φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΌΠΟΙΟΣ, όποια αποφασίσει να ασχοληθεί με τη γένεση, με τις απαρχές της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, θα έρθει αντιμέτωπος με δύο ερωτήματα (και οφείλει να διατυπώσει τις απαντήσεις του/της): γιατί τότε, εκεί και από ποιούς; Γιατί τον έκτο π. Χ. στις πλουσιότερες και ισχυρότερες πόλεις της Ιωνίας, και της Σικελίας και Κάτω Ιταλίας στη συνέχεια, κάποιοι άρχισαν να διατυπώνουν υποθέσεις (θεωρίες) για ποια ήταν η δύναμη εκείνη (αρχή) από την οποία προέρχονται όλα τα άλλα; Και το δεύτερο: γιατί αυτές οι πρώτες εικασίες εγκαινίασαν μια νέα πνευματική παράδοση, μια εποχή διανοητικού ενθουσιασμού, που εξαπλώθηκε σε έκταση και ενισχύθηκε σε ένταση με κατάληξη τη φιλοσοφία του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους; Εάν αυτά τα δύο ερωτήματα τα συνοψίσουμε σε ένα, θα πάρει την εξής μορφή: ποια ήταν η οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική κατάσταση τον έκτο αιώνα στις ιωνικές πόλεις κατά διάρκεια της οποίας γεννήθηκε, εμφανίστηκε η φιλοσοφία;
ΟΙ απαντήσεις που έχουν διατυπωθεί σε αυτά τα ερωτήματα είναι πολλές, πάρα πολλές. Θα εκθέσω τις επικρατέτεστερες, τις πιο γνωστές, παραθέτοντας ένα απόσπασμα από το εισαγωγικό κείμενο του A. A. Long στο (συλλογικό) Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι – Συναγωγή Συστατικών Μελετημάτων (μετ. Θ. Νικολαΐδης, Τ. Τυφλόπουλος, επιμ. Δανιήλ Ιακώβ, εκδ. Παπαδήμας), σελ. 56.:
“Για ποιον λόγο όλα αυτά συνέβησαν όποτε και όπου συνέβησαν είναι ένα ερώτημα που συναρπάζει, αλλά και είναι αδύνατο να απαντηθεί με απόλυτη ακρίβεια. Μπορεί κανείς να επικαλεστεί πολυάριθμους παράγοντες, μεταξύ των οποίων οι πλέον εύγλωττοι (που δεν παρατίθενται κατά σειρά προτεραιότητας) είναι: η πολιτική ελευθερία και η δυνατότητα για διάλογο, το διακρατικό εμπόριο και η επικοινωνία με τους αρχαιότερους πολιτισμούς της Αιγύπτου και της Ασίας, η εξάπλωση της εγγραματοσύνης, η κωδικοποίηση των νόμων, η απαρέσκεια απέναντι στους ανθρωπομορφικούς μύθους, η επιβράβευση της καινοτομίας και της αυτοπεποίθησης, ένα γενικό ενδιαφέρον για τη λεκτική επιδεξιότητα, μια ικανότητα χάρη στην οποία μπορεί κανείς να αντέξει στον συναγωνισμό, μια συνεοδητή ανάγκη για ανώτερη μόρφωση, ανησυχίες σχετικά με τον χαρακτήρα της ανθρώπινης ταυτότητας και της θέσης του ανθρώπου τόσο μέσα στον κόσμο όσο και στο επέκεινα.” Αυτά γράφει ο συντονιστής της συλλογής των μελετημάτων και σημειώνει: Η προσωπική μου συμβολή σε αυτόν τον κατάλογο έγκειται στο τελευταίο σημείο που αφορά την ανησυχία.
ΔΕΝ νομίζω ότι κάποια μέρα θα διατυπωθεί μια θεωρία που θα γίνει αποδεκτή γενικά από όλους και όλες σχετικά με την προέλευση, με τη γένεση της δυτικής φιλοσοφίας, της προσωκρατικής φιλοσοφίας συγκεκριμένα. Από τη μεριά μου ετοιμάζω μια εργασία, άγνωστον πότε θα τελειώσει και πότε θα δημοσιευτεί, στην οποία διατυπώνω πολλά και νέα ερωτήματα και εκθέτω τις απαντήσεις μου. Επειδή μπορεί αύριο, μεθαύριο, να πεθάνω, δε θέλω τώρα, θα δημοσιεύω αποσπάσματα και κεφάλαια από αυτή την εργασία, θα πετάξω το μπουκάλι στη θάλασσα και όποιοι νέοι, νέες το βρουν είμαι βέβαιος ότι θα σκεφτούν και θα στοχαστούν αυτά που σκέφτομαι και στοχάζομαι και θα συνεχίσουν.
Η έρευνα για τη γένεση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας έχει εγείρει πολλά εμπόδια για την συνέχιση και εμβάθυσνη της ίδιας της έρευνας. Ας μην μας παραξενεύει αυτή η κατάσταση: πολύ δύσκολα αποφεύγεται αφενός ο αναχρονισμός, η προβολή του παρόντος στο παρελθόν, και αφετέρου η υποκειμενικότητα των ερευνητών (αντιλήψεις, προκαταλήψεις, ιδεολογία, κοσμοθεωρία). Αυτά είναι τα δύο βασικά εμπόδια. Το πρώτο εμπόδιο μπορεί κάποιος να το αποφύγει, το δεύτερο είναι πολύ πιο δύσκολο, σχεδόν ακατόρθωτο. Εάν έχει όμως επίγνωση του προβλήματος, θα μπορέσει να αποφύγει κάποιες κακοτοπιές. Σε αυτά τα δύο θα πρέπει να προσθέσουμε κι άλλο ένα, που εγώ θεωρώ πως έχει κάνει, και συνεχίζει ακάθεκτο, τη μεγαλύτερη ζημιά: τη γενίκευση. Ένα μόνο παράδειγμα: όταν διαβάζω (πολύ συχνά, έχει γίνει κοινός τόπος) ότι οι Έλληνες άρχισαν να φιλοσοφούν τον έκτο αιώνα π. Χ., δεν θα πρέπει να αναρωτηθώ τι εννοεί ο συντάκτης αυτών των γραμμών όταν γράφει Έλληνες’ και ‘φιλοσοφούν’; Όλοι οι Έλληνες ή κάποιοι Έλληνες; Μάλλον κάποιοι. Ποιοι είναι αυτοί οι κάποιοι; Η γενίκευση Έλληνες διαγράφει αυτό το ερώτημα, το πιο σημαντικό: ποιοι Έλληνες φιλοσόφησαν; Και το δεύτερο: ήταν φιλόσοφοι οι γνωστοί ως πρώτοι φιλόσοφοι;
ΑΣ δούμε λοιπόν σήμερα κάποια από αυτά τα εμπόδια που έχει υψώσει η ίδια η έρευνα. Ας αρχίσουμε με τους όρους προσωκρατική φιλοσοφία και προσωκρατικοί φιλόσοφοι. Ποιος και γιατί τους επινόησε; Μας βοήθησαν να κατανοήσουμε τη διαδικασία γένεσης της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας; Την απάντηση στο πρώτο ερώτημα την γνωρίζουμε με βεβαιότητα. Ο πρώτος που επινόησε τον όρο προσωκρατική φιλοσοφία ήταν ο Eduard Zeller (1814-1908), στο βιβλίο του Η φιλοσοφία των Ελλήνων στην ιστορική της ανάπτυξη, το οποίο συντάχθηκε στο χρονικό διάστημα 1844-1852. Το 1883 αυτό το εκτενές βιβλίο ο Τσέλερ το συνόψισε με τον τίτλο Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας (το έχει μεταφράσει ο Χ. Θεωδορίδης (εκδ. Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 1942). Είκοσι χρόνια μετά, το 1903, ο Η. Diels δημοσιεύει το αξεπέραστη μέχρι σήμερα συλλογή αποσπασμάτων των Προσωκρατικών φιλοσόφων: Die Fragmente der Vorsokratiker. Οι όροι προσωκρατική φιλοσοφία και προσωκρατικοί φιλόσοφοι καθιερώθηκαν και μόλις τώρα, τα τελευταία χρόνια έχουν διατυπωθεί σκέψεις για το εάν έχει υπάρξει προσωκρατική φιλοσοφία, προσωκρατικοί φιλόσοφοι και για ποιον λόγο προκρίθηκε η σωκρατική φιλοσοφία και ειδικά το πρόσωπο του Σωκράτη ως χρονικό όριο και μεταίχμιο. Φαίνεται πώς το κριτήριο δεν ήταν ο χρόνος, αφού κάποιοι προσωκρατικοί ήταν σύγχρονοι του Σωκράτη και κάποιοι νεώτεροί του (Λεύκιππος, Δημόκριτος, Αναξαγόρας, Φιλόλαος, Διογένης Απολλωνιάτης και οι σοφιστές Αντιφών, Γοργίας, Πρόδικος). Μήπως κριτήριο ήταν το περιεχόμενο της φιλοσοφίας; Μήπως ήταν η διαπίστωση ότι ο Σωκράτης κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη, ότι με τον Σωκράτη η φιλοσοφία άλλαξε προσανατολισμό και αντικείμενο και από φυσική φιλοσοφία έγινε ηθική φιλοσοφία ή σκέτη φιλοσοφία; Ποιον Σωκράτη, φίλες και φίλοι; Τον πλατωνικό; Με ζητήματα ηθικής, και όχι μόνο, έχουν ασχοληθεί πολλοί προσωκρατικοί – ο Δημόκριτος και οι σοφιστές είναι πολύ γνωστές περιπτώσεις. Γιατί ο Πλάτων δεν αναφέρει ούτε μία φορά τον Δημόκριτο; Τι έχει μαζί του, ποιο είναι το πρόβλημα του Πλάτωνος, γιατί απεχθάνεται τόσο πολύ τον Δημόκριτο;
ΓΙΑΤΙ λοιπόν ο Τσέλερ επέλεξε τον Σωκράτη και την σωκρατική φιλοσοφία ως κρίσιμο σημείο στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας; Γιατί αυτή η επιλογή του Γερμανού ιστορικού της φιλοσοφίας στα μέσα του 19ου αιώνα επιβλήθηκε και καθιερώθηκε και μόλις τώρα, αρχές του 21ου, αρχίζουμε να την σκεφτόμαστε; Τι ζημιά μάς έκανε αυτό το “πριν τον Σωκράτη”, κατά συνέπεια και το, “μετά τον Σωκράτη”; Πώς εξηγείται η δημιουργία της λατρείας του Σωκράτη στον 19ο αιώνα; Ήταν ο φιλόσοφος που θυσιάστηκε για τη φιλοσοφία, όπως ο Χριστός θυσιάστηκε για τη σωτηρία των αμαρτωλών ανθρώπων; Δεν είναι σαφής ο αναχρονισμός και η υποκειμενικότητα του Γερμανού ιστορικού; Ας δούμε όμως άλλη μια περίπτωση καραμπινάτου αναχρονισμού.
ΤΟΥΣ προσωκρατικούς τους βαφτίσαμε φιλοσόφους κι αυτό που έκαναν το ονομάσαμε φιλοσοφία. Ο Αριστοτέλης ήταν φιλόσοφος, ο Σπινόζα ήταν φιλόσοφος, το ίδιο και ο Χέγκελ, ο Φίχτε, ο Βιτγκεστάιν, ο Χούσερλ, ο Χάιντεγκερ. Κατά τον ίδιο τρόπο φιλόσοφος ήταν και ο Θαλής και ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης και άλλοι πολλοί; Ο Πλάτων έγραψε, και έλεγε προφανώς, είμαι φιλόσοφος κι αυτό που κάνω είναι φιλοσοφία. Και όλοι μετά από αυτόν είχαν επίγνωση ότι ήταν φιλόσοφοι και ασκούσαν τη φιλοσοφία. Ποιος από τους προσωκρατικούς έλεγε ή έγραψε ότι ήταν φιλόσοφος και ότι αυτό που έκανε ήταν φιλοσοφία; Ούτε ένας. Η λέξη φιλόσοφος δεν υπήρχε, είναι επινόηση του Πλάτωνος. Ως επίθετο, ως επιθετικό προσδιορισμό, την διαβάζουμε σε ένα απόσπασμα (35) του Ηρακλείτου αλλά δεν είναι βέβαιο ότι είναι γνήσιο: χρή γάρ ευ μάλα πολλών ίστορας φιλοσόφους άνδρας είναι (οι άνδρες που αγαπούν τη σοφία, την γνώση πρέπει να είναι γνώστες πολλών πραγμάτων). Τη λέξη φιλοσοφία την διαβάζουμε πρώτη φορά σε κείμενο του γιατρού Ιπποκράτη (Περί αρχαίης ιητρικής), γραμμένο κατά πάσα πιθανότητα στα τέλη του πέμπτου αιώνα (420-400). Και αυτήν ο Πλάτων την καθιέρωσε με τη σημασία που έχει σήμερα και όχι γενικά με τη σημασία που είχε στην καθημερινή ζωή (την αγάπη για τη γνώση). Μόλις πριν λίγα χρόνια, το 1999, ο Mario Vegetti μας άνοιξε τα μάτια (Ενοχή, ευθύνη, αιτία: Η φιλοσοφία, η ιστοριογραφία και η ιατρική κατά τον 5ο αιώνα π. Χ., στην προαναφερθείσα συλλογή, σελ. 391-413) διατυπώνοντας την παρατήρηση ότι ήταν πολύ μεγάλο το ατόπημά μας, δικά μου είναι αυτά τα λόγια, που δεν συμπεριλάβαμε τον γιατρό Ιπποκράτη και τους ιστορικούς Ηρόδοτο και Θουκυδίδη στην προσωκρατική φιλοσοφία. Γιατί διαπράξαμε αυτό το ατόπημα; Διότι δεν ήταν φιλόσοφοι. Πώς να εξηγήσουμε όμως το γεγονός ότι την έννοια της αιτίας, μια από τις πιο βασικές της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, τη διαμόρφωσαν γιατροί και ιστορικοί, που δεν ήταν φιλόσοφοι αλλά σκεπτόμενοι και στοχαστές;
ΠΡΟΤΕΙΝΩ να εγκαταλείψουμε τους έντονα ιδεολογικά και πολιτισμικά φορτισμένους όρους προσωκρατική φιλοσοφία και προσωκρατικοί φιλόσοφοι και προτείνω να τους αντικαταστήσουμε με τους όρους αρχαϊκή αριστοκρακτική σκέψη και αριστοκράτες στοχαστές.
ΘΑ συνεχίσω – για να εξηγήσω πώς έφτασα στο σημείο να προτείνω αυτούς τους όρους. Και να σας δείξω πόσοι πολλοί νέοι δρόμοι έρευνας ανοίγονται μπροστά μας με την υιοθέτηση και τη χρήση τους.
Σχολιάστε ελεύθερα!