φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΟΤΑΝ ζούσαμε στην Αλεξανδρούπολη, μια μέρα ο νεαρός στρατιωτικός που ζούσε με την οικογένειά του πάνω από εμάς με ζήτησε να έρθει μαζί μου να μάθει να μαζεύει χόρτα, ζωχούς και αγριοράδικα. Χάρηκα. Του έδειξα τα χόρτα, δεν είναι δύσκολο να τα διακρίνεις από άλλα, κάποια στιγμή όμως τον έχασα από τα μάτια μου. Γυρίζω πίσω και τον βλέπω να μαζεύει αυτά που άφηνα. Τον πλησιάζω και τον λέω: του χρόνου τι θα μαζέψουμε; Δεν κατάλαβε. Αυτά τα αφήνω να σποριάσουν για να έχουμε και του χρόνου.
ΔΕΝ δανείζομαι βιβλία από κοινοτικές, δημόσιες βιβλιοθήκες ούτε από φίλους γιατί έχω τη συνήθεια να διαβάζω πολύ ενεργητικά. Υπογραμμίζω, κάνω σχόλια στα περιθώρια, αποτυπώνω σκέψεις, χρησιμοποιώ μολύβι και μπλέ και κόκκινου χρώματος στιλό, βρίζω, αγανακτώ και άλλα πολλά.
ΤΟ πρόβλημα πώς θα μοιραστούν τέσσερα άτομα πέντε μπιφτέκια είναι πολύ δύσκολο. Όταν ήμουν έφηβος, κάποιος από τη τετραμελή παρέα μας έλυνε το πρόβλημα ως εξής: κάρφωνε κατ΄επανάληψη με το πηρούνι δύο και έτσι μας άφηνε να πάρουμε από ένα, απαλλάσσοντάς μας από το πρόβλημα, μέχρις ότου ο Γρηγόρης, οικοδόμος, κάρφωσε το πηρούνι του στο πάνω μέρος της παλάμης του δράστη του εγκλήματος και γέμισε το τραπέζι αίματα. Τους αγαπούσα τους οικοδόμους, από τότε όμως τους λάτρεψα.
ΟΤΑΝ γεμίζει το μικρό τσιπουράδικο, ο μαγαζάτορας φωνάζει: οι πρωινοί να φεύγουν. Αναγκάζεται, διότι οι πρώτοι που ήρθαν δεν φεύγουν είτε γιατί το αγνοούν (και πρέπει να το μάθουν) είτε γιατί το λησμονούν ή αδιαφορούν μέσα στο τσακίρ κέφι. Κι εγώ το έμαθα: ήρθες πρώτος, θα φύγεις πρώτος. Ήταν τότε που ένας μεγαλύτερος από τη πρωινή παρέα μας φώναξε: Μήτσο, να πληρώσουμε, έχουμε κι αγελάδες ν΄ αρμέξουμε, κι εγώ διαμαρτυρήθηκα. Με έκανε νόημα και είδα μια παρέα δυο νεαρών ζευγαριών να περιμένουν. Είμαστε ευγενικοί, άρα φιλομαθείς, άρα εύστροφοι.
ΜΕ αυτή την εισαγωγή επιδιώκω να εστιάσω την προσοχή μου σε αυτό που αποσιωπώ και που ακολουθεί την ανοιχτή έκθεση και την ελεύθερη πρόσβαση – στην πρόσληψη: το πόσο θα πάρω και το πώς θα χρησιμοποιήσω αυτό που θα πάρω. Ο πλούτος εκτίθεται ανοιχτά, η πρόσβαση είναι ελεύθερη αλλά η πρόσληψη υπόκειται σε κανόνες. Εάν οι κανόνες παραβιαστούν τότε η ισότητα και η ελευθερία αντιμετωπίζουν μεγάλα προβλήματα.
Η ανοιχτή έκθεση του κοινωνικού πλούτου και η ελεύθερη πρόσβαση σε αυτόν είναι κάτι το τόσο σύνηθες, τόσο συχνό ώστε δεν το βλέπουμε – όπως τα ψάρια δεν βλέπουν το νερό. Δεν θα ασχοληθούμε σήμερα με αυτό το ζήτημα, μια ιστορία της ανοιχτής έκθεσης, της ελεύθερης πρόσβασης και των κανόνων της πρόσληψης επείγει να γραφεί. Εμείς σήμερα θα καταπιαστούμε με την ιστορική εμφάνιση, με τη γένεση αυτού του τρόπου κατανάλωσης, χρήσης του κοινωνικού πλούτου. Το πρώτο που θα εξετάσουμε είναι το ερώτημα: γιατί και πώς αφήσαμε το μοίρασμα και υιοθετήσαμε την ανοιχτή έκθεση/ελεύθερη πρόσβαση;
ΤΟ μοίρασμα του κοινωνικού πλούτου γινόταν σε τροφοσυλλεκτικές-κυνηγητικές ομάδες των 25-40 ατόμων και ο πλούτος που μοιραζόταν καθημερινά ήταν η τροφή, η οποία καταναλωνόταν άμεσα. Η τροφή δεν αποθηκευόταν διότι δεν υπήρχε πλεόνασμα, απόφευγαν το πλεόνασμα και την αποθήκευσή του, όταν μπορούσε να υπάρχει πλεόνασμα. Το μοίρασμα προσιδιάζει σε ολιγομελείς ομάδες, επιβίωσε και επιβιώνει σε τέτοιες ομάδες (οικογένεια, παρέα). Με την παραγωγή όμως της τροφής, την παραγωγή πλεονάσματος, η αποθήκευσή της ήταν αναγκαία για την επιβίωση της κοινότητας που εγκατέλειπε αργά αλλά σταθερά την άμεση κατανάλωση της τροφής. Η παραγωγή της τροφής είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των μελών της κοινότητας: οι πρώτες νεολιθικές αγροτικές κοινότητες ήταν το αποτέλεσμα συνεργασίας και συμβίωσης μερικών τροφοσυλλεκτικών ομάδων. Μέχρι τότε οι ομάδες αυτές απέφευγαν την ένωση και τους σταθερούς δεσμούς και είχαν τέτοια εμμονή με την αυτονομία ώστε έχει διατυπωθεί η θεωρία, από τον Πιέρ Κλαστρ, ότι ο πόλεμος γινόταν για να αποφευχθεί αυτή η ένωση!
ΤΟ ζήτημα της επινόησης της γεωργίας είναι ένα ζήτημα που προκαλεί συζητήσεις και διενέξεις κι έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες. Δεν είναι του παρόντος να τις συζητήσουμε, θα εκθέσω όμως την άποψή μου. Η επινόηση της γεωργίας ήταν το αποτέλεσμα πειραματισμού πολλών αιώνων σε τροφοσυλλεκτικές όμαδες που ήταν μόνιμα εγκατεστημένες σε μια περιοχή πλούσια σε τροφή. Ώστε η μόνιμη εγκατάσταση δεν ήταν συνέπεια της επινόησης της γεωργίας αλλά προϋπόθεσή της, συνθήκη της. Ένα πολύ βασικό χαρακτηριστικό των τροφοσυλλεκτικών ομάδων ήταν ο συνεχής, διαρκής πειραματισμός, ένδειξη του πολλού ελεύθερου χρόνου που είχαν στη διάθεσή τους. Η συλλογική εργασία και η ανυπαρξία της ιδιοκτησίας που υπήρχε στις τροφοσυλλεκτικές ομάδες συνεχίστηκε και στην παραγωγή της τροφής με την καλλιέργεια της γης (και της κτηνοτροφίας δευτερευόντως). Κατά συνέπεια το προϊόν ήταν κοινόκτητο και κοινόχρηστο και θα έπρεπε να μοιραστεί μεταξύ των ομάδων ή των οικογενειών. Δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Η λύση αυτή θα δημιουργούσε ένα μεγάλο πρόβλημα: την αύξηση του χρόνου εργασίας. Κάθε οικογένεια ή ομάδα έπρεπε να χτίσει την δική της αποθήκη κι αυτό θεωρήθηκε περιττό. Αντ΄αυτού έκαναν κάτι άλλο, μάλλον το αυτονόητο, γι΄ αυτούς: έχτιζαν μια μεγάλη αποθήκη στο κέντρο του οικισμού όπου αποθήκευαν όχι μόνο την τροφή που είχε παραχθεί αλλά και πρώτες ύλες για την κατασκευή εργαλείων. Εκεί οργάνωναν και εργαστήριο κεραμεικής, αργότερα κι άλλα εργαστήρια, εκεί έτρωγαν όλοι και όλες μαζί, συχνά ή περιοδικά. Ήταν χώρος και αποθήκευσης και εργασίας και ζωής – ήταν ένας πολυλειτουργικός χώρος. Εάν νομίζετε ότι όλα αυτά τα φαντάζομαι, δεν μπορώ να κάνω κάτι γι΄ αυτό.
ΤΟ συλλογικά παραχθέν προϊόν αποθηκεύεται, εκτίθεται ανοιχτά και εξασφαλίζεται η ελεύθερη πρόσβαση σε αυτό. Είναι όπως το ψυγείο μας. Εάν θέλει κάποιος να φάει ένα κομμάτι τυρί, παίρνει και το τρώει. Εάν μέσα στο ψυγείο υπάρχουν τέσσερα ροδάκινα, θα πάρει ελεύθερα το ένα και θα αφήσει τα άλλα τρία στους άλλους τρεις – εκτός εάν ρωτήσει και του επιτραπεί να πάρει κι άλλο. Θα ξέρετε ή θα φαντάζεστε τι αγώνα κάνουν οι γονείς για να ΜΑΘΟΥΝ στα παιδιά τους τους κανόνες της πρόσληψης.
ΑΥΤΗ την κεντρική αποθήκη, αυτό το μεγάλο κτίριο που ανακαλύπτουν οι αρχαιολόγοι στις νεολιθικές αγροτικές κοινότητες το εκλαμβάνουν άλλοτε ως έδρα του τοπικού άρχοντα, αν και τελευταία τείνει να εγκαταλειφθεί αυτή η θεωρία (επιτέλους!) κι άλλοτε ως θρησκευτικό κέντρο, λόγω των πολλών πήλινων ειδωλίων, συνήθως μικρού μεγέθους, τα οποία αναπαριστάνουν σε ποσοστό 80% γυναίκες! Τους συγχωρούμε, δεν πειράζει. Σε μερικά μέρη του πλανήτη κατασκευάστηκαν κεντρικές αποθήκες-εργαστήρια όχι εντός της κοινότητας αλλά μεταξύ κοντινών κοινοτήτων. Αντί πέντε ή δέκα κοινότητες να έχουν από μία κεντρική αποθήκη, κατασκεύαζαν μία. Αυτή τη διαδικασία την εντοπίζουμε πολύ καθαρά στην Κρήτη, στην νεολιθική και στην εποχή του χαλκού. Στις κεντρικές αποθήκες των νεολιθικών κοινοτήτων δεν υπήρχαν διαχειριστές του χώρου και του κοινωνικού πλούτου – πολύ σημαντικό στοιχείο. Αυτή η αύξηση του μεγέθους των αποθηκών στην Κρήτη είχε ως αποτέλεσμα την μονιμότητα κάποιων διαχειριστών – κι εδώ αρχίζει μια άλλη διαδικασία με την οποία θα ασχοληθούμε αύριο το πρωί, όταν θα ασχοληθούμε με την γένεση της διανομής του κοινωνικού πλούτου.
ΑΥΤΕΣ τις μεγάλες κεντρικές αποθήκες του πλεονάσματος που διέθεταν και εργαστήρια και θρησκευτικούς χώρους οι κατακτητές Έλληνες της Κρήτης, 1500 π. Χ., τις ονόμασαν ανάκτορα. Έδρα δηλαδή του άνακτα (άναξ), τον οποίο είδαν με τα δικά τους ποιμενικά μάτια ως βασιλιά. Ο Μίνως! Θεώρησαν ότι ο κοινωνικός πλούτος και τα εργαστήρια ήταν δικά του, ιδιοκτησία του! Ήταν το αποτέλεσμα της επιβαλλόμενης στις αγροτικές κοινότητες φορολογίας σε είδος! Με πρότυπο αυτές τις μεγάλες κεντρικές αποθήκες κατασκεύασαν τον 13ο αι. π. Χ. τα μυκηναϊκά ανάκτορα στην Πελοπόννησο (Μυκήνες, Τίρυνθα, Κόρινθος, Πύλος) και την Στερεά Ελλάδα (Βοιωτία, Φθιώτιδα και Αττική), τα οποία ήταν διοικητικά κέντρα, χώροι αποθήκευσης των προϊόντων φορολόγησης των καλλιεργητών και άλλων και κέντρο (ανα)διανομής κοινωνικού πλούτου σε εξειδικευμένους τεχνίτες.
ΟΙ κεντρικές αυτές νεολιθικές αποθήκες ανοιχτής έκθεσης και ελεύθερης πρόσβασης έμελλαν να εξαφανιστούν με δύο τρόπους: είτε με την καταστροφή τους ή την κατάκτησή τους από τους εισβολείς ποιμένες είτε με την μετεξέλιξή τους σε κέντρα καταναγκασμού, φορολόγησης και επιτήρησης των πέριξ κοινοτήτων με την μονιμοποίηση των διαχειριστών. Η ανοιχτή έκθεση όμως, η ελεύθερη πρόσβαση και οι κανόνες της πρόσληψης δεν χάθηκαν. Το ότι κινδυνεύουν να χαθούν, να συρρικνωθούν μάλλον, είναι βέβαιο – ας είναι καλά η διαχείριση των πανδημιών. Επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας – ρωτήστε αυτούς κι αυτές που ασχολούνται και γράφουν και φιλοσοφούν για τα κοινά (commons). Όσο θα υπάρχει κοινοχρησία και κοινοκτησία, θα υπάρχει ανοιχτή έκθεση/ελεύθερη πρόσβαση/κανόνες πρόσληψης. Όσο θα υπάρχουν κοινοτικές, δημόσιες βιβλιοθήκες!
Σχολιάστε ελεύθερα!