”θέλω να σταματήσει ο πόνος!”
ο τρίχρονος Μαρκος μετά από πέσιμο, γδάρσιμο και μάτωμα στο γόνατο
”νους ανάγκης άρχων. . . ανάγκη ηττωμένη υπό πειθούς έμφρονος”
Πλάτων, Τίμαιος 48a
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
”Αποστολία, θέλεις δε θέλεις θα μείνεις στο κρεβάτι. Άμα θέλεις, σε δυο μέρες θα είσαι περδίκι. Άμα δε θέλεις, θα ταλαιπωρείσαι καμιά βδομάδα. Από τον Ιούλιο δε σταμάτησες λεπτό, ξενύχτια, ποτά, δουλειά. Κουράστηκε το σώμα σου κι αφού δε σταματάς μόνη σου, σε σταμάτησε αυτό. Υπάρχει πιο ωραία ασθένεια από το να μένεις στο κρεβάτι από κούραση; Μακάρι μια ζωή έτσι να αρρωσταίνεις. Απόλαυσέ την την αδυναμία σου. Μόνο έτσι θα γίνεις δυνατή. Αύριο τω πρωί θα ανάψω και τη σόμπα, θα το γιορτάσουμε”.
ΑΥΤΑ είπα χτες στη γριπωμένη και εξαντλημένη δεκαεξάχρονη κόρη μου . Δεν τα ακούει πρώτη φορά αλλά κάθε φορά τα ακούει με μεγάλη προσοχή. Το να αρρωσταίνεις από κούραση, από ζωή, είναι η πιο ωραία αρρώστεια, αδυναμία. Δεν θέλουμε να αρρωσταίνουμε, να μένουμε στο κρεβάτι, δεν θέλουμε να πονάμε, ούτε σωματικά ούτε ψυχικά, αλλά δεν γίνεται να μην πονάμε. Δεν νοείται ζωή χωρίς πόνο. Ο τρίχρονος Μάρκος δεν ήθελε να πονάει και το εξέφρασε με σαφήνεια αλλά το σώμα αδιαφορεί για τον Μάρκο, αδιαφορεί για μένα, για σένα, για όλους και για όλες.
ΘΑ μπορέσουμε ποτέ να εξοβελίσουμε τον πόνο και την ασθένεια; Τον θάνατο; Θα μπορέσουμε ποτέ να κάνουμε το σώμα υποχείριο των σκέψεών μας και των επιθυμιών μας; Είναι δυνατόν αυτές οι επιθυμίες μια μέρα να εκπληρωθούν; Πώς εμφανίστηκαν, πότε, από ποιους, γιατί; Διαθέτουμε δυο απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, παντελώς αντιτιθέμενες. Σύμφωνα με τη πρώτη, ο εξοβελισμός του πόνου, της ασθένειας και του θανάτου είναι παντελώς αδύνατος. Συμφωνώ. Δεν υπάρχει καμία ένσταση, κανένα απολύτως περιθώριο αμφιβολίας. Είναι ανάγκη. Η ανάγκη είναι ανυπέρβλητη, αδυσώπητη. Το δεχόμαστε και πενθούμε – και ζούμε! Εάν δεν το αποδεχτούμε, εάν δεν πενθήσουμε, δεν θα ζήσουμε. Πενθούμε την ευαλωτότητά μας, την αδυναμία μας, την θνητότητά μας. Εάν αυτή η απάντηση είναι αποδοχή της πραγματικότητας, η δεύτερη είναι επιθυμία υπέρβασής της. Ναι, μπορούμε να εξαφανίσουμε τον πόνο, την ασθένεια και τον θάνατο. Θα ήθελα σήμερα να αφηγηθώ σύντομα την ιστορία αυτής της επιθυμίας.
ΠΡΙΝ το κάνω, θα ήθελα να δούμε πώς θα είναι ο άνθρωπος χωρίς πόνο, ασθένεια και θάνατο. Δεν θα έχει σώμα ζωντανό, σάρκα, αίμα. Υπάρχουν σήμερα τέτοιες οντότητες; Ναι, υπάρχουν. Είναι τα ρομπότ. Το ρομπότ είναι η επιθυμία εκπλήρωσης του εξοβελισμού του πόνου, της ασθένειας και του θανάτου. Το οποίο διαθέτει τεχνητή νοημοσύνη – θα σκέφτεται μόνο, θα γνωρίζει αλλά δεν θα πονά, δεν θα ασθενεί, δεν θα φθείρεται, δεν θα έχει σχέσεις, δεν θα έχει συναισθήματα, δεν θα έχει επίγνωση του θανάτου, δεν θα πεθαίνει. Μόνο σκέψη, όχι σώμα. Τείνουμε ως οργανισμοί να γίνουμε ρομπότ; Υπάρχει μια διαδικασία ρομποτοποίησης; Νομίζω πως ναι. Ποιες θα είναι οι συνέπειές της;
ΑΣ τα πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Η επιθυμία εξοβελισμού του πόνου, της ασθένειας, του θανάτου, της φθοράς και των γηρατειών, η επιθυμία της αφθαρσίας και της αιώνιας νεότητας διατυπώθηκε για πρώτη φορά με σαφήνεια στο ιδρυτικό κείμενο του δυτικού πολιτισμού, της δυτικής Κυριαρχίας – στην Ιλιάδα. Οι θεοί ήταν η φαντασιακή εκπλήρωση αυτών των επιθυμιών. Σήμερα είναι τα ρομπότ και η τεχνητή νοημοσύνη. Οι επιθυμίες αυτές ήταν συνέπεια της ταύτισης της φθοράς και του θανάτου με την ήττα. Μας νικά ή φύση όταν ασθενούμε, γερνάμε και πεθαίνουμε. Εφόσον η νίκη είναι ταυτόσημη με την ζωή, η ήττα είναι ταυτόσημη με τον θάνατο. Πίσω από όλα αυτά, διακρίνουμε την επιθυμία αύξησης της ισχύος, της εξασφάλισης της νίκης. Κάθε μείωση και κάθε απώλεια είναι ήττα. Η ασθένεια είναι μείωση, ο θάνατος είναι απώλεια. Μείωση και απώλεια της ισχύος. Η αφθαρσία και η αθανασία είναι εκδήλωση της μέγιστης, ανυπέρβλητης ισχύος.
ΕΙΝΑΙ σαφές το ενδιαφέρον του ήρωα για το σώμα. Το σώμα τον ενδιαφέρει, όχι ο νούς, η σκέψη. Με το σώμα του γίνεται πιο ισχυρός. Μια από τις επόμενες μέρες θα ασχοληθούμε διεξοδικά με αυτό το ζήτημα (Το ηρωικό σώμα και η Ιλιάδα). Τον ενδιαφέρει το σώμα γιατί με αυτό πολεμά. Και εστιάζει το ενδιαφέρον του, όπως θα δούμε, στα χέρια και στα πόδια. Ο ήρωας λατρεύει τα χέρια του (με αυτά εξοντώνει, αρπάζει και καταστρέφει) και τα πόδια του (τρέχει να επιτεθεί ή να γλιτώσει). Εάν γράφαμε μια ιστορία του δυτικού σώματος, θα αρχίζαμε με το ηρωικό σώμα. Το οποίο λέγεται δέμας, δηλαδή κάτι που έχει κατασκευαστεί. Σε όλους τους πολιτισμούς, σε όλες τις κοινωνίες, το σώμα δεν είναι απλά μια βιολογική οντότητα αλλά κατασκευάζεται κοινωνικά. Πάνω σε αυτό εγγράφονται κοινωνικές αξίες και επιθυμίες. Και βιώνεται με μοναδικό τρόπο, όταν ασθενεί ή τραυματίζεται.
Ο δεύτερος μεγάλος σταθμός της επιθυμίας εξοβελισμού του πόνου, της ασθένειας και του θανάτου είναι ο Πλάτων. Το πρόβλημα του Πλάτωνος με τον Όμηρο, την Ιλιάδα βασικά, το αίσθημα της κατωτερότητας που ανέπτυξε και εξεδήλωνε ανερυθρίαστα, είναι ότι ο φιλόσοφός μας είχε κατανοήσει ότι, ό,τι και να έγραφε, δεν θα έκανε τίποτα άλλο από το να σχολιάσει την Ιλιάδα. Θα το πω για άλλη μια φορά. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τον Πλάτωνα, εάν δεν μελετήσουμε και κατανοήσουμε την Ιλιάδα. Κατά συνέπεια, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, της φιλοσοφίας της δυτικής Κυριαρχίας, εάν δεν μελετήσουμε και κατανοήσουμε τις επιθυμίες του ήρωα – και τους φόβους του προφανώς, τις αδυναμίες του, που προκαλούν τις επιθυμίες του.
Ο Πλάτων μας λέει ότι η πραγματικότητα, φυσική και κοινωνική, είναι ελαττωματική, είναι ατελής. Γιατί; Διότι υπάρχει ο πόνος, η ασθένεια και ο θάνατος, υπάρχει η μείωση και η φθορά, υπάρχει η απώλεια, η ήττα. Θα ήθελε να υπάρχει μια άλλη πραγματικότητα, το όντως όν, στην οποία όλα αυτά τα θλιβερά να μην υπήρχαν. Δεν τολμάει να το πει καθαρά και ξάστερα. Η γνώμη μου είναι ότι το λέει υπαινικτικά στον Τίμαιο, όπου ο δημιουργός του κόσμου δεν είναι παρά ένας τεχνίτης, (δημιουργός, μεταλλοτεχνίτης ή αγγειοπλάστης) – σήμερα αυτός ο τεχνίτης, ο δημιουργός, είναι ο επιστήμων. Ο νους, η σκέψη, γράφει στον Τίμαιο (48a) είναι άρχων της ανάγκης, η ανάγκη μπορεί να ηττηθεί από τη σκέψη. Ο Πλάτων λατρεύει τη γνώση (επιστήμη είναι ο πλατωνικός όρος) και τη λατρεύει γιατί με αυτήν μπορούμε να αυξήσουμε την ισχύ μας έναντι της φύσης. Το λέει όμως και με έναν άλλο τρόπο. Λέει ότι υπάρχει μια τέλεια πραγματικότητα, μια πραγματικότητα χωρίς ελαττώματα και η ελαττωματική, βιωμένη πραγματικότητα είναι φτηνή απομίμηση αυτής της τέλειας. Αυτή η τέλεια πραγματικότητα είναι ο κόσμος των άφθαρτων και τέλειων Ιδεών. Πρόκειται περί νοητικού κατακευάσματος (ιδεαλισμός, νοησιαρχία). .Ο Πλάτων περιγράφει αυτή την τέλεια πραγματικότητα, θεωρεί ότι υπάρχει, παρατηρεί τις αντιφάσεις στις σχέσεις της ελαττωματικής με την τέλεια πραγματικότητα αλλά δεν κάνει τίποτα άλλο από το να καταγράφει τις επιθυμίες του. Η τέλεια πραγματικότητα είναι αυτό που θα ήθελε να υπάρχει. Η Μεταφυσική είναι το corpus των επιθυμιών του Πλάτωνος, της δυτικής Κυριαρχίας.
ΤΟ σώμα, ως βιολογική οντότητα, ως μέρος της πραγματικότητας, είναι ατελές και ελαττωματικό. Δεν έπρεπε να είναι έτσι, έπρεπε να είναι διαφορετικό. Και βέβαια το περιφρονεί. Το σώμα είναι φυλακή της σκέψης, της ψυχής. Τον ενδιαφέρει η ηδονή αλλά παραχωρεί τα πρωτεία στη σκέψη. Η σκέψη, ο νούς, η ψυχή είναι ο Κύριος και το σώμα είναι ο Υποτελής. Εάν δεν υπήρχε η σχέση Κυρίου-δούλου (ήταν ο ίδιος δουλοκτήτης, δεν είχε πολλούς, τρεις, τέσσερις, δεν θυμάμαι ακριβώς), δεν θα διατύπωνε τη διάκριση σώματος και ψυχής και την ανωτερότητα της σκέψης (του επιτηρούντος γαιοκτήμονα) έναντι του σώματος (των δούλων που παράγουν τον κοινωνικό πλούτο).
Η διάκριση αυτή και η ανωτερότητα της σκέψης που διατυπώθηκε με σαφήνεια από τον Πλάτωνα είχε ως αποτέλεσμα να ταυτίσει η δυτική φιλοσοφία τον άνθρωπο με τη σκέψη και να αδιαφορήσει για το σώμα. Ολέθριο ολίσθημα, ολεθριότατο. Διότι, φίλες και φίλοι, όταν λέμε ότι η κοινωνία είναι το πλέγμα των σχέσεων του ανθρώπου με τη φύση και με τους άλλους, τότε τι εννοούμε όταν λέμε άνθρωπος; Εννοούμε ένα όν που σκέφτεται, ένα όν του ορθού λόγου – ταυτίζουμε τον άνθρωπο με τη σκέψη και τον ορθό λόγο και καταλήγουμε ότι μόνο ο άνθρωπος τα διαθέτει, άρα ορθώς προβάλλει αξιώσεις ισχύος έναντι της φύσης. Αλλά! Οι σχέσεις που συνάπτουμε με τη φύση και τους άλλους τις συνάπτουμε με το σώμα μας, κατ΄ αρχήν με το σώμα μας. Ρίξαμε όλο το βάρος στη σκέψη, στον νού και στον ορθολογισμό (ο οποίος είναι ένας συγκεκριμένος τρόπος αύξησης της ισχύος) και αδιαφορήσαμε, παραμελήσαμε το σώμα. Αυτό είναι το ολέθριο, ασυγχώρητο έγκλημα της δυτικής φιλοσοφίας, της φιλοσοφίας της δυτικής Κυριαρχίας. Και μετά από όλα αυτά φτάνουμε και στον τρίτο μεγάλο σταθμό της δυτικής φιλοσοφίας – τον Καρτέσιο.
Αυτή η αδιαφορία για το σώμα και η παραμέλησή του δεν διατυπώθηκε ποτέ άλλοτε τόσο καθαρά όσο στη γνωστή ρήση του Καρτέσιου ότι, σκέφτομαι, άρα υπάρχω (cogito, ergo sum). Η ρήση αυτή είναι η μεγαλύτερη ανοησία της δυτικής φιλοσοφίας. Έχω σώμα, άρα υπάρχω. Μπορεί ο φιλόσοφός μας να υπάρξει χωρίς σώμα, να σκεφτεί χωρίς σώμα; Ξέρετε τι έχει γράψει; Για να δηλώσει την ανωτερότητα της σκέψης, του πνεύματος, έναντι του σώματος, έχει γράψει ότι μπορούμε να σκεφτόμαστε χωρίς χέρια και χωρίς πόδια! Καλέ μου Ρενέ, εάν αρρώσταινες όταν ήσουν δεκαπέντε χρονών και για κάποιο λόγο έπρεπε να σου κόψουν τα χέρια και τα πόδια, δεν θα σκεφτόσουνα τίποτα απολύτως από αυτά που σκέφτηκες και έγραφες. Θα σου είχε φύγει η φιλοσοφική μαγκιά! Αντ΄ αυτού έκανες παρέα και συζητούσες με άρχοντες στις βασιλικές αυλές και περνούσες τα απογεύματά σου παρέα με τη πριγκίπισσα της Σουηδίας! Και ξέρετε τι άλλο έκανε; Έπιανε βατράχια και τα έκοβε φέτες για να βρει το αξιότιμο πνεύμα, την ανυπέρβλητη σκέψη – αλλά δε βρήκε τίποτα!
ΑΥΤΑ για σήμερα – δεν τελείωσα. Το μόνο που έχω να πω είναι έπρεπε να περάσουν κάποιοι αιώνες, να έρθει ο Νίτσε και με τον Διόνυσό του να φέρει στο προσκήνιο το σώμα. Ο Νίτσε ήταν η πηγή της έμπνευσης για όλα όσα έγραψε ο Φουκώ για την διαχείριση και πειθάρχηση των σωμάτων. Κι έπρεπε να περάσει άλλος ένας αιώνας για να υπάρξουν φιλόσοφοι, κοινωνικοί ανθρωπολόγοι και κοινωνιολόγοι που έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το σώμα. Ο Μώς, Κανγκιλέμ, ο Γκόφμαν, ο Ελίας, ο Κανέτι, ο Μπουρντιέ, ο Φουκώ ασφαλώς, είναι από τους σημαντικότερους. Μετά τον Β΄Παγκόσμο Πόλεμο η κοινωνιολογία της ιατρικής, η κοινωνιολογία της υγείας και της ασθένειας, που εμφανίστηκε ως κριτική στο δυτικό βιοϊατρικό μοντέλο, δεν θα μπορούσε να μην εστιάσει το ενδιαφέρον της στο σώμα, μέχρις ότου στη δεκαετία του 1980 εμφανίστηκαν τα πρώτα κείμενα της κοινωνιολογίας του σώματος.
ΣΗΜΕΡΑ υπάρχει ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα. Φέραμε στο προσκήνιο το παραμελημένο σώμα αλλά τώρα πιά έχουμε περιοριστεί μόνο σε αυτό. Μας ενδιαφέρει μόνο το σώμα. Πλαστική χειρουργική, μεταμοσχεύσεις, κυβόργια, δυνητικά σώματα, βιονικά σώματα, αποκρυπτογράφηση γονιδιώματος, κλωνοποίηση, τεχνητή νοημοσύνη, ομιλούντα και σκεπτόμενα ρομπότ.
ΔΕΝ θα υπάρξει ρομπότ που θα πει, σαν τον τρίχρονο Μάρκο, θέλω να σταματήσει ο πόνος. Θεοί του Ολύμπου, ο κόσμος των Ιδεών, cogito, ergo sum, πλαστική χειρουργική πλατωνικής προέλευσης, σκεπτόμενα ρομπότ: να μια σύντομη ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας και του δυτικού σώματος.
ΑΝΑΒΩ τη σόμπα. Καλό χειμώνα σε όλες και όλους.
Σχολιάστε ελεύθερα!