθος του Σωκράτη, παραβρέθηκε στον θάνατό του (Φαίδων), πρωταγωνιστής στον διάλογο Κρατύλος, ήταν πολύ φτωχός, ο αδερφός του όμως ο Καλλίας, ο Πλάτων τον αναφέρει σε πολλούς διαλόγους (Πρωταγόρας, Απολογία, Κρατύλος, Θεαίτητος, Φίληβος), ήταν πάμπλουτος!  Αν λάβουμε υπ΄ όψει μας ότι οι αρχαίοι Έλληνες έπιναν πολύ (ένα λίτρο κρασί τη μέρα, κατά μέσο όρο, το λιγότερο), μεθούσαν πολύ συχνά, ήταν οξύθυμοι, εύθικτοι, έβριζαν και βιαιοπραγούσαν, αντιλαμβανόμαστε τι βρισίδι και ξύλο έπεφτε μεταξύ των αδερφών!  Δεν θα ήθελα να ζούσα στην αρχαία Ελλάδα και να είχα αδέρφια, με τίποτα! Οι διαφωνίες μεταξύ των αδερφών,  και όχι μόνο, για τα σύνορα των χωραφιών ήταν μια διαρκής πληγή στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Ο ένας προσπαθούσε να αρπάξει κάνα δυο αυλακιές από το χωράφι του γείτονα – ό,τι γίνεται και σήμερα στα χωριά και σκοτώνονται μεταξύ τους για μια σπιθαμή γης.

Ο δεύτερος τρόπος αποτροπής της μείωσης του πλούτου και της ισχύος ήταν η αρπαγή της γης των μεσαίων κυρίως όμως των μικροϊδιοκτητών. . Ο μηχανισμός της αρπαγής μας είναι αρκούντως γνωστός: με τα χρέη. Οι φτωχές οικογένειες, στην αρχαϊκή εποχή, δανείζονταν ζώα και δημητριακά για να επιβιώσουν και όταν δεν μπορούσαν να ξεχρεώσουν έχαναν τη γη τους και γίνονταν δούλοι, μια κατάσταση πολύ γνωστή στην περίπτωση της αρχαϊκής Αθήνας.

ΕΝΩ οι πλούσιοι γαιοκτήμονες κατάφερναν και διατηρούσαν ακέραιη ή και αύξαναν την κτηματική τους περιουσία, η πλειονότητα των μικροκαλλιεργητών ήταν καταδικασμένη στη φτώχεια. Ο αποικισμός, η αναζήτηση γης σε μακρινές περιοχές και η κατάκτησή της με πόλεμο, ήταν μία λύση. Μια άλλη λύση ήταν η αρπαγή της γης της γειτονικής πόλεως και η διανομή της. Γνωρίζουμε τι έγινε μεταξύ Χαλκίδα και Ερέτριας για την κατοχή του Ληλάντιου πεδίου – νίκησαν οι Χαλκιδείς με τη βοήθεια Θεσσαλών ιππέων αλλά και οι δύο πόλεις παρήκμασαν ολοσχερώς. Οι Σπαρτιάτες κατέκτησαν την Μεσσηνία, το Άργος την Ασίνη και άλλα πολλά που άλλα γνωρίζουμε και άλλα δεν γνωρίζουμε. Μια άλλη λύση για την αντιμετώπιση της φτώχειας ήταν οι ετήσιες ληστρικές επιδρομές – ο Θυουκυδίδης γράφει πολλά γι΄ αυτές. Η κατάταξη σε μισθοφορικά στρατεύματα ήταν μια άλλη λύση – πολύ γνωστή η περίπτωση του ιστορικού Ξενοφώντος, που κατάγονταν από πλούσια αριστοκρατική οικογένεια, ενώ η επιβολή φόρων υποτέλειας σε άλλες πόλεις ήταν ένας άλλος τρόπος αντιμετώπισης της φτωχολογιάς των ακτημόνων με την παραχώρηση επιδομάτων – αυτό έκανε η Αθήνα με την Ηγεμονία της.

ΟΙ αρχαίοι Έλληνες πολεμούσαν μέσα στην οικογένεια, πολεμούσαν οι οικογένειες μεταξύ τους, οι τάξεις μεταξύ τους, οι πόλεις μεταξύ τους. Κάθε χρόνο. Επί αιώνες. Η βασική αιτία ήταν αφενός η επιβίωση, η έλλειψη καλλιεργήσιμης γης, η στενοχωρία, και αφετέρου η επιθυμία αύξησης του πλούτου και της ισχύος. Τελικά, κερδισμένοι βγήκαν οι πλούσιοι γαιοκτήμονες που συγκέντρωσαν τη γη στα χέρια τους, μια κατάσταση που μονιμοποιήθηκε και νομιμοποιήθηκε με την κατάκτηση από τους Ρωμαίους – όλοι οι πλούσιοι αριστοκράτες αποδέχτηκαν την κυριαρχία των Ρωμαίων με πολύ μεγάλο ενθουσιασμό και χαρά, ας μην το ξεχνάμε. Κώλος και βρακί.

ΤΩΡΑ είμαστε έτοιμοι και έτοιμες να εκθέσουμε τη θεωρία μας για τη διαδικασία σχηματισμού της αρχαίας ελληνικής πόλεως. Θα το κάνουμε αύριο το πρωί.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Συνεχισε φιλε. .τα κείμενα σου να μας βγάζουν εστω και για λίγο απο τον βουρκο της Ελληνικης δημοσιογράφιας και εκπομπων

  2. Όλα καλά Αθανάσιε? Είσαι procrastinator και συ , ε?
    Περιμένουμε το δεύτερο μέρος ฅ (ミ ᵕ̣̣̣̣̣̣ ﻌ ᵕ̣̣̣̣̣̣ ミ) ฅ