in 21ος αιώνας

η ρωμαϊκή αυτοκρατορία ξέμεινε από την ενέργεια των δούλων· η καπιταλιστική αυτοκρατορία;

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΚΑΘΩΣ πίνετε το πρωινό σας καφεδάκι και διαβάζετε αυτά που γράφω, θα ήθελα να σκεφτούμε το εξής ενδεχόμενο. Το 2060, ας πούμε, όλη η ενέργεια που χρειαζόμαστε προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές (αέρας και ήλιος κυρίως): πώς θα είναι ο πλανήτης; Πριν απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, να σημειώσουμε ότι για καλυφθούν οι ενεργειακές ανάγκες της Ευρώπης με ηλιακή ενέργεια μόνο, της οποίας ο πληθυσμός ξεπερνά κατά πολύ τα 500 εκ., συμπεριλαμβανομένης και της Ρωσίας, θα πρέπει οι ηλιακοί συλλέκτες να έχουν την έκταση της Ισπανίας και της μισής Γαλλίας! Αναλογιστείτε τώρα την έκταση που θα απαιτηθεί για να καλυφθούν οι ενεργειακές ανάγκες όλων των χωρών του πλανήτη. Θα εγκαταστήσουμε, προφανώς, τους ηλιακούς συλλέκτες σε όλες τις ερήμους της Γης –  οι έρημοι όμως είναι ζωντανά οικοσυστήματα, στα οποία υπάρχει και χλωρίδα και πανίδα και ζουν άνθρωποι. Η λύση αυτή θα ήταν η μεγαλύτερη οικολογική καταστροφή που έχει κάνει ο άνθρωπος πάνω στη Γη.

ΕΝΩ θέλουμε, πρέπει να μειώσουμε την κατανάλωση των ορυκτών καυσίμων, για να αντιμετωπίσουμε την κλιματική αλλαγή, είμαστε αναγκασμένοι να αυξήσουμε την κατανάλωση της ενέργειας που παράγουμε από τα ορυκτά καύσιμα (γαιάνθρακας, πετρέλαιο, φυσικό αέριο). Θα πρέπει λοιπόν να αυξηθεί η παραγωγή της ενέργειας από τα ορυκτά καύσιμα. Γιατί είμαστε αναγκασμένοι να τα κάνουμε όλα αυτά; Η απάντηση: διότι ο καπιταλισμός δεν παύει να επεκτείνεται (αναπτυσσόμενες χώρες) και επέκταση του καπιταλισμού σημαίνει κατανάλωση περισσότερης ενέργειας. Στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες ο καπιταλισμός συρρικνώνεται αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι μειώνεται η παραγωγή του κοινωνικού πλούτου, άρα η κατανάλωση ενέργειας! Τουναντίον, αυξάνεται. Η μισθωτή εργασία συρρικνώνεται (αυτή είναι η συρρίκνωση του καπιταλισμού), οι παντός είδους μηχανές όμως χρειάζονται ενέργεια.

ΝΑ αυξήσουμε λοιπόν την παραγωγή των ορυκτών καυσίμων! Να το κάνουμε! Ποιος το γαμάει το κλίμα –  εάν η κλιματική αλλαγή είναι ανθρωπογενής! Ας δούμε σε ποιο αδιέξοδο οδηγούμαστε με την αύξηση της παραγωγής ορυκτών καυσίμων. Όσο πιο πολλά ορυκτά καύσιμα παράγουμε, για να ανταποκριθούμε στην αύξηση της κατανάλωσης, τόσο πιο πολλά θα πρέπει να παραγάγουμε! Είναι εφικτό κάτι τέτοιο;

ΟΧΙ, φίλες και φίλοι, δεν είναι εφικτό. Αναπόφευκτα και αναπότρεπτα θα φτάσουμε σε ένα σημείο όπου η παραγωγή ορυκτών καυσίμων δεν θα αρκεί για να καλύψουμε τις ενεργειακές μας ανάγκες. Πότε θα συμβεί αυτό; Μετά από δύο ή τρεις δεκαετίες; Όχι. Η αύξηση της ζήτησης ορυκτών καυσίμων και η ανεπάρκεια της προσφοράς εδώ και λίγους μήνες, που κορυφώνεται στις μέρες μας, είναι μια πρώτη ένδειξη ότι το κρίσιμο σημείο της αδυναμίας να καλύψουμε τις ενεργειακές μας ανάγκες από τα ορυκτά καύσιμα δεν θα αργήσει. Το πότε θα συμβεί αυτό θα το γνωρίζουμε σε  λίγους μήνες ή σε λίγα χρόνια, δύο τρία το πολύ. Πολύ εύλογα λοιπόν αναρωτιόμαστε εάν αυτά που συμβαίνουν στις μέρες μας με την ενεργειακή κρίση είναι η αρχή του αδιεξόδου (διαρκής αύξηση παραγωγής και κατανάλωσης  ενέργειας από τα ορυκτά καύσιμα) ή μήπως είναι μια πρώτη ένδειξη του τι πρόκειται να συμβεί.

ΤΗΝ απάντηση για το πότε θα κορυφωθεί το ενεργειακό αδιέξοδο θα την έχουμε σε μικρό χρονικό διάστημα. Το τι θα συμβεί όμως το γνωρίζουμε ήδη από σήμερα. Θα το συνοψίσω σε μια πρόταση: το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού θα υποφέρει τα πάνδεινα, υποφέρει ήδη –  αυτή τη στιγμή που διαβάζετε αυτές τις γραμμές 20 εκ. βραζιλιάνοι κυριολεκτικά λιμοκτονούν. Θα αποφύγουμε τις προγνώσεις και τις προβλέψεις –  ας δούμε πώς θα περάσει αυτός ο χειμώνας, ας δούμε πώς θα ζήσουμε τα επόμενα δυο τρία χρόνια και τα ξαναλέμε, εδώ είμαστε, δεν θα χαθούμε.

ΤΑ τελευταία χρόνια ερευνώ και μελετώ το ζήτημα της διαδικασίας της επέκτασης των τρόπων παραγωγής και των αυτοκρατοριών. Είναι ένα πάρα πάρα πολύ ενδιαφέρον ζήτημα. Μελετώ την επέκταση του ποιμενισμού, της δουλοκτησίας, της φεουδαρχίας και του καπιταλισμού, μελετώ επίσης την επέκταση των αυτοκρατοριών, της ρωμαϊκής και οθωμανικής ειδικά. Διατυπώνω κάποια ερωτήματα και καταλήγω σε κάποια συμπεράσματα. Πού οφείλεται η επέκταση, γιατί δεν μπορούσαν να την αποφύγουν; Είναι δυνατόν μια επέκταση να είναι απεριόριστη; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι εύλογη –  είναι αδύνατον. Τι σταματάει την επέκταση; Είναι δυνατόν να αποτραπεί; Τι την ακολουθεί; Προφανώς η στασιμότητα και η συρρίκνωση. Το σημαντικότερο: ποιος είναι ο ρόλος της ενέργειας στη διαδικασία της επέκτασης;

ΘΑ εξετάσουμε σήμερα συνοπτικά την επέκταση της αρχαίας Ρώμης. Έχετε κατά νου την έσχατη γεωγραφική επέκταση της ρωμαϊκής δουλοκτητικής αυτοκρατορίας το 200 μ. Χ. Όλη η δυτική και νότια Ευρώπη, με σύνορα τον Ρήνο και τον Δούναβη, όλη η Βόρεια Αφρική, και όλη η δυτική Ασία, μέχρι και την Περσία. Γνωρίζουμε την αρχική έκταση της ρωμαϊκής κοινωνίας το 500 π. Χ. : ήταν μια περιοχή με διάμετρο 8 χιλιομέτρων –  από Ομόνοια μέχρι το Χαλάντρι. Πώς αυτή η μικροσκοπική περιοχή επεκτεινόταν για εφτά αιώνες και έγινε η ρωμαϊκή αυτοκρατορία του 200 μ. Χ., όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα αδιέξοδα και η συρρίκνωση;

Η ρωμαϊκή κοινωνία ήταν μια γεωργικοποιμενική κοινωνία και ήταν ακόμα μια ταξική κοινωνία ακραίας ανισότητας (ισχυροί και πλούσιοι γαιοκτήμονες [πατρίκιοι]  και ελεύθεροι μικροϊδιοκτήτες γης [πληβείοι]). Υπήρξε, όπως συμβαίνει σε όλες τις αγροτικές κοινωνίες,  έλλειψη καλλιεργήσιμης γης, με αποτέλεσμα το 508 π. Χ. οι πληβείοι να εξεγερθούν με ένα πολύ πρωτότυπο τρόπο: αποκόπηκαν, απομακρύνθηκαν από την παραγωγή, φέροντας σε απελπιστική αμηχανία τους πατρίκιους. Η εξέγερση αυτή φέρει το όνομα secessio (αποχή, απομάκρυνση). Η κρίση αποσοβήθηκε με τέτοιο τρόπο που εκκίνηση τη διαδικασία της επέκτασης –  η secessio είναι το κομβικό ιστορικό γεγονός που μας βοηθάει να κατανοήσουμε την ιστορία της ρωμαϊκής κοινωνίας, τις απαρχές και την επέκταση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

ΥΠΗΡΞΕ μια συμφωνία μεταξύ πατρικίων και πληβείων: γη δεν υπάρχει, ας αρπάξουμε τη γη των γειτόνων μας. Εμείς οι πατρίκιοι κάνουμε παραχωρήσεις, αποκτάτε πολιτικά δικαιώματα, εκλέγετε τους ηγέτες σας (δήμαρχοι), δηλαδή λαμβάνετε μέρος στις αποφάσεις (που αφορούν αποκλειστικά την διεξαγωγή του πολέμου), κι εσείς πολεμάτε και αποκτάτε γη και πλούτο από τα λάφυρα. Ένα πολύ μεγάλο μέρος βέβαια των λαφύρων θα ανήκουν σε εμάς –  αυτός είναι ο λόγος που οι πατρίκιοι ήθελαν να ασχοληθούν με την πολιτική –  με την πολιτική γίνονταν πιο ισχυροί και πιο πλούσιοι. Η res publica, τα δημόσια πράγματα, δεν ήταν παρά η κοινή πολεμική λεία, η οποία έπρεπε να διανεμηθεί με κάποιο τρόπο. Η πολιτική στις δουλοκτητικές κοινωνίες αφορά τον τρόπο διανομής της πολεμικής λείας. Ένα μεγάλο μέρος θα το πάρουμε εμείς οι ισχυροί και πλούσιοι πατρίκιοι δουλοκτήτες γαιοκτήμονες, το άλλο μοιραστείτε το ισότιμα και δημοκρατικά –  αυτή είναι η ρωμαϊκή res publica. Εάν κάποιοι νομίζουν ότι είναι κάτι άλλο, ας το νομίζουν.

ΑΡΠΑΖΟΥΜΕ τη γη των γειτόνων και όσοι υποτάσσονται γίνονται ή δούλοι που καλλιεργούν τη γη ή εντάσσονται στον ρωμαϊκό στρατό. Ενώ μέχρι τότε οι ίδιοι οι πληβείοι καλλιεργούσαν τη γη, τώρα την καλλιεργούν οι δούλοι. Οι πληβείοι έχουν τον χρόνο να ασχοληθούν μόνιμα με τον πόλεμο, με την αρπαγή της γης και του πλούτου των κατεκτημένων περιοχών. Ο πόλεμος φέρνει δουλεία και η δουλεία μας απαλλάσσει από την εργασία, παρέχει χρόνο για πόλεμο! Επιπλέον, η αύξηση του στρατού επιβάλλει την ανάγκη της επέκτασης της αρπαγής της γης των γειτόνων. Όσο αυξανόταν ο στρατός, τόσο πιο επιτακτική γινόταν η αρπαγή ξένης γης. Ο συνδυασμός αυτών των δύο διαδικασιών (απαλλαγή από την εργασία, διαρκής διεξαγωγή του πολέμου και αύξηση στρατού, άρα ανάγκη νέων κατακτήσεων) έφερε τα εξής αποτελέσματα: αφενός  την διαρκή γεωγραφική επέκταση και τη γενίκευση της χρήσης των δούλων σε έκταση και σε ένταση. Όλη σχεδόν η παραγωγή του κοινωνικού πλούτου γινόταν με την εργασία των δούλων. Όσο πιο πολύ επεκτεινόταν η ρωμαϊκή δουλοκτησία και η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, τόσο πιο πολλούς δούλους χρειαζόταν. Κάθε χρόνο έπρεπε να εξασφαλίζεται μια σταθερά αυξανόμενη εισροή δούλων, αιχμαλώτων πολέμου.

Οι δούλοι ήταν η ενέργεια της ρωμαϊκής κοινωνίας και αυτοκρατορίας. Ήταν ένα εμπόρευμα –  η αγοραπωλησία τους γινόταν στο forum, την ρωμαϊκή αγορά. Forum, από το fero, φέρνω! Τους πρώτους αιώνες της επέκτασης οι δούλοι  προέρχονταν από γειτονικές περιοχές, ήταν πολλοί και φτηνοί. ‘Οσο μεγάλωνε η απόσταση της μεταφοράς, τόσο αυξανόταν η τιμή τους –  ένα μέρος πέθαινε κατά τη διάρκεια της μεταφοράς, όπως συνέβαινε και με τους δούλους που μεταφέρονταν από την Αφρική στις βαμβακοφυτείες της Αμερικής, νότιας και βόρειας. Από το 200 μ. Χ., ενώ η ρωμαϊκή δουλοκτησία χρειαζόταν ολοένα και πιο πολλούς δούλους, υπήρχαν όλο και λιγότεροι, ολοένα και πιο ακριβοί.  Περιοριζόταν και η πολεμική λεία, η οποία έπρεπε τώρα να αντληθεί από τα σπλάχνα της ίδιας της αυτοκρατορίας, με τη μορφή των φόρων. Η καταπίεση και η αρπαγή είχε ως αποτέλεσμα μιας εποχής εξεγέρσεων, οι οποίες καταστέλλονταν αγρίως και φρικωδώς. Η ίδια η καταστολή, η άμυνα και η επιτήρηση χρειαζόταν πλούτο για να διαιωνιστεί και να είναι αποτελεσματική κι αυτό επέτεινε την ανάγκη περισσότερης αρπαγής.

ΟΙ ρωμαίοι γαιοκτήμονες αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν κάποιες ελευθερίες στους δούλους: ήταν ελεύθεροι (coloni) να παραγάγουν τον κοινωνικό πλούτο, να κάνουν οικογένεια, υπό τον όρο να μην φεύγουν από τη γη και να παραδίδουν ένα μέρος του πλούτου στους Κυρίους τους. ‘Ετσι, εμφανίστηκαν οι πρώτες νησίδες της μετέπειτα φεουδαρχικής κοινωνίας, η οποία διαμορφώθηκε πλήρως με την εισβολή των γερμανικών και άλλων γεωργικοποιμενικών λαών που εισέβαλλαν επί πολλούς αιώνες στα εδάφη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Η ρωμαϊκή δουλοκτησία παρήκμασε και μετεξελίχθηκε εξ αιτίας της έλλειψης δούλων, ενέργειας δηλαδή. Όσο επεκτείνεται ένα σύστημα, τόσο πιο πολλή ενέργεια χρειάζεται για να αναπαραχθεί. Εάν δεν μπορεί να την εξασφαλίσει, καταρρέει και παρακμάζει, αποσυντίθεται. Έχουμε παρατηρήσει ότι το εντονότερο χαρακτηριστικό της δυτικής Κυριαρχίας είναι επιθυμία της αύξησης της ισχύος και του πλούτου. Η αύξηση αυτή συνεπάγεται την διαρκή αύξηση της  παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας. Ο καπιταλισμός επεκτάθηκε και λόγω της χρήσης των ορυκτών καυσίμων –  δεν θα υπήρχε, εάν δεν υπήρχαν αυτά. Εάν αύριο, υπόθεση εργασίας, εξαντληθούν, ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει ολοσχερώς. Πρέπει όμως να δούμε και κάτι άλλο, και τελειώνω, κάτι πολύ σημαντικό.

Η καπιταλιστική, ταξική, κοινωνία δεν χρειάζεται ενέργεια μόνο για την παραγωγή, συντήρηση (τροφή) και μεταφορά του κοινωνικού πλούτου. Χρειάζεται πολλή ενέργεια για την αναπαραγωγή της ίδιας της κοινωνίας, δηλαδή για την άμυνα (στρατός, αστυνομία κλπ) και την επιτήρηση του πληθυσμού. Εάν δεν υπάρξει η απαιτούμενη ενέργεια, τότε θα προκριθεί η εξυπηρέτηση των αναγκών της άμυνας και της επιτήρησης σε βάρος της παραγωγής του κοινωνικού πλούτου. Δεν νομίζω πως αγνοούμε το ποιες θα είναι οι συνέπειες αυτής της στρατηγικής σημασίας πρόκρισης.

Σχολιάστε ελεύθερα!