εμπόρευμα και κοινωνικός πλούτος

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΣΗΜΕΡΑ θα κάνουμε μια πρώτη απόπειρα να  σχολιάσουμε την πρώτη πρόταση του Κεφαλαίου του Καρλ Μαρξ αλλά και τον πάρα πολύ ενδιαφέροντα σχολιασμό αυτής της πρώτης πρότασης από τον Τζον Χόλογουέι (John Holloway) που δημοσιεύτηκε στο πρώτο τεύχος (Μάιος 2019) του περιοδικού ΝΕΓΚΑΤΙΒΑ (εκδ. futura). Θα παραθέσω την πρώτη πρόταση του Κεφαλαίου και τον τίτλο του άρθρου του Χόλογουέι και θα αντιληφθείτε αμέσως την κομβικότητα και την κρισιμότητα του ζητήματος, το οποίο θα αναφανεί από τα δύο παραθέματα. Η πρώτη πρόταση του Μαρξ ( Το Κεφάλαιο, τόμος πρώτος, σελ. 19, μετ. Θ. Γκιούρας, εκδ. ΚΨΜ, 2016):

Ο πλούτος των κοινωνιών στις οποίες κυριαρχεί ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής εμφανίζεται σαν ένας ‘τεράστιος σωρός από εμπορεύματα’, το μεμονωμένο εμπόρευμα ως η στοιχειώδης μορφή του.

Να και ο τίτλος του άρθρου (σελ. 27-54) του Χόλογουέι:

ΝΑ ΔΙΑΒΑΣΟΥΜΕ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΤΑΣΗ Ή ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΡΧΙΖΕΙ ΜΕ ΤΟΝ ΠΛΟΥΤΟ, ΟΧΙ ΜΕ ΤΟ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑ

ΜΕ την πρώτη πρόταση του Κεφαλαίου ο Μαρξ μάς λέει ότι  κάθε κοινωνία παράγει, διαθέτει, καταναλώνει κάποιον πλούτο. Το ίδιο υποστηρίζει και ο Χόλογουέι. Για τον Μαρξ, η κοινωνία είναι ένα πλέγμα σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων και μεταξύ των ανθρώπων και της φύσης. Ο πλούτος λοιπόν είναι το αποτέλεσμα αυτών των δύο πλεγμάτων. Μας εξηγεί και πώς εννοεί τον πλούτο των κοινωνιών (Grundrisse, τόμος Β, σελ. 367-367, μετ. Δ. Διβάρης, εκδ. Στοχαστής):  ‘. . .τι άλλο είναι ο πλούτος από τη δημιουργημένη μέσα στην καθολική ανταλλαγή καθολικότητα αναγκών, ικανοτήτων, απολαύσεων, παραγωγικών δυνάμεων κλπ, των ατόμων;’ Ας ονομάσουμε αυτόν τον πλούτο κοινωνικό –  κοινωνικός πλούτος. Ο οποίος διακρίνεται σε υλικό (τροφή, ρούχα, εργαλεία και άλλα πολλά) και άυλο (γνώση, φροντίδα, περίθαλψη, καθαριότητα,  έκφραση και άλλα πολλά).

ΚΙ αφού ορίσαμε τις έννοιές μας, για να μην παρεξηγηθούμε, θα θέσουμε κάποια ερωτήματα, οι απαντήσεις των οποίων θα μας απασχολήσουν και σήμερα και άλλα πρωινά, μιας και το ζήτημα του κοινωνικού πλούτου είναι από αυτά, και είναι πολλά,  που δεν έχουμε καταπιαστεί μαζί τους, δεν τα έχουμε μελετήσει, δεν τα έχουμε διερευνήσει. Το ζήτημα είναι πολύ σημαντικό διότι άπτεται με εκείνο της εμφάνισης  της Κυριαρχίας και κυριαρχικών και ταξικών κοινωνιών. Σχετίζεται δηλαδή άμεσα με τα ζητήματα του εμμενούς κομμουνισμού, του κοινωνικού πολέμου και της κοινωνικής επανάστασης.

ΓΙΑΤΙ δεν έχει γραφεί η ιστορία του κοινωνικού πλούτου; Κάθε κοινωνία, κάθε τρόπος παραγωγής εμφανίζει, παράγει δηλαδή και καταναλώνει τον δικό της πλούτο. Ποιος τον παράγει;  Πώς;  Σε ποιον ανήκει αυτός ο πλούτος;  Ποιος τον καταναλώνει;  Ο παραγωγός είναι και καταναλωτής, ο καταναλωτής είναι και ο παραγωγός;  Υπήρξαν κοινωνίες όπου ταυτίζονταν αυτοί οι δύο;  Υπήρξαν κοινωνίες που δεν ταυτίζονταν;  Πώς συνέβη αυτό;

Η πρώτη πρόταση του Κεφαλαίου μας υποβάλλει τη σκέψη ότι ο Μαρξ τα είχε σκεφτεί όλα αυτά τα θέματα. Σκόρπιες σκέψεις επί αυτών των ζητημάτων θα βρούμε πολλές στο έργο του· ο κοινωνικός πλούτος όμως δεν ήταν ιδιαίτερο αντικείμενο των μελετών του και των σκέψεων του. Δεν θα τον μέμψουμε γι αυτό! Οι όποιες σκέψεις του είναι ένα έρεισμα πάνω στο οποίο μπορούμε να πατήσουμε και να συνεχίσουμε, αποφεύγοντας τους βάλτους.

ΑΣ συγκρίνουμε, φίλες και  φίλοι,  τον κοινωνικό πλούτο των ομάδων μιας τροφοσυλλεκτικής -κυνηγητικής κοινωνίας  με αυτόν της σημερινής καπιταλιστικής κοινωνίας. Η μελέτη της έννοιας του κοινωνικού πλούτου θα πρέπει να αρχίσει από τις τροφοσυλλεκτικές-κυνηγητικές κοινωνίες. Ποιος είναι ο κοινωνικός πλούτος σε αυτές τις κοινωνίες;  Είναι τα εργαλεία, η τροφή που συλλέγεται, τα θηράματα που έρχονται στον καταυλισμό, τα φάρμακα, τα ρούχα. Δεν είναι πολλά –  δεν αναφέραμε όμως τα πιο σημαντικά:  τις πολλές  σχέσεις μεταξύ των μελών, τη γνώση και τις ικανότητες που σχετίζονται τόσο με τις σχέσεις όσο και με τη γνώση. Ο υλικός πλούτος είναι ελάχιστος, δεν υπάρχει πλεόνασμα κοινωνικού πλούτου (περισσότερος πλούτος από ό,τι χρειάζεται μια κοινωνία για να αναπαραχθεί), δεν υπάρχει αποθήκευση. Υπήρξαν τροφοσυλλεκτικές- κυνηγητικές κοινωνίες με πλέονασμα πλούτου και αποθήκευση πλούτου και πλεονάσματος. Υπάρχουν όμως πολλές σχέσεις, πολλή γνώση και πολλές ικανότητες. Επειδή διακρίναμε τον κοινωνικό πλούτο σε υλικό και άυλο, αντιλαμβανόμαστε αμέσως ότι στις τροφοσυλλεκτικές-κυνηγητικές κοινωνίες το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού πλούτου ήταν άυλος κοινωνικός πλούτος (σχέσεις, γνώση, ικανότητες, δεξιότητες), όχι  υλικός! Τα μέλη αυτών των κοινωνιών ενδιαφέρονταν κατ΄ αρχάς και κατ΄ αρχήν για τις σχέσεις, για τη  γνώση, για τις ικανότητες –  όχι για τα αντικείμενα, όποια κι αν ήταν αυτά. Δεν τον ενδιέφερε να έχει ένα τόξο, τον ενδιέφερε να ξέρει να φτιάχνει ένα τόξο όπου κι αν βρεθεί ή όταν χάσει ή σπάσει αυτό που έχει.  Οι σχέσεις, η γνώση και οι ικανότητες εξασφάλιζαν την επιβίωση, όχι ο ελάχιστος εφήμερος υλικός πλούτος.

Η πληθώρα των σχέσεων, εντός και εκτός της ομάδας, παρήγαγε τη γνώση και τις δεξιότητες. Όταν παραγόταν μια γνώση ή μια ικανότητα, διαδιδόταν αμέσως. Οι σχέσεις, η γνώση και οι ικανότητες ήταν κοινό κτήμα, δεν θα μπορούσε να ήταν προσωπική κτήση –  λόγω των σχέσεων! Θα σε έβλεπα να τρως κάποιο φρούτο που δεν το γνώριζα, πόσο θα κρυβόσουν! Μια κοινωνία όμως όπου ο βασικός κοινωνικός πλούτος είναι άυλος και είναι κοινόχρηστος και κοινόκτητος, άρα και ο υλικός,  δεν μπορεί παρά να είναι μια κομμουνιστική κοινωνία. Και οι τροφοσυλλεκτικές -κυνηγητικές κοινωνίες ήταν κομμουνιστικές κοινωνίες –  χωρίς Κράτος, τάξεις, Κυριαρχία. Υπήρχαν αξιώσεις για προνόμια και Κυριαρχία αλλά αντιμετωπίζονταν επιτυχώς. Ήρθε όμως μια μέρα που η  επιτυχία αυτή  τελείωσε. Πώς έγινε αυτό;  Με την μετάβαση της σημαντικότητας από τον άυλο κοινωνικό πλούτο στον υλικό κοινωνικό πλούτο.

ΑΣ δούμε τώρα πολύ σύντομα τον κοινωνικό πλούτο στις καπιταλιστικές κοινωνίες. Θα κάνουμε ένα μεγάλο άλμα αλλά θα περιορίσουμε κάπως το ιστορικό χάσμα αυτού του άλματος κάνοντας κάποιες διευκρινίσεις. Οι καπιταλιστικές κοινωνίες είναι κυριαρχικές κοινωνίες, υπάρχουν Κύριοι και Υποτελείς. Ταξικές κοινωνίες, αν θέλετε, αλλά ο όρος ταξική κοινωνία είναι πολύ στενός σημασιολογικά. Η στάση των Κυρίων και των Υποτελών απέναντι στον κοινωνικό πλούτο είναι διαφορετική. Ενώ οι Κύριοι έχουν στραμμένο το βλέμμα τους πρώτα στον άυλο κοινωνικό πλούτο και μετά στον υλικό, οι Υποτελείς ενδιαφέρονται πρώτα για τον υλικό και μετά για τον  άυλο. Έτσι φαίνεται να είναι. Πέρα όμως από αυτή τη διάκριση μεταξύ άυλου και υλικού κοινωνικού πλούτου, υπάρχει και μια άλλη, πάρα πολύ σημαντική –  αυτή μεταξύ ελεγχόμενου και μη ελεγχόμενου, άτυπου, αδήλωτου κοινωνικού πλούτου. Ο πρώτος εμφανίζεται ως ένας τεράστιος σωρός από εμπορεύματα, ο δεύτερος δεν είναι εμπορεύματα. Αυτός ο δεύτερος διακρίνεται σε άυλο (η φροντίδα των φίλων, λ.χ.) και υλικό –  ο λαχανόκηπος, λ.χ., από τον οποίο τα μισά λαχανικά χαρίζονται. Αυτός ο κοινωνικός πλούτος, ο μη ελεγχόμενος, που δεν είναι εμπόρευμα, άυλος και υλικός, είναι πλούτος που τον παράγουν οι σχέσεις πέραν της Κυριαρχίας και του Κεφαλαίου, είναι πλούτος που τον παράγει και τον καταναλώνει ο εμμενής ζωντανός κομμουνισμός. Είναι περισσότερο άυλος, λιγότερο υλικός.

Η σύγκρουση μεταξύ αυτών των δύο μορφών κοινωνικού πλούτου είναι μακροχρόνια, τιτάνια και κομβικής σημασίας. Θα οξυνθεί στο αμέσως προσεχές και απώτερο μέλλον. Διότι έχει δημιουργηθεί μια συνθήκη, αναγκαία αλλά όχι επαρκής,  που επιτρέπει την διεύρυνση του μη ελεγχόμενου, του κομμουνιστικού κοινωνικού πλούτου:  η αεργία.

ΕΝΝΟΕΙΤΑΙ ότι μέχρι τον Απρίλιο θα επανέλθουμε επί όλων αυτών των ζητημάτων. Θα κάνω δουλειές στο θερμοκήπιο σήμερα μόλις ξημερώσει.