in αδρομερές σκιαγράφημα δυο ιστοριών του ανθρώπινου γένους

βεδουίνικα μαθηματικά: από την ανυπαρξία στην τυραννία της μέτρησης και του υπολογισμού

Οι Βεδουίνοι λένε ότι ο φιλοξενούμενος είναι άρχοντας, φυλακισμένος και ποιητής. Είναι άρχοντας: ό,τι χρειαστεί θα το έχει. Είναι φυλακισμένος: οφείλει να αποδεχτεί τους κανόνες του σπιτιού. Και είναι και ποιητής.

φίλες και φίλοι καλή σας μέρα

ΜΙΑ μέρα, μια φορά κι ένα καιρό, σε ένα βεδουίνικο χωριουδάκι σε κάποια όαση της Σαχάρας, ένας γέρος πατέρας καλεί κοντά του τους τρεις γιους του και τους λέει: Παιδιά μου, θα πεθάνω σε λίγες μέρες και για να μην τσακώνεστε θα σας μοιράσω τις δεκαεφτά (17) καμήλες που έχουμε. Ο μεγαλύτερος θα πάρει τις μισές, ο δεύτερος το ένα τρίτο (1/3) και ο μικρότερος το ένα ένατο (1/9). Πεθαίνει ο πατέρας και οι γιοι κάνουν τη μοιρασιά. Αντιμετωπίζουν όμως ένα μεγάλο πρόβλημα. Οι μισές καμήλες είναι 8,5, το ένα τρίτο είναι 5 και 3/4 της καμήλας και το ένα ένατο, 1 και 9/10 της καμήλας. Αδιέξοδο και απόγνωση.

ΣΚΕΦΤΟΝΤΑΙ να πάνε στον σοφό του χωριού, πολύ φτωχός, που ζούσε σε καλύβα. Πηγαίνουν και του εκθέτουν το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν. Ο γέρος και φτωχός σοφός τους λέει, δεν μπορώ να σας βοηθήσω, δεν γνωρίζω αριθμητική. Καθώς έφευγαν, τους λέει ο γέρος, σας παρακαλώ, έχω μια καμήλα, δεν μπορώ να την φροντίσω, πάρτε την, κι αν δεν σας κάνει δώστε την σε κάνα φτωχό. Την παίρνουν την καμήλα, πάνε στο σπίτι και μια μέρα σκέφτονται να ξανακάνουν τη μοιρασιά, 18 οι καμήλες. Ο μεγάλος παίρνει 9, ο δεύτερος 6 και ο τρίτος 2: 9+6+2= 17. Τους έμεινε η καμήλα του γέρου και φτωχού σοφού – την έδωσαν σε φτωχό γείτονά τους.

ΠΟΤΕ μου δεν μπόρεσα να καταλάβω πώς γίνεται αυτό το θαύμα. Μαθηματικούς που ρώτησα με είπαν ότι εξηγείται μαθηματικά αλλά δεν γνωρίζω την εξήγηση. Το μήνυμα της ιστορίας είναι σαφές: η χαριστικότητα και η προσφορά  λύνουν προβλήματα που η μέτρηση και ο υπολογισμός δεν μπορούν να επιλύσουν. Το πρόβλημα δεν θα υπήρχε, εάν δεν υπήρχε η κληρονομιά και η μοιρασιά της, εάν δεν υπήρχε η ατομική ιδιοκτησία. Υπάρχουν όμως –  κάποτε όμως δεν υπήρχαν. Όταν ήμασταν τροφοσυλλέκτες δεν υπήρχε ατομική ιδιοκτησία, δεν υπήρχε η μεταβίβασή της, η κληρονομιά δηλαδή και η μοιρασιά της.

ΕΙΚΑΖΟΥΜΕ βάσιμα ότι οι πρακτικές της μέτρησης και του υπολογισμού ήταν ανύπαρκτες κατά το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα της ιστορίας του ανθρώπινου γένους. Οι άνθρωποι δεν γνώριζαν την ηλικία τους, δεν μετρούσαν τα χρόνια τους, αδιαφορούσαν πλήρως. Η αρίθμηση δεν υπερέβαινε ένα πολύ μικρό όριο –  τι νόημα, λόγου χάριν, να είχαν αριθμοί εκατομμυρίων, δισ. και τρισ. ; Ούτε η έννοια του απείρου υπήρχε. Δεν μετρούσαν τον χρόνο ούτε όμως και τον χώρο. Δεν θα μετρούσαν και πόσα ήταν τα μέλη της ομάδας ή των γειτονικών ομάδων. Πριν μερικές δεκαετίες, δεν γνωρίζω πότε ακριβώς, οι ανθρωπολόγοι είχαν εντοπίσει μια τροφοσυλλεκτική ομάδα στον Αμαζόνιο, στην οποία δεν υπήρχαν αριθμοί, μέτρηση και υπολογισμός.

ΕΙΚΑΖΟΥΜΕ ακόμα ότι δεν τους ενδιέφερε και η ακρίβεια. Η αδιαφορία αυτή για τη μέτρηση, τον υπολογισμό και την ακρίβεια επιβιώνει ακόμα στην καθημερινή μας ζωή και είναι πολύ περισσότερο διαδεδομένη από ό,τι νομίζουμε ή υποθέτουμε. Είναι κατάλοιπο των αγροτικών κοινοτήτων, στις οποίες επιβίωσαν πολλά στοιχεία των τροφοσυλλεκτικών κοινωνιών –  η τροφοσυλλογή, για παράδειγμα. Υπήρχε μέτρηση και υπολογισμός αλλά ήταν πολύ περιορισμένα. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα: όταν μαγειρεύουμε, δεν ζυγίζουμε το αλάτι, το πιπέρι, το λάδι, τα ρίχνουμε στην κατσαρόλα με το μάτι. Θα το κάνουμε, όταν πάμε να υλοποιήσουμε τις οδηγίες μιας συνταγής. Όταν έσφαζαν το γουρούνι, δεν γνώριζαν πόσα κιλά ήταν. Κι όταν έπαιρναν τα αυγά από το κοτέτσι, αυτά ήταν ή λίγα ή πολλά (ή καθόλου, τον χειμώνα), δεν τα μετρούσαν. Δεν πήγαιναν να οργώσουν στοπ χωράφι στις 7 και 43′ –  ξημέρωνε, έζευαν τα γελάδια κι έφευγαν. Όταν πήγαινε να σουρουπώσει, επέστρεφαν πριν νυχτώσει. Δεν ήξεραν τι είναι τα γενέθλια –  σε ήλικία 12 χρονών, στην Αθήνα, έμαθα ότι υπάρχουν γενέθλια και τα γιορτάζουν! Στους τάφους δεν έγραφαν την ηλικία του θανόντος ή της θανούσης. Ποτέ!

ΚΑΠΟΤΕ η μέτρηση και ο υπολογισμός ήταν ανύπαρκτα· μετά υπήρξε κάποια στοιχειώδης μέτρηση και υπολογισμός αλλά ήταν  δεκατεύουσας σημασίας. Σήμερα δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αρίθμηση, μέτρηση, υπολογισμό και η ακρίβεια, είναι παντελώς αδιανόητο. Λέμε ότι υπάρχουν τρισ. αστέρια, τρισ. δολάρια το χρέος, δισ. ευρά οι καταθέσεις και άλλα πολλά και παρόμοια. Πώς φτάσαμε σε αυτή την πανταχού παρουσία της μέτρησης, του υπολογισμού και της ακρίβειας; Πώς μας επηρεάζει αυτή η κυριαρχία της μέτρησης; Επηρεάζει αρνητικά τη ζωή μας; Πρόκειται για τυραννία; Μπορούμε, θα μπορέσουμε να περιορίσουμε αυτές της πρακτικές;

Η επέκταση της μέτρησης και του υπολογισμού ήταν αργή και  σταδιακή  και είμαστε σε θέση να εντοπίσουμε τις κρισιμότερες στιγμές αυτής της διαδικασίας. Ποιες είναι αυτές οι στιγμές;  Ποια ήταν η καθοριστική, αυτή που συνέβαλε στην κυριαρχία της μέτρησης και του υπολογισμού; Θα ήταν ατόπημα να μην συμπεριλάβουμε την ατομική ιδιοκτησία, τον πλούτο και την κληρονομιά, το εμπόριο και την επινόηση του χρήματος, την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία και τις πόλεις, το κράτος, τη φορολογία  και την επιτήρηση της κοινωνίας, τον πόλεμο, την αριθμητική υπεροχή  και την επιμελητεία, τη λατρεία της αύξησης της ισχύος, τη λατρεία της αποδοτικότητας και της επίδοσης, την τεχνική και την επιστήμη. Η καθοριστικότερη όμως στιγμή ήταν η επινόηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής που συνέπλεξε και κλιμάκωσε αυξητικά όλες τις προηγούμενες φάσεις της γενίκευσης και κυριαρχίας της μέτρησης και του υπολογισμού.

ΔΕΝ έχω φορέσει ποτέ μου ρολόι, το απεχθάνομαι. Μια μέρα, πριν τα κινητά,  ρώτησα στο λεωφορείο έναν νεαρό να μου πει τι ώρα είναι και με λέει, έντεκα και 21. Έπαθα πλάκα. Και 21! Τώρα υπάρχουν ρολόγια και κινητά, νομίζω, που μετράνε τους χτύπους της καρδιάς, τα βήματα που κάνουμε και εγώ δεν ξέρω τι άλλο μετράνε. Μέτρηση, μέτρηση, μέτρηση. Υπολογισμός και ακρίβεια. Η γνώση και η πληροφορία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την μέτρηση, τον υπολογισμο και την ακρίβεια. Δεν μπορώ να αποφύγω τη σκέψη και το ερώτημα: μήπως ο πολλαπλασιασμός και η επιδείνωση των παγκόσμιων κοινωνικών προβλημάτων έχει κάποια σχέση με την ολοκληρωτική κυριαρχία της μέτρησης και του υπολογισμού; Σκέφτομαι ακόμα και αναρωτιέμαι: η επίλυση όλων αυτών των προβλημάτων θα επιτευχθεί με την προσφυγή στη μέτρηση και τον υπολογισμό ή μήπως με τον περιορισμό τους και τη συρρίκνωσή τους; Η επίλυση των προβλημάτων θα τείνει να περιορίζει αυτές τις πρακτικές; Θα μπορέσουμε, και πώς, να τις περιορίσουμε στην καθημερινότητα της καπιταλιστικής κοινωνίας;

Ο μόνος τρόπος, αυτή είναι η γνώμη μου, είναι η φυγή, η απόσυρση, η απομάκρυνση από την καπιταλιστική καθημερινότητα. Η οποία ούτε επιθυμητή είναι ούτε εύκολη.

Ο φιλοξενούμενος είναι και ποιητής: όταν θα φύγει, θα υμνήσει τη φιλοξενία.

Σχολιάστε ελεύθερα!

  1. Πράγματι! Η μέτρηση σχετίζεται με τον καπιταλισμό:
    Ο ΑΣΤΟΣ
    ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
    SOMBART WERNER
    Το διάβασα πρόσφατα!

    Καλημέρα.
    Νίκος Κ.

  2. Γεια σου Θανάση,
    Σ’ ευχαριστώ για τα ερεθίσματα σκέψεων που συνεχώς προσφέρεις.

    Νομίζω πως την λατρεία της μέτρησης πρέπει να την δούμε περίπου σε ένα πλαίσιο εξέλιξης ως ένα αναπόφευκτο στάδιο όπου ο εγκέφαλος κοιταζοντας τον εαυτό του στον καθρέφτη κατατμίζει το όλον/μονάδα σε μικρότερα μέρη για να τα διαχειριστεί. Κάνοντας συνεχώς αυτό αποκόβεται σταδιακά περισσότερο από τη σχέση του με τη φύση και δημιουργεί ένα μεγαλύτερο, πιο περιχαρακωμένο εαυτό με περισσότερα προβλήματα γιατί το ολον λειτουργεί ως σύνολο και όχι ως κακέκτυπο σε κομματάκια.

    Τουλάχιστον μπορούμε να αναγνωρίζουμε στην Δυτική Κυριαρχία ότι αποδείχτηκε πιο δημοκρατική σ’ αυτό το πεδίο, δίνοντας σε περισσότερους την δυνατότητα φορτώματος του εαυτού στη κοινωνική συλλογικότητα και κατ’ αυτό πιο δημιουργική/καταστροφική και πλουραλιστική, απ’ ότι οι ανατολικού τύπου μοναρχίες και δόγματα που παρέμεναν και παραμένουν άκαμπτα.

  3. 1. Μην ανησυχεις Θαναση. Οδευουμε ολοταχως προς τον περιορισμο της χρησης των αριθμων. Ολη η ζωη θα αναπαρισταται σε 0 και 1 κι εμεις θα ζουμε εντος της (αναπαραστασης).
    2. Το “θαυμα” με τους αριθμους γινεται γιατι ο πατερας δεν ηξερε καλη αριθμητικη κι αντι να τους μοιρασει 17 καμηλες τους μοιραζει 16 και κατι καμηλες.

  4. Φίλε Θανάση, αν δεν το γνώριζες, η πολύ ωραία αυτή ιστορία περιλαμβάνεται στις “Ιστορίες του κ. Κόυνερ” του Μπρεχτ, ελαφρώς παραλλαγμένη (ο σοφός γέρος είναι φίλος του πατέρα, δίνει την καμήλα και ζητάει αν περισσέψει καμία στη μοιρασιά, να του την επιστρέψουν.) Η ιστορία έχει τίτλο “Φιλική εξυπηρέτηση”.

    Για το θέμα της μέτρησης: Έχει παρατηρηθεί σε θηλαστικά αλλά και σε πτηνά πως έχουν αίσθηση των ποσοτήτων και πως αν έχουν να διαλέξουν μεταξύ ομοειδών τροφών/παιχνιδιών/εργαλείων στρέφονται πάντα προς τη μεγαλύτερη ποσότητα. Έχει απίστευτο γέλιο ένα βιντεάκι με έναν σκύλο που απογοητεύεται σφοδρά όταν σε ένα παιχνίδι σαν τον “παπά” του δείχνουν πως το άλλο κύπελλο είχε περισσότερο φαΐ μέσα.

    Να είσαι πάντα καλά!

  5. Χαράλαμπε, δεν το γνώριζα, την ιστορία την άκουσα από καθηγητή όταν πήγαινα στο Γυμνάσιο και μου έκανε πολύ μεγάλη εντύπωση, αξέχαστη. Το βιβλίο του Μπρέχτ δεν το έχω διαβάσει, ανήκει σε αυτά που λέω φέτος θα το διαβάσω αλλά περνάνε οι δεκαετίες. . . Σε ευχαριστώ πολύ που μου το υπέδειξες.

  6. Ευχαριστώ για τα καλά σου λόγια, Δημήτρη. Το ζήτημα της μέτρησης και του υπολογισμού έχει πολλές πτυχές και θα επανέλθω. Η καπιταλιστική δυτική κυριαρχία έκανε την κυριαρχία τέχνη και επιστημη! Κάνει τη μια μετά την άλλη ευφυείς κινήσεις, για να ανατιμετωπίσει τα προβλήματά της και τις αντιφάσεις της (αντικατέστησε τους βασιλιάδες και μονάρχες, που ο λαός τους δολοφονούσε ή τους έκοβε τα κεφαλια με εκλεγμένους ηγέτες που κάνουν την ίδια δουλειά και τους λατρεύει το πλήθος) μόνο που αυτό την φέρνει όλο και πιο κοντά στην καταστροφή της.