φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΠΙΣΤΕΥΟΥΜΕ αυτά που μας λέει η Ιλιάδα, είναι άλλωστε η μοναδική πηγή, και δεχόμαστε ότι ο Τρωικός πόλεμος έγινε. Έγινε αλλά δεν θα μπορούσε να είχε γίνει όπως μας τον περιγράφει η Ιλιάδα. Και σκεφτόμαστε και αναρωτιόμαστε και ρωτάμε: γιατί μας τον περιγράφει όπως δεν είχε γίνει και δεν μας τον περιγράφει όπως όντως έγινε; Πώς έγινε; Δεν χρειάζεται να είναι κάποιος, κάποια φιλόλογος ή ειδικευμένος ομηριστής για να ρωτήσει: μα πού τα βρήκαν τα άλογα και τα άρματα και πολεμούσαν με αυτά; Η ερώτηση αυτή δεν ισχύει για τους Τρώες, γηγενείς είναι, αυτοί θα μπορούσαν να είχαν ιππήλατα άρματα. Είχαν όμως;
ΜΑ, θα μας πει κάποιος, τα φόρτωσαν στα πλοία και τα έφεραν στην Τροία. Η Ιλιάδα δεν μας λέει κάτι τέτοιο, πουθενά. Αφού τελειώσει η απαρίθμηση των συμμάχων, ο ποιητής αναρωτιέται – και απαντά (Β 761-770) : ποιοι ήρωες και ποια άλογα ξεχώριζαν; Ο Αίας, όσο μήνιε (<μήνις, τσαντίλα, οργή) ο Αχιλλεύς, ο οποίος ήταν βέβαια και ο πρώτος· από τα άλογα ξεχώριζαν του Εύμηλου, μετά βέβαια από αυτά του Αχιλλέως. Τα άλογα του Εύμηλου ήταν γρήγορα σαν πουλιά (όρνιθας ώς, 764). Θα περιμέναμε ο Εύμηλος (” αυτός που έχει πολλά και καλά αιγοπρόβατα”) να διακριθεί στο πεδίο της μάχης, με το ταχύτατο άρμα που διαθέτει. Όσο τον είδατε εσείς άλλο τόσο τον είδα κι εγώ: ποτέ! Ποτέ των ποτών!
ΟΙ Αχαιοί δεν είχαν φέρει μαζί τους άλογα και άρματα. Θα διατυπωθεί η ένσταση ότι, θα μπορούσε να είχαν φορτώσει άρματα και άλογα στα καράβια, να τα αποβίβασαν στα παράλια της Τρωάδας και ο ποιητής να το αποσιωπά, να το παραβλέπει. Αυτός ή αυτή που θα διατυπώσει αυτή την ένσταση θα πρέπει να ξαναδιαβάσει την Ιλιάδα, αυτή τη φορά πιο προσεκτικά, με το μολύβι στο χέρι κι όχι πίνοντας φρέντο καπουτσίνο. Άρματα και άλογα μπορούσαν να έχουν μόνο οι πλούσιοι και ισχυροί αρχηγοί, κατά συνέπεια, και τα μεν και τα δε ήταν και μέρος του πλούτου, της ισχύος και του κλέους αλλά και σύμβολα όλων αυτών. Γνωρίζουμε ότι η Ιλιάδα περιγράφει τον πόλεμο και τα γεγονότα από την οπτική γωνία της ισχύος και κάτι τέτοιο δεν θα περνούσε απαρατήρητο. Η προφορική ποιητική αφήγηση (η επική ή ηρωική ποίηση) δεν διέθετε στο ρεπερτόριό της σκηνές (από αφηγηματολογικής έποψης) επιβίβασης και αποβίβασης αρμάτων και ίππων ούτε είχε επινοήσει και καλλιεργήσει λογότυπους (στερεότυπες φράσεις) για να τις αφηγηθεί. Διέθετε όμως σκηνές πολέμου με ιππήλατα άρματα και πολλούς λογότυπους.
ΤΙ να τα έκαναν τα ιππήλατα άρματα στην Τροία οι αρχηγοί των συμμαχικών στρατών; Θα τους βοηθούσαν στην πολιορκία του φρουρίου της Τροίας, της Ιλίου; Δε νομίζω. Τι μας λέει η Ιλιάδα ότι τα κάνουν; Μεταφέρουν τους κατόχους τους στο πεδίο της μάχης. Εκεί, ο αρματηλάτης κατεβαίνει, ο ηνίοχος περιμένει πάνω στο άρμα, εάν σκοτώσει κάποιον και μπορέσει να του πάρει τα όπλα του, τα φορτώνει στο άρμα και φεύγει. Εάν δεν σκοτώσει, την κοπανάει και φεύγει. Δεν έχουν όλοι οι αρχηγοί άρματα και άλογα – ούτε ο Αίας έχει ούτε ο Οδυσσεύς. Οι περισσότεροι αρχηγοί δεν έχουν, όπως και όλοι οι απλοί πολεμιστές. Αυτοί τι κάνουν; Πηγαινοέρχονται με τα πόδια!
ΕΛΑΤΕ τώρα να ακούσουμε τον Αχιλλέα, κάτι πολύ ενδιαφέρον έχει να μας πει. Έκανα ληστρικές επιδρομές με τα πλοία (σύν νηυσί) και λεηλάτησα δώδεκα χωριά (Ι 328)· αλλά και με τα πόδια (πεζός) λεηλάτησα έντεκα χωριά, κοντά στην Τροία (Ι 329). Τι τα έκανες τα άλογα και το άρμα σου, Αχιλλεύ; Γιατί πήγες με τα πόδια, δεν κουράστηκες; Πώς την μετέφερες τη λεία; Μα την κουβάλησαν στους ώμους τους οι πολεμιστές μου, θα μας πει.
ΑΠΟ τις μάχες που περιγράφει η Ιλιάδα ένας μικρός μόνο αριθμός διαξάγεται με τη χρήση των αρμάτων. Οι μάχες διεξάγονταν στη μέση μεταξύ του ναυτικού στρατοπέδου και της Τροίας, η απόσταση δεν ήταν μεγάλη. Τα άρματα και τα άλογα δεν θα ήταν χρήσιμα, δεν θα αύξαναν την ισχύ των επιδρομέων αλλά το αντίθετο – περισσότερα προβλήματα θα δημιουργούσαν παρά θα επέλυαν. Οι ενδείξεις που παρέχει η Ιλιάδα μας προτρέπουν να εικάσουμε βάσιμα ότι οι Αχαιοί δεν φόρτωσαν στα καράβια τους άρματα και άλογα. Πού τα βρήκαν λοιπόν;
ΕΑΝ προσεγγίσουμε την Ιλιάδα ως λογοτεχνικό κείμενο, το ερώτημα είναι περιττό. Δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος να διατυπωθεί αυτό το ερώτημα. Οργιάζει η φαντασία του ποιητή και καλώς οργιάζει. Μέσα στις προθέσεις του πιθανόν να είναι και ο εντυπωσιασμός των ακροατών, για να τραβήξει την προσοχή τους. Οι ομηρικές έρευνες τις τελευταίες δεκαετίες έχουν προσανατολιστεί προς τον εντοπισμό των προθέσεων του ποιητή, προς τη μελέτη των τρόπων με τους οποίους αποσπά την προσοχή των ακροατών και, μόλις λίγα χρόνια πριν, προς τους ίδιους τους ακροατές. Τι τους εντυπωσιάζει; Μπορούμε να το μάθουμε; Ασφαλώς και μπορούμε: όλα αυτα τα εξωφρενικά, τα πρακτικώς αδύνατα να συμβούν, οι παρεμβάσεις των θεών, οι θεϊκές σκηνές, η μετακίνηση των θεών με ιπτάμενα άρματα θα εντυπωσίαζαν τους ακροατές, θα κρέμονταν από τα χείλη των αοιδών (και των ικανών ραψωδών). Εικάζουμε ότι θα εντυπωσιάζονταν και με τις πολεμικές σκηνές που περιγράφουν μάχες με τη χρήση ιππήλατων αρμάτων.
ΝΑΙ, κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συνέβαινε. Δεν είναι όμως ούτε ο πρώτος ούτε ο βασικός λόγος που ο ποιητής περιγράφει μάχες με χρήση ιππήλατων αρμάτων, τα οποία ούδέποτε έφεραν οι Αχαιοί επιδρομείς από την ελλαδική χερσόνησο. Να ποιος είναι.
ΟΤΑΝ οι Αιολείς και Ίωνες άποικοι εγκαταστάθηκαν στα μικρασιατικά παράλια, μαζί με ό,τι μπορούσαν να φέρουν έφεραν και την πλούσια παράδοση της προφορικής ποιητικής αφήγησης. Ένα από τα τελευταία πορίσματα των ομηρικών ερευνών, για τα οποία υπάρχει γενική ομοφωνία, είναι η διαπίστωση ότι υπήρξε μυκηναϊκή προφορική ποιητική αφήγηση και ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια είναι το τέρμα, και το τέλος, αυτής της μακροχρόνιας ποιητικής αφηγηματικής παράδοσης. Είμαστε βέβαιοι ότι οι μυκηναίοι χρησιμοποιούσαν ιππήλατα άρματα, τα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου παρέχουν πολλές πληροφορίες – θα ασχοληθούμε ένα πρωινό με αυτές. Και είναι επίσης βέβαιο ότι πολλοί λογότυποι για τα άρματα και τα άλογα είχαν επινοηθεί και αναπτυχθεί κατά τη διάρκεια της μυκηναϊκής, προτρωικής εποχής. Σήμερα διαθέτουμε τα μέσα για να κρίνουμε ποιοι λογότυποι είναι μυκηναϊκής προέλευσης και ποιοι δεν είναι. Και με αυτό το ζήτημα θα ασχοληθούμε.
ΕΙΝΑΙ τόσοι πολλοί οι λογότυποι για τα άλογα και τα άρματα ώστε δεν θα μπορούσαν να περιγράψουν τον πόλεμο χωρίς να χρησιμοποιήσουν αυτούς τους λογότυπους, δε θα μπορούσαν να τους αποφύγουν, ακόμα κι αν δεν υπήρχαν άλογα και άρματα στο ναυτικό στρατόπεδο των Αχαιών. Θα διαβάσουμε 19 φορές τον λογότυπο Γερήνιος ιππότα Νέστωρ (κι άλλη μια φορά χωρίς το Γερήνιος, Ι 52) και πάντα στο τέλος του στίχου. Ο λογότυπος αυτός έχει πλαστεί κατά την μυκηναϊκή εποχή. Η λέξη ιππότα (πρόκειται για ονομαστική της πρωτοελληνικής) δηλώνει τον αρματομάχο, τον αρματηλάτη, αυτόν που πολεμά πάνω από το άρμα. Την ίδια ακριβώς σημασία έχει και η λέξη ιπποκέλευθος, η οποία προσδιορίζει μόνο τον Πάτροκλο και κανέναν άλλον και την εντοπίζουμε τρεις μόνο φορές στον μυκηναϊκής προέλευσης λογότυπο Πατρόκλεις ιπποκέλευθε (Π 126, 584, 839, κλητική).
ΟΛΑ αυτά μας παρωθούν να εικάσουμε ότι η μυκηναϊκή επική ποίηση είχε αναπτύξει ένα πολύ πλούσιο λογοτυπικό σύστημα με το οποίο περιέγραφε πολεμικές σκηνές και πολεμικά επεισόδια με χρήση ιππήλατων αρμάτων. Ήταν τόσο σύνθετο, πολύπλοκο και πλούσιο που δεν θα μπορούσε να αφηγηθεί κάποιον πόλεμο χωρίς αυτό, ακόμα κι αν στον πόλεμο αυτό δεν χρησιμοποιούνταν άρματα και άλογα.
Σχολιάστε ελεύθερα!