οι σιδερένιες σούβλες ψησίματος του κρέατος (οβελοί) ως χρήμα στην αρχαϊκή Ελλάδα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΙΔΑΜΕ σε προηγούμενο κείμενο (γιατί το βόδι-χρήμα αντικαταστάθηκε από το μέταλλο-χρήμα) ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μας παρέχουν πληροφορίες για την χρήση του βοδιού όχι ως μέσον ανταλλαγής αλλά μόνο ως μονάδα υπολογισμού δούλων και πολύτιμων αντικειμένων, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν τα μεγάλα χάλκινα καζάνια, χωρίς πόδια (λέβητες) ή με τρία πόδια (τρίποδες [λέβητες]). Αυτά τα μεγάλα χάλκινα καζάνια τα χρησιμοποιούσαν για να βράσουν το κρέας (σε θυσίες, γιορτές, γεύματα). Το κρέας όμως συνήθως το έψηναν στα κάρβουνα, αφού το έκοβαν κομμάτια και το περνούσαν σε σιδερένιες σούβλες. Αυτές οι σιδερένιες σούβλες ονομάζονταν οβελοί. Από αυτή τη λέξη προέρχεται η μικρότερη νομισματική μονάδα, ο οβολός, το ένα έκτο της δραχμής. Δραχμή (δράττομαι) σημαίνει ότι χωράει στην παλάμη μου αλλά στην παλάμη τους δεν χωρούσαν έξι οβολοί αλλά πολύ περισσότεροι. Γιατί τότε έξι οβολοί ισοδυναμούν με μία δραχμή; 

Η αρχαιολογία κομίζει στοιχεία που μας επιτρέπουν να εικάσουμε, βάσιμα, ότι την ίδια εποχή (800-600 π. Χ.) που το βόδι χρησιμοποιείται ως μονάδα υπολογισμού δούλων και πολύτιμων αντικειμένων, συμβόλων ισχύος και πλούτου, οι σιδερένιες σούβλες, οι οβελοί,  που χρησιμοποιούνταν για το ψήσιμο του κρέατος,  χρησιμοποιούνταν και ως χρήμα, ως μέσον ανταλλαγής κι όχι απλά ως μονάδα υπολογισμού της αξίας δούλων και πολύτιμων αντικειμένων. Στη Νομισματική Συλλογή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας μπορείτε να δείτε έξι οβολούς, σιδερένιες σούβλες, που αυτοί όντως χωρούν μέσα στην παλάμη και είναι μία δραχμή. Αργότερα, οβελός ή οβολός ονομάστηκε η μικρότερη νομισματική μονάδα, ένα μικρό χάλκινο νόμισμα. Η δραχμή ήταν ασημένια· δύο δραχμές είναι ένας (ασημένιος) στατήρ· εκατό δραχμές ή πενήντα στατήρες  ισοδυναμούν με μια μνά και 60 μναι με ένα τάλαντον.

ΕΓΕΙΡΟΝΤΑΙ δύο πολύ εύλογα ερωτήματα: γιατί οι  σιδερένιες σούβλες ψησίματος του κρέατος, οι οβελοί,  χρησιμοποιήθηκαν ως χρήμα; Γιατί οι σιδερένιες σούβλες αντικαταστάθηκαν από το ασημένιο, κυρίως, χρήμα, το κερματόμορφο νόμισμα; Με αυτά τα δύο ερωτήματα θα ασχοληθούμε σήμερα και σε ένα άλλο προσεχές κείμενο. Ας δούμε όμως πρώτα τι γνωρίζουμε για αυτές τις σιδερένιες  σούβλες ψησίματος του κρέατος, τους οβελούς, τι μας λέει η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, τι μας λέει η αρχαιολογία. Αυτές είναι οι δύο πηγές μας.

Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μας λένε ότι οι ήρωες τρώνε μόνο κρέας ή κρέας και ψωμί –  και πίνουν πάντα κρασί. Το κρέας πάντα το ψήνουν, δεν το βράζουν ποτέ. Διαβάζουμε λοιπόν πολλές σκηνές ψησίματος του κρέατος και σε μερικές αναφέρονται και οι σούβλες –  πάντα σε πληθυντικό αριθμό, 12 φορές σε δοτική( 5 Ιλ. , 7 Οδ.), 2 σε αιτιατική(1+1). Δεν υπάρχει καμία περιγραφή, ούτε για το μέγεθος ούτε για το υλικό κατασκευής –  θα ήταν μάλλον αφόρητη περιττολογία. Πέντε φορές στην Ιλιάδα (Α 465, Β 248, Η 317, Ι 210- 213,  Ω 623) και πέντε στην Οδύσσεια (γ 462, μ 365-395, ξ 75-77 και ξ 430, τ 422) το κρέας (βοδιών [5 φορές], προβάτων, κατσικιών και γουρουνιών) κόβεται κομμάτια, περνιέται στη σούβλα και ψήνεται πάνω στα κάρβουνα –  κάτι σαν το σημερινό κοντοσούβλι. Μαθαίνουμε επίσης ότι τις σούβλες τις στήριζαν σε ένα αντικείμενο που κι αυτό αναφέρεται μόνο στον πληθυντικό (κρατευταί). Υπήρχε και κάτι σαν σχάρα αποτελούμενη από πέντε οβολούς (πεμπώβολα). Αυτά μαθαίνουμε από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Ας δούμε τι μας λέει η αρχαιολογία. (Παραθέτω βιβλιογραφία στο τέλος του κειμένου)

ΤΙΣ περισσότερες πληροφορίες για τους αιώνες που εμφανίστηκε το εμπόρευμα και το χρήμα (800-550) με τη μορφή νομίσματος τις αντλούμε από τους τάφους. Οι τάφοι που μας δίνουν τις περισσότερες και τις πιο ενδιαφέρουσες πληροφορίες είναι τάφοι πολεμιστών, νεαρής κυρίως ηλικίας. Σε πολλά ιερά και σε  πολλούς τάφους, στο Άργος, στην Ευβοϊκή Κύμη, στην Κρήτη και στη Σαλαμίνα της  Κύπρου, μεταξύ των αναθημάτων (ιερά) και των κτερισμάτων (τάφοι) οι αρχαιολόγοι έχουν βρει πολλούς σιδερένιους οβελούς, οι οποίοι όμως λόγω του υλικού κατασκευής είναι λίγο ή πολύ φθαρμένοι. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι τους βρίσκουν πάντα σε εξάδα –  μία ή πολλαπλάσια του 6 (12 σε μία περίπτωση, σε τάφο· 96 σε άλλη, σε ιερό, στο Ηραίο του Άργους).  Οι οβελοί που έχουν σωθεί μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια εικόνα πώς θα ήταν σε ακέραια κατάσταση. Θα είχαν μήκος γύρω στα 1 μέτρο και 70 εκατοστά, θα ήταν τετράγωνης διατομής, 2 εκατοστών η πλευρά, άρα θα ζύγιζαν γύρω στα δυόμισι κιλά. Μπροστά ήταν αιχμηρές και πίσω είχαν ένα εξόγκωμα, κάτι σαν λαβή. Σε πολλούς τάφους έχουν βρεθεί και τα αντικείμενα πάνω στα οποία στηρίζονταν οι σούβλες –  κρατευτές σιδερένους σε σχήμα πλοίου!

ΣΤΟΥΣ τάφους νεαρών ολεμιστών οι αρχαιολόγοι βρίσκουν όπλα και οβελούς. Είναι πέραν κάθε αμφιβολίας ότι τα όπλα είναι το πιο σημαντικό αντικείμενο για έναν πολεμιστή, τόσο σημαντικό που τα παίρνει μαζί του και καταλαβαίνουμε το γιατί. Δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί από κανέναν άλλον. Οι οβελοί όμως; Γιατί να είναι τόσο σημαντικοί για τον πολεμιστή; Δεν είναι εύλογο το ερώτημα; Είναι και παραείναι. Αναρωτιόμαστε: μήπως ο οβελός χρησιμοποιούνταν και ως όπλο, ως δόρυ, ως ακόντιο; Η ετυμολογία της λέξης μας επιτρέπει να διατυπώσουμε αυτή την εικασία. Πρόκειται για το βέλος με το προθεματικό ο, το οποίο εντοπίζουμε και σε άλλες λέξεις: ομίχλη, οκρυόεις, όνομα, οφρύς και άλλες και είναι ταυτόσημο σημασιολικά με το προθεματικό α (άπας, αθρόος, ατάλαντος) –  το οποίο δηλώνει είτε άθροισμα είτε το μαζί, το ομού. Σε διαλεκτική μορφή υπάρχει και ως όβελος. Μας θυμίζει ένα σιδερένιο ακόντιο που χρησιμοποιούνταν στην Κύπρο, και όχι μόνο εκεί, και ως κυνηγητικό όπλο και ως πολεμικό –  ο σιγύνης, ο οποίος είναι γνωστός και ως σιβύνη (η). Η λέξη βέλος (βλήμα δηλαδή) ετυμολογικά είναι συγγενικό με το ρήμα βάλλω: εκσφενδονίζω όπλο, βλήμα.

ΔΕΝ θα είμαστε παράλογοι εάν εικάσουμε ότι οι πολεμιστές στις ληστρικές τους επιδρομές μαζί με τα όπλα έπαιρναν μαζί τους και οβελούς. Γνωρίζουμε, η Ιλιάδα και ειδικά η Οδύσσεια είναι σαφέστατες,  ότι μια αξιόλογη πηγή τροφής ήταν και το κυνήγι –  οι ήρωες ήταν μανιώδεις κυνηγοί. Η σχέση της μεσαιωνικής αριστοκρατίας με το κυνήγι είναι γνωστή, όπως και των εύπορων, και όχι μόνο, ανδρών και σήμερα. Θα χρησιμοποιούσαν λοιπόν τους οβελούς ως κυνηγητικό όπλο. Δεν μας επιτρέπεται να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο να το χρησιμοποιούσαν και ως πολεμικό όπλο, ιδίως εάν καταστρέφονταν, κάτι που ήταν σύνηθες, όπως μας λέει κυρίως η Ιλιάδα, τα όπλα τους.

ΟΙ οβελοί λοιπόν ήταν πολυλειτουργικά εργαλεία –  για το κυνήγι, για τον πόλεμο και για το ψήσιμο του κρέατος. Είχαν όμως και άλλες δύο λειτουργίες, εξ ίσου σημαντικές, πιθανότατα πιο σημαντικές από τις προαναφερθείσες.

ΟΙ οβελοί ήταν σιδερένιοι, εύχρηστοι και όχι πολύ βαρείς. Ο σίδηρος εκείνη την εποχή ήταν ένα πολύτιμο μέταλλο. Έτσι, οι οβελοί ήταν ένας τρόπος αποθησαύρισης. Ο πλούτος δεν μετριόταν μόνο με τον αριθμό των βοδιών αλλά και με την ποσότητα του σιδήρου που κατείχε ένας αριστοκράτης. Ο σίδηρος χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή όπλων, συγκεκριμένα, αιχμών δοράτων και ξιφών. Με το πέρασμα από την κτηνοτροφία στην καλλιέργεια της γης και δή της δενδροκαλλιέργειας και της αμπελουργίας, ο σίδηρος ήταν απαραίτητος για την κατασκευή εργαλείων, μέσων παραγωγής. Και απαραίτητος για την κατασκευή οβελών που ήταν και σούβλες ψησίματος του κρέατος και την κατασκευή κρατευτών, βάσεων για τους οβελούς.

ΣΤΙΣ ληστρικές τους επιδρομές οι νεαροί μας πολεμιστές ήρωες για δύο τουλάχιστον αιώνες κυνηγούσαν με τους οβελούς, πολεμούσαν και έψηναν το κρέας τους. Λόγω του μεγέθους τους, του βάρους τους και της αξίας τους  οι οβελοί χρησιμοποιήθηκαν ως μέσον ανταλλαγής, ως χρήμα. Το πρώτο λοιπόν μεταλλικό χρήμα ήταν και πολεμικό όπλο! Θα δούμε ότι η παρατήρηση αυτή έχει πολύ μεγάλη σπουδαιότητα όσον αφορά την προέλευση του εμπορεύματος και του χρήματος. Η πρώτη λειτουργία του δεν ήταν αυτή της ανταλλαγής αλλά της κατοχής πλούτου και εξασφάλισης ισχύος. Τα αναθήματα οβελών που βρέθηκαν σε ιερά δείχνει ότι ο πιο ισχυρός και ο πιο πλούσιος ήταν αυτός που είχε τους περισσότερους οβελούς και η κατοχή μεγάλου αριθμού οβελών ήταν ένδειξη πλούτου και ισχύος.

ΕΑΝ οι οβελοί ήταν ένας τρόπος αποθησαύρισης αλλά και μέσον ανταλλαγής, αυτό που πρέπει να ρωτήσουμε είναι, στην ανταλλαγή ποιων εμπορευμάτων βοηθούσαν; Οι οβελοί είναι ένα αντικείμενο με μεγάλη αξία, είναι εμπόρευμα,  και χρησιμοποιείται ως ισοδύναμο άλλων εμπορευμάτων. Ποια είναι αυτά; Με τι ανταλλάσσει τους οβελούς ένας πολεμιστής ή ένας έμπορος ή ένας γαιοκτήμονας; Το ανταλλάσσει με κάτι επίσης πολύ πολύτιμο. Αυτό το κάτι πολύτιμο θα πρέπει να έχει κάποια σχέση με τους ίδιους τους οβελούς, τους σιδερένιους οβελούς. Κάτι το οποίο δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τον σίδηρο των οβελών. Τι δεν μπορεί να υπάρξει αυτή την εποχή χωρίς τον σίδηρο;

ΜΙΑ μόνο απάντηση υπάρχει: οι δούλοι.

ΘΑ συνεχίσω κάποιο άλλο πρωινό. Όταν θα εξετάσουμε τα δύο κρίσιμα μειονεκτήματα του χρήματος ”σιδερένιες σούβλες”, αυτά που επέβαλλαν την χρήση του αργυρού κυρίως νομίσματος (600-550 π. Χ.)

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Coldstream, J.N., Γεωμετρική Ελλάδα (Καρδαμίτσα)

Desborough, R.V. d;  A., Οι ελληνικοί σκοτεινοί αιώνες (Καρδαμίτσα)

Hagg, R. (εκδ.) The Greek Renaissanse of the Eighth Century B. C. Στοκχόλμη, 1983

Αλ. Μαζαράκης –  Αινιάν, Όμηρος και Αρχαιολογία  (Καρδαμίτσα)

Μπουρνιά –  Σημαντώνη, Ε, Αρχαιολογία των πρώιμων ελληνικών χρόνων, Αθήνα, 1997

Murray, O Early Greece 1980 Γλασκώβη

Snodgrass. Α. Μ., The Dark Age of Greece, An Archaeological Survey, Εδιμβούργο, 1971