φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Ο σταρ του κινηματογράφου, η σταρ του θεάτρου είναι αστέρια, όπως αστέρι είναι κι ένας σταρ του ποδοσφαίρου αλλά και κάποιος, κάποια ή κάτι που ξεχωρίζει για κάποια ικανότητα, δεξιότητα, ιδιότητα ή συμπεριφορά. Γιατί όμως αποκαλούμε σταρ ή αστέρι κάποιο πρόσωπο που ξεχωρίζει; Ποια είναι τα κοινά στοιχεία μεταξύ αστεριού και προσώπων που ξεχωρίζουν, διακρίνονται; Πού θα εντοπίσουμε τις πρωιμότερες πηγές αυτής της μεταφοράς, η οποία προέρχεται από παρομοίωση κάποιου, κάποιας που διακρίνεται με αστέρι; (Είναι αστέρι < μοιάζει με αστέρι, είναι σαν αστέρι). Με αυτά τα ερωτήματα θα ασχοληθούμε σήμερα. Αύριο, δεν ξέρω.
ΤΙΣ αρχαιότερες μαρτυρίες της παρομοίωσης τις εντοπίζουμε στην Ιλιάδα. Εδώ, θεοί, ήρωες, παιδιά ηρώων και αντικείμενα παρομοιάζονται με αστέρι – η θεά Αθηνά (Δ 75), ο Διομήδης (Ε 5), πέπλος (αφιερώνεται στη θεά Αθηνά, Ζ 295), ο γιος του Έκτορα (Ζ 401), ο Έκτωρ (Λ 62), περικεφαλαία (του Αχιλλέα, Τ 381), ο Αχιλλεύς (Χ 26), αιχμή (του δόρατος του Αχιλλέως, Χ 317). Η παρομοίωση είναι μια σύγκριση μεταξύ ενός προσώπου ή αντικειμένου με άλλο πρόσωπο ή αντικείμενο, στα οποία διακρίνουμε κάποια κοινά στοιχεία, κάποιες κοινές ιδιότητες, μόνο που αυτά τις ιδιότητες αυτές τις έχουν σε μεγαλύτερο βαθμό. Ο Διομήδης μοιάζει με αστέρι (Ε 5: αστέρ’ οπωρινώ εναλίγκιον, όμοιος με φθινοπωρινό αστέρι), έχει με το αστέρι κοινές ιδιότητες αλλά το αστέρι τις έχει πιο μεγάλες και πιο έντονες. Ποιες είναι αυτές;
ΠΡΙΝ τις εξετάσουμε, θα ήθελα να επισημάνω ότι στην Ιλιάδα διαβάζουμε πολλές παρομοιώσεις, και μεταφορές, και, όσο και να ψάξετε, δεν θα βρείτε φιλόλογο ή ιστορικό της λογοτεχνίας που να υποστηρίζει ότι υπάρχουν, σε κάποιο κείμενο της ευρωπαϊκής ή παγκόσμιας λογοτεχνίας, παρομοιώσεις ωραιότερες από αυτές της Ιλιάδας. Με δύο λέξεις: είναι έξοχες, οι περισσότερες. Οι παρομοιώσεις της Ιλιάδας, για τις οποίες έχουν γίνει πολλές έρευνες και έχουν γραφεί πολλά και ενδιαφέροντα, είναι ένα από τα ιδιαίτερα υφολογικά γνωρίσματα που την κάνουν τόσο ξεχωριστή. Η Ιλιάδα είναι αστέρι, τελεία και παύλα.
ΑΣ δούμε τώρα τις κοινές ιδιότητες του ήρωα – θα περιοριστούμε σε αυτόν για λόγους που θα γίνουν ευθύς αμέσως αντιληπτοί – και του αστεριού. Το αστέρι βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση και γνωρίζουμε ότι ο ήρωας λατρεύει και επιθυμεί την απόσταση και την αύξησή της – να ζει όσο γίνεται πιο μακριά από τους άλλους και να διαθέτει όπλα με μεγάλο βεληνεκές – θα ήθελε να ήταν ο Ζεύς, που διαμένει μακριά από τους θνητούς και διαθέτει τον κεραυνό. Η απόσταση είναι η καλύτερη άμυνα, η αποτελεσματικότερη προστασία, εξασφαλίζει ασφάλεια, Η άρχουσα τάξη της μυκηναϊκής κοινωνίας ζούσε μακριά από τους υποτελείς της – στις ακροπόλεις, οι οποίες ήταν ταυτόχρονα κρησφύγετα και ορμητήρια. Ο ήρωας της γεωμετρικής εποχής ζούσε στην πόλιν, στο απόμακρο και δυσπρόσιτο φρούριο, κρησφύγετο και ορμητήριο επίσης – αυτή είναι η αρχική σημασία της λέξης πόλις.
ΤΟ αστέρι δεν είναι μόνο μακριά, είναι και ψηλά, στον ουρανό. Η οριζόντια απόσταση εξασφαλίζει ασφάλεια και προστασία αλλά οι μυκηναϊκές ακροπόλεις πυρπολήθηκαν τελικά από εχθρούς – είτε αυτοί ήταν οι εξεγερμένοι υποτελείς (το πιθανότερο) είτε κάποιοι άλλοι. Και οι πόλεις των ηρώων, τα ψηλά οχυρά, δεν ήταν απόρθητες – το επίθετο πτολίπορθος, αυτός που κυριεύει φρούρια, το επιβεβαιώνει. Το ύψος και ο ουρανός εξασφαλίζουν απόλυτη προστασία και ασφάλεια – εξ ου και η λατρεία του ύψους και η λατρεία του ουρανού. Οι θεοί δεν ζουν μόνο μακριά αλλά ζουν και ψηλά, στον ουρανό. Ασφαλώς και θα ήθελε και ο ήρωας να ζει ψηλά και στον ουρανό. Για να μην μπορεί κανείς να τον πλησιάσει, να τον προσεγγίσει, να τον αιχμαλωτίσει, τραυματίσει ή φονεύσει. Στην εποχή μας, οι πόλεις βρίσκονται μακριά, ψηλά, στον ουρανό και είναι ιπτάμενες, εκεί ζουν άρχοντες και ήρωες – το ιδωτικά και κρατικά πολυτελή αεροσκάφη.
ΤΟ αστέρι λάμπει – από μακριά και ψηλά, ψηλά πάνω στον ουρανό. Λάμπει σαν τον ήλιο, που είναι μακριά, ψηλά, στον ουρανό, μόνο που ο ήλιος είναι πιο λαμπρός, σε τυφλώνει με τις ακτίνες του, τα βλήματά του. Η λάμψη, και πολύ περισσότερο η εκτυφλωτική, είναι ένα σημείο ισχύος, μια εκδήλωση ισχύος, και είναι σημείο ισχύος διότι είναι η ίδια μια μορφή ισχύος. Ο ήλιος με την εκτυφλωτική του λάμψη είναι ισχυρός και κάθε τι που λάμπει είναι και ισχυρό και σημείο ισχύος. Ο ήρωας όμως λάμπει; Ναι, λάμπει. Λάμπουν τα ορειχάλκινα όπλα του, όλη η η Ιλιάδα λάμπει – τόσο συχνά είναι τα επίθετα που δηλώνουν τη λάμψη, τα αντικείμενα που λάμπουν. Ο Διομήδης λάμπει σαν αστέρι διότι λάμπουν σαν αστέρι η περικεφαλαία του και η ασπίδα του. Η λατρεία της λάμψης έχει επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας – οι ισχυροί άνδρες και οι ισχυρές γυναίκες λάμπουν (ο εκλαμπρότατος, η εκλαμπρότητά σας). Λάμπουν με τον χρυσό και τα διαμάντια που φέρουν ως σύμβολα ισχύος και κοινωνικής θέσης.
ΤΟ αστέρι, όπως και ο ήλιος, αφού είναι μακριά, ψηλά, στον ουρανό και λάμπει, φαίνεται από όλους και όλες, ξεχωρίζει, διακρίνεται. Δεν επιθυμεί να διακριθεί, να ξεχωρίζει – διακρίνεται, ξεχωρίζει. Ο ήρωας όπως επιθυμεί να διακριθεί και να ξεχωρίσει και πρέπει να μοχθήσει και να ταλαιπωρηθεί για να διακριθεί – αυτή είναι η λατρεία της διάκρισης. Εάν διακριθεί και ξεχωρίσει, τότε θα αποκτήσει τις ιδιότητες του αστεριού – μακριά, ψηλά, στον ουρανό, λάμψει. Θέλει όμως; Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία – ο Διομήδης επιθυμεί (Ε 2-3) έκδηλος μετά /πάσιν Αργειοισι γένοιτο, να γίνει φανερός, να διακριθεί μεταξύ όλων των Αργείων. Πιο συχνό είναι το επίθετο έξοχος – εξ ου και Η αυτού Εξοχότης. Τι πρέπει όμως ένας ήρωας να κάνει για να διακριθεί, να ξεχωρίσει; Και γιατί να θέλει να διακριθεί;
ΓΙΑ να διακριθεί πρέπει να σκοτώσει πολλούς. Η πρώτη αριστεία που διαβάζουμε στην Ιλιάδα είναι αυτή του Διομήδους, στη ραψωδία Ε. Ο όρος αριστεία έχει πλαστεί από την αρχαία (αλεξανδρινή) κριτική και δηλώνει μια σειρά αλλεπάλληλων και θριαμβευτικών νικών – νίκη σημαίνει φόνος. Και τι θα γίνει, εάν σκοτώσει πολλούς και διακριθεί; Θα μας το πει ο συνθέτης της ραψωδίας Ε (στ. 3): κλέος εσθλόν άροιτο, θα εξασφαλίσει πολύ και μεγάλο κλέος, δόξα, φήμη. Αυτός είναι ο απώτερος σκοπός του, η βαθύτερη επιθυμία του. Αυτή η επιθυμία τον εμψυχώνει, τον κάνει ισχυρό, τον κινητοποιεί.
ΟΧΙ, δεν είναι αυτός ο απώτερος σκοπός του, η βαθύτερη επιθυμία του. Άλλος είναι. Θα τον εντοπίσουμε, εάν εξετάσουμε τη σχέση του κλέους, της φήμης, της δόξας, της αναγνώρισης, με τον πλούτο. Μετά τη ληστρική επιδρομή, μετά τον πόλεμο, έρχεται η ώρα της μοιρασιάς της λείας και σε αυτή συμμετέχουν μόνο όσοι αρίστευσαν, μόνο όσοι σκότωσαν πολλούς, μόνο όσοι ξεχώρισαν, διακρίθηκαν. Αυτός και μόνο αυτός είναι ο σκοπός της εξασφάλισης του κλέους – η υστεροφημία είναι μια πολύ μεταγενέστερη επινόηση, παραμυθητικού, παρηγορητικού χαρακτήρα.
ΟΙ σταρ και οι αστέρες της εποχής μας, που θα τους βρούμε στα πεδία της κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής, καλλιτεχνικής και αθλητικής ζωής, είναι ήρωες, είναι οι ήρωες της εποχής μας. Αυτοί είναι οι απόγονοι των ομηρικών ηρώων. Δεν σκοτώνουν, καμιά φορά κι αυτό το κάνουν, για να εξασφαλίσουν κλέος και πλούτο. Τα εξασφαλίζουν με την διάκρισή τους στα πεδία που προανέφερα. Θα ήταν ασυγχώρητο αμάρτημα εάν λησμονούσα να επισημάνω ένα άλλο κοινό στοιχείο μεταξύ των ηρώων της Ιλιάδας και των ηρώων της καπιταλιστικής κοινωνίας. Οι ήρωες στην Ιλιάδα είναι τσιράκια των ισχυρών πολεμάρχων που αρπάζουν όλη τη λεία και παραχωρούν ένα μικρό μέρος στους πολεμιστές ήρωες. Κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο, οι σημερινοί σταρ και αστέρες είναι τσιράκια των μεγάλων και ισχυρών παραγόντων, οι οποίοι παραχωρούν ένα μέρος από τη λεία τους – ο πλούτος των σταρ και αστέρων είναι μέρος της λείας που έχουν οι ίδιοι αποσπάσει από τον κοινωνικό πλούτο.
Σχολιάστε ελεύθερα!