in παγκόσμια Ιστορία

ο δυτικός πολιτισμός είναι δύο πολιτισμοί: η πολιτισμική σύγκρουση και η έκβασή της

κερδίσαμε δόξα μεγάλη, σκοτώσαμε τον λαμπρό Έκτορα (Ιλιάς, Χ 393)

δως αγαθή, άρπαξ δε κακή, θανάτοιο δότειρα (Έργα και Ημέραι, 356)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΔΕΝ είμαι σε θέση να παραθέσω κάποιον ορισμό για τον πολιτισμό –  έχουν προταθεί τόσοι πολλοί ώστε δικαιολογημένα αναρωτιόμαστε ποια να είναι η αιτία αυτής της πληθώρας. Η έννοια όμως του ορισμού μας βάζει σε πολλές σκέψεις. Και η αφαίρεση, η έννοια ή ίδια μας βάζει σε πολλές σκέψεις. Οπότε, το να ορίσεις μια αφηρημένη έννοια είναι όντως κάτι το ακατόρθωτο: πώς να ορίσεις κάτι που είναι τόσο γενικό, όταν ο ορισμός περιορίζει, βάζει όρια; Ιστορικά, η σύγχυση εμφανίστηκε όταν εκλάβαμε τον πολιτισμό ως κάτι θετικό μόνο όταν εμφανίστηκε το Κράτος, όταν χαρακτηρίσαμε ως πρώτες πολιτισμένες κοινωνίες τις κρατικές κοινωνίες. Κατά συνέπεια, οι κοινωνίες των νεολιθικών αγροτικών κοινοτήτων ή οι κοινωνίες των τροφοσυλλεκτών δεν γνώριζαν τον πολιτισμό, ήταν απολίτιστες. Η σύγχυση αυτή προκάλεσε την διάκριση μεταξύ civilization και  culture, μεταξύ υλικού και πνευματικού πολιτισμού,  και πάλι όμως δεν σώζεται η κατάσταση. Θα θεωρήσω ως δεδομένο ό,τι ο καθένας και η καθεμιά καταλαβαίνει με τη λέξη ”πολιτισμός” και θα συνεχίσω.

ΠΟΛΛΟΙ, παντελώς δικαιολογημένα, υποστηρίζουν ότι ο δυτικός πολιτισμός είναι ό,τι το καλύτερο έχει εμφανιστεί στην παγκόσμια ιστορία. Άλλοι, παντελώς δικαιολογημένα, λένε ότι είναι ό,τι το χειρότερο. Πώς να κατανοήσουμε αυτή την αντίφαση; Είναι δυνατόν ένας πολιτισμός να κρίνεται και ως ο καλύτερος και ως ο χειρότερος από όλους όσοι έχουν υπάρξει; Στο ερώτημα αυτό νομίζω πως μπορούμε να απαντήσουμε, εάν θυμηθούμε τον χαρακτηρισμό του Μαρξ για τον καπιταλισμό –  αναφέρω το όνομα του Καρλ Μαρξ μόνο και μόνο γι΄αυτό που είπε ο Μισέλ Φουκό για τον Μαρξ: δεν μπορούμε να γράψουμε ιστορία χωρίς τον Μαρξ (ασφαλώς, συμπληρώνω,  και δεν είναι επαρκής αλλά είναι αναγκαιότατος): ο καπιταλισμός είναι ό, τι το χειρότερο και ό,τι το καλύτερο έχει υπάρξει στην παγκόσμια ιστορία. Μιας και ο καπιταλισμός εμφανίστηκε μέσα στα πλαίσια του δυτικού πολιτισμού, τον ίδιο χαρακτηρισμό μπορούμε να κάνουμε και για τον δυτικό πολιτισμό: είναι ό,τι το χειρότερο και ό,τι το καλύτερο υπήρξε.

ΘΑ υπάρξει βέβαια, παντελώς δικαιολογημένα, η αντίρρηση σχετικά με το κριτήριο και την αναγκαιότητα της σύγκρισης. Μας επιτρέπεται να συγκρίνουμε πολιτισμούς και κουλτούρες και με ποιο κριτήριο κάνουμε τη σύγκριση; Γιατί να μην δούμε την παγκόσμια ιστορία από την οπτική γωνία των τροφοσυλλεκτών του Αμαζονίου; Εφόσον την βλέπουμε από την οπτική γωνία του δυτικού πολιτισμού, τότε η απόφανσή μας είναι άκρως μεροληπτική. Ναι, εάν θεωρούμε ότι ο δυτικός πολιτισμός είναι ό,τι το καλύτερο έχει υπάρξει. Εάν όμως είναι ό,τι το χειρότερο, τότε ποια είναι η οπτική γωνία από την οποία βλέπουμε τον πολιτισμό μας; Και πάλι θα μας πουν ότι και αυτή η θέαση είναι δυτικοκεντρική. Ναι, έτσι είναι. Οφείλουμε λοιπόν να αφήσουμε κατά μέρος τις συγκρίσεις και τους χαρακτηρισμούς και να στρέψουμε το βλέμμα μας στον ίδιο τον πολιτισμό μας. Γιατί ο δυτικός πολιτισμός έχει επεκταθεί, κάθε άλλο παρά ειρηνικά,  σε όλον τον πλανήτη; Όσοι υποστηρίζουν ότι ο δυτικός πολιτισμός είναι ό,τι το καλύτερο έχει υπάρξει, δεν αρνούνται (πώς θα μπορούσε;) τις αρνητικές πλευρές του αλλά όσα υποστηρίζουν δεν μας πείθουν. Και όσοι λένε ότι είναι ό,τι το χειρότερο, δεν μπορούν να αποσιωπήσουν και τα πολλά θετικά στοιχεία του. Τι είναι όμως αρνητικό και θετικό; Γιατί αξιολογούμε το ένα ως θετικό και το άλλο ως αρνητικό; Γιατί να μην μπορούμε να αποφύγουμε την αξιολόγηση;

ΕΙΝΑΙ πολύ απλό, φίλες και φίλοι. Διότι πρέπει να πάρουμε θέση, από τη στιγμή που, εκόντες άκοντες, συνειδητά ή μη, εντασσόμαστε σε κάποιο στρατόπεδο του διεξαγόμενου κοινωνικού πολέμου. Η αξιολογία προϋποθέτει την σύγκρουση και η σύγκρουση έχει ως συνέπεια την αξιολόγηση. Ειρήνη και ισότητα και ελευθερία ή πόλεμος και αρπαγή και σκλαβιά; Διαλέξτε, σας παρακαλώ! Τι θα διαλέξετε, τι θα προτιμήσετε;

ΟΙ αντιφατικές κρίσεις και αξιολογήσεις σχετικά με τον χαρακτήρα του δυτικού πολιτισμού αίρονται εάν θεωρήσουμε ότι ο δυτικός πολιτισμός δεν είναι ένας αλλά δύο. Είναι δυνατόν σε μια κοινωνία να υπάρχουν δύο πολιτισμοί; Μήπως και περισσότεροι; Ποιοι είναι αυτοί οι δύο πολιτισμοί, εάν περιοριστούμε σε αυτούς τους δύο;  Ποια είναι η μεταξύ τους σχέση; Ποιος είναι πιο ισχυρός; Πώς εμφανίζεται ιστορικά η μεταξύ τους σχέση, η κατανομή ισχύος στο πέρασμα του χρόνου; Το σημαντικότερο όμως ερώτημα είναι άλλο: μήπως ο ”δυτικός πολιτισμός” περιγράφει ή αναφέρεται σε έναν από τους δύο, με αποτέλεσμα να καλύπτει εννοιολογικά την εγγενώς συγκρουσιακή συνύπαρξη των δύο πολιτισμών; Μήπως ο ”δυτικός πολιτισμός” είναι ένας τρόπος να καταχωνιάζουμε, να κρύβουμε, να εξαφανίζουμε τον άλλον πολιτισμό, τον αντίπαλο πολιτισμό; Ναι, θα μας πουν κάποιοι, αλλά εμείς θεωρούμε ως δυτικό πολιτισμό τα καλά, θετικά στοιχεία του πολιτισμού μας –  την δημοκρατία, την ελευθερία, τα δικαιώματα, την ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών και άλλα πολλά. Τα αρνητικά στοιχεία δεν είναι δυτικός πολιτισμός αλλά δεν μας λένε τι είναι.

ΕΝΑ άλλο μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε είναι η περιοχή και ο χρόνος γένεσης του δυτικού πολιτισμού. Δύο είναι οι απόψεις: ο δυτικός πολιτισμός εμφανίστηκε στην αρχαία Ελλάδα και μέσω της Ρώμης επεκτάθηκε στη Δύση, τη δυτική Ευρώπη. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο δυτικός πολιτισμός εμφανίστηκε  στη δυτική Ευρώπη την εποχή της Αναγέννησης και της εμφάνισης του καπιταλισμού. Επέκταση του καπιταλισμού και επέκταση του δυτικού πολιτισμού είναι η ίδια διαδικασία. Εάν όμως καπιταλισμός δεν νοείται χωρίς χρήμα και εμπόρευμα (με σημαντικότερο αυτό της εργασιακής δύναμης), τότε τη γένεση του δυτικού πολιτισμού θα πρέπει να την τοποθετήσουμε την εποχή της εμφάνισης του εμπορεύματος και του χρήματος. Που είναι η αρχαία Ελλάδα, η αρχαϊκή εποχή (700-500 π. Χ.).

ΕΚΕΙ και τότε λοιπόν, φίλες και φίλοι, οφείλουμε να στρέψουμε το βλέμμα μας για να ερευνήσουμε όχι μόνο τη γένεση του δυτικού πολιτισμού αλλά και τους δύο πολιτισμούς που τον συγκροτούν. Όταν όμως το κάνουμε αυτό, θα παρατηρήσουμε ότι πολύ σύντομα θα βρεθούμε σε αδιέξοδο. Τα ερωτήματα εμφανίζονται και πάλι. Θα παραθέσω ένα πολύ σύντομο παράδειγμα. Διαβάζουμε την Ιλιάδα και παρατηρούμε ότι το κείμενο αυτό εκθειάζει και εξυμνεί την αρπαγή, τον φόνο, την εξόντωση, την δουλεία (ενώ ταυτόχρονα τα αποκηρύσσει, προτείνοντας τον μετριασμό της υπερβολικής βίας  –  μηδέν άγαν). Μόλις σκοτώνει ο Αχιλλέας τον Έκτορα αναφωνεί (και συνοψίζει τον ηρωισμό): πήραμε, αποκτήσαμε, κερδίσαμε μεγάλη δόξα, μεγάλη φήμη: σκοτώσαμε τον λαμπρό (ισχυρό) Έκτορα (ηράμεθα μέγα κύδος· επέφνομεν Έκτορα δίον, Χ 393). Δείτε πώς μια πρόταση του Οδυσσέα (Β 298) σχετικά με τη σχέση της διάρκεια της ληστρικής επιδρομής με την ποσότητα της λείας  συνοψίζει ολόκληρα κεφάλαια από το Κεφάλαιο του Καρλ Μαρξ, σχετικά με τη σχέση της ταχύτητας κυκλοφορίας του κεφαλαίου με την κερδοφορία: δεν υπάρχει χειρότερο πράγμα από το να κάνεις μια επιδρομή που διαρκεί πολύ και να γυρίζεις πίσω με άδεια χέρια! (αισχρόν τοι δηρόν τε μένειν κενεεόν τε νέεσθαι, Β 298). Από την άλλη, διαβάζουμε  στα Έργα και Ημέρες (”Ησίοδος”) ότι να δίνεις είναι καλό, το να αρπάζεις κακό, η αρπαγή φέρνει θάνατο (δως αγαθή, άρπαξ δε κακή, δότειρα θανάτοιο, 356)  και ότι κρυμμένο τον έχουν τον πλούτο οι Κύριοι, ειδάλλως και μια μέρα το χρόνο να εργαζόμασταν, θα έφτανα και πλούτο και ελεύθερο χρόνο να είχαμε! (42-44).

ΔΕΝ μπορεί και η Ιλιάδα και τα Έργα και Ημέραι (αυτών των αποσπασμάτων) να είναι δυτικός πολιτισμός! Είναι ένα από τα δύο. Το άλλο τι είναι; Εκτός κι αν είναι και τα δύο, μόνο που το ένα εξαφανίζεται.  Πώς λοιπόν να εξηγήσουμε αυτά τα τόσο αντιφατικά κείμενα;

Αύριο το πρωί.

Σχολιάστε ελεύθερα!