έλα δω, Ρεξ!
(από το λατινικο rex, βασιλιάς, συνηθισμένο όνομα αρσενικού σκύλου και δη λυκόσκυλου)
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΔΕΝ πρόκειται να μάθουμε ποτέ πότε δημιουργήθηκε η λέξη βασιλεύς/βασιλιάς, ποια ήταν η αρχική της μορφή και προφορά, η αρχική της ακριβής σημασία. Το μόνο βέβαιο είναι ότι πρόκειται για όρο, έναν από τους πολλούς, του πλούσιου λεξιλογίου της κοινωνικής ισχύος. Οι περισσότεροι από αυτούς τους όρους, ιδίως οι αρχαιότεροι, ανήκουν στο παρελθόν (άναξ, αγός, αρχός), κάποιοι επιβιώνουν ακόμα αλλά με άλλη σημασία (κυβερνήτης, πρύτανις, δεσπότης) ενώ λίγοι επιβιώνουν με την ίδια σημασία αλλά με διαφορετική μορφή και προφορά (άρχοντας [άρχων]). Σε αυτή την τελευταία κατηγορία ανήκει και η λέξη βασιλιάς που θα μελετήσουμε σήμερα.
Η αρχαιότερη μαρτυρία της λέξης εντοπίζεται στα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου (και της Θήβας, μια φορά, TH Of 42). Τη διαβάζουμε τέσσερις φορές σε τέσσερις πινακίδες: Jn 431.6, 601.8, 845.7 και Jo 438.20. Στις τρεις πρώτες καταγράφεται ένας τόπος, μετά τα ονόματα των χαλκέων και η ποσότητα χαλκού που έχουν παραλάβει. Μετά από αυτόν τον κατάλογο ακολουθεί η λέξη qa-si-re-u (βασιλεύς) και ένα ανδρικό όνομα. Γνωρίζουμε λοιπόν τρία ονόματα μυκηναίων βασιλέων: a-pi-qo-ta (Αμφιφοίτας ή Αμφιβότας), pa-qo-si-jo (δεν έχει διαβαστεί) και e-pi-ko-wo (ΕπίκοFος). Οι οικισμοί που διαβάζουμε σε αυτές τις πινακίδες δεν εμφανίζονται αλλού, κατά συνέπεια δεν θα ήταν οικισμοί μεγάλης παραγωγικής και οικονομικής αξίας. Η πινακίδα Jo 438, με 28 στίχους (μπορεί και 30, οι πρώτοι είναι κατεστραμμένοι), καταγράφει μικρές ποσότητες χρυσού που πρέπει να παραδώσουν οικισμοί από όλη την επικράτεια της Πύλου, όπως και τα ονόματα των υπευθύνων, σε μερικά δε από αυτά αναφέρεται και η επαγγελματική ή κοινωνική τους θέση. Μεταξύ των ανομάτων διαβάζουμε και : a-ke-ro qa-si-re-u, Άγγελος βασιλεύς. Γνωρίζουμε λοιπόν τα ονόματα τεσσάρων μυκηναίων βασιλέων. Τα συγκείμενα και των τεσσάρων πινακίδων μας βεβαιώνουν ότι ο qa-ri-re-u, ο μυκηναίος βασιλεύς θα πρέπει να ήταν ένα άσημο αξίωμα και κατατάσσεται στις χαμηλότερες βαθμίδες της κοινωνικής και κρατικής γραφειοκρατικής ιεραρχίας.
ΤΟ συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται από το κείμενο δύο πινακίδων της Πύλου (Fn 50.1.2.3 και Pa 398, 889) και δύο πινακίδων της Κνωσσού (As 1516.12.20 και K 875.1.2.3.4.5.6: στις πινακίδες της Πύλου διαβάζουμε πέντε φορές τη λέξη qa-si-re-wi-ja, βασιληFία (στην ιωνική, βασιληΐη – στη αττική βασιλεία) ενώ στις πινακίδες της Κνωσσού οκτώ φορές, όλες σε πτώση δοτική. Οι πινακίδες της Πύλου που διαβάζουμε τη λέξη βασιληFία δεν είναι πινακίδες καταγραφής πρώτων υλών (χαλκού και χρυσού) που επεξεργάζεται η μυκηναϊκή μεταλλουργική χειροτεχνία αλλά πινακίδες διανομής αγαθών από το κράτος (το λεγόμενο ανάκτορο) προς κάποια πρόσωπα. Στην πινακίδα Fn 50 διανέμεται κριθάρι σε ένα μεγάλο αριθμό προσώπων που δηλώνονται με την επαγγελματική τους ιδιότητα ή την κοινωνική τους θέση. Μεταξύ των προσώπων στα οποία θα διανεμηθεί κριθάρι είναι και τρεις βασιληFίαι ενώ η καταγραφή γίνεται με τον ίδιο τρόπο: προηγείται ένα όνομα σε δοτική και ακολουθεί η λέξη βασιληFία, κι αυτή σε δοτική: a-nu-to qa-si-re-wi-a, Ανύτω βασιληFία (με υπογεγραμμένη στο τελικό α). Στις πινακίδες Pa 398 και 889 γίνεται διανομή κλινών (ξύλινων κρεβατιών) σε δύο βασιλείς. Έτσι, στην επικράτεια της Πύλου οι γνωστοί βασιλείς γίνονται εννιά αλλά είναι βέβαιο ότι ήταν πολύ περισσότεροι.
Η λέξη βασιληFία είναι ουσιαστικοποιημένο επίθετο θηλυκού γένους (βασιλήFιος) αλλά δεν γνωρίζουμε ποιο ουσιαστικό θα προσδιόριζε το επίθετο. Η λαϊκή προέρχεται από το λαϊκή αγορά και η πλατεία από το πλατεία οδός. Η βασιληFία; Άγνωστον. Φαίνεται πως είναι η περιοχή, η επικράτεια του οικισμού στην οποία ο βασιλεύς είναι ίσως ο άρχοντας της περιοχής ή ο διοικητής, κάτι σαν πρόεδρος κοινότητας. Μιας και οι οικισμοί που αναφέρονται είναι άσημοι, εικάζουμε ότι ο άρχοντας αυτός δεν θα πρέπει να ήταν και πολύ ισχυρός ή πλούσιος. Δεν ήταν εγκάθετος του μυκηναϊκού κράτους της Πύλου αλλά γηγενής άρχοντας ή διοικητής.
ΠΡΙΝ προχωρήσουμε να εξετάσουμε τις μαρτυρίες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, θα ερευνήσουμε την ετυμολογία και την φωνολογία της λέξης. Έχουν προταθεί πολλές υποθέσεις αλλά δεν υπάρχει γενικά αποδεκτή ετυμολογία. Η επικρατούσα ετυμολογία, ότι δηλαδή η λέξη είναι σύνθετη από τις λέξεις βάσις και λαός (λεώς) δεν γίνεται δεκτή από τους φιλολόγους και τους γλωσσολόγους και θα δούμε γιατί. Μορφολογικά η λέξη ανήκει στη μεγάλη κατηγορία των ονομάτων που λήγουν σε -εF (s), εύς, τόσο ανθρωπωνύμια όσο και προσηγορικά (0υσιαστικά) τόσο της μυκηναϊκής όσο και της ομηρικής γλώσσας: Αχιλ(λ)εύς (<Αχιλ-εF-s), Οδυσσεύς, Ατρεύς, Οινεύς, χαλκεύς (<χαλκ-εF-ς), φονεύς, νομεύς και άλλα πολλά. Ο βασιλεύς προέρχεται από το βασιλ-εF-s, άρα το δεύτερο συνθετικό δεν είναι ο λεώς, το οποίο είναι της αττικής διαλέκτου – στον Όμηρο διαβάζουμε μόνο το λαός. Ενώ όμως γνωρίζουμε τη σημασία του μορφήματος εF, δεν γνωρίζουμε τη σημασία βασιλ-: το εF δηλώνει το πρόσωπο αρσενικού γένους που δρα και κάνει αυτό που σημαίνει το πρώτο συνθετικό: ο φον-εF-s είναι αυτός που κάνει φόνο, ο χαλκ-εF-s είναι αυτός που επεξεργάζεται τον χαλκό, κοκ. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι το βασιλ- είναι προελληνικό,άρα η λέξη βασιλεύς είναι μια σύνθεση προελληνικής λέξης και αρχαίου ελληνικού μορφήματος. Από την σημασία της λέξης βασιλεύς εικάζουμε ότι αυτό το βασιλ-, εάν είναι προελληνικό, θα δήλωνε κάποιο σημαίνον πρόσωπο της κοινωνικής ιεραρχίας των προελληνικών οικισμών. Είναι βέβαιο ότι η λέξη άναξ (Fάναξ), από την οποία προέρχονται η Fάνασσα και το επίθετο Fανάκτερος (του άνακτα), που διαβάζουμε στα κείμενα της Πύλου ήταν λέξη προελληνική, του λεξιλογίου της κοινωνικής ισχύος, και δήλωνε αυτόν που βρισκόταν στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας (εξ ου και το μεταγενέστερο ανάκτορον).
ΓΙΑΤΙ όμως διαβάζουμε qa-si-re-u και όχι ba-si-re-u; Η απάντηση είναι απλή: ενώ υπάρχουν τα συλλαβογράμματα qa, qe, qi και qo δεν υπάρχουν τα ba, be, bi, bo, bu. Γιατί; Διότι όταν γράφηκαν οι πινακίδες της Πύλου και της Κνωσσού (αρχαιότερες κατά δύο αιώνες) η αρχαία ελληνική γλώσσα εκτός από τον χειλικό φθόγγο b (προφερόταν μπ) διέθετε και κάποιους φθόγγους που λέγονται χειλοϋπερωικοί και δηλώνονται με τα σημεία kw, gw και gwh (Το w γράφεται ως εκθέτης στο προηγούμενο σημείο). Οι φθόγγοι αυτοί, που είχαν και χειλικό και υπερωικό στοιχείο (αρθρώνονται και ακούγονται συγχρόνως), σιγήθηκαν, μετεξελισσόμενοι άλλοτε σε χειλικούς (π, β, φ) άλλοτε σε οδοντικούς (τ, δ, θ) κι άλλοτε σε ουρανικούς (κ, γ, χ). Ο qa-si-re-u έγινε bασιλέFs (μπασιλέφς, βασιλεύς). Η φωνητική αυτή αλλαγή αυτή έγινε μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών διοικητικών κέντρων, περί το 1200 π. Χ. Την εποχή της ρωμαϊκής κατάκτησης οι ομιλητές πρόφεραν μπασιλέφς, μπασιλικός, μπάλανος (βάλανος), μπάρμπαρος, εξ και τα λατινικά basilicus, balanus, barbarus και πολλά άλλα. Το στιγμιαίο χειλικό b (μπ) μετεξελίχθηκε σε εξακολουθητικό, τριβόμενο β και ο bασιλέφς έγινε βασιλέφς. Και πολύ αργότερα ο βασιλέφς έγινε βασιλιάς, όπως ο χαλκεύς χαλκιάς και ο φονεύς φονιάς.
Η μυκηναϊκή λέξη βασιλεύς επιβίωσε στην μεταμυκηναϊκή εποχή αλλά με άλλη σημασία. Δεν δηλώνει πια κάποιο άσημο αξίωμα. Την διαβάζουμε πολλές φορές και στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια. Ενώ η λέξη άναξ προσδιορίζει θνητούς και θεούς, η λέξη βασιλεύς μόνο θνητούς. Δεν υπάρχει θεός που να είναι βασιλεύς. Ο βασιλεύς βρίσκεται στην κορυφή της ιεραρχίας στην ομηρική κοινωνία: οι ισχυρότεροι άνδρες είναι βασιλείς – Αγαμέμνων, Πρίαμος, Οδυσσεύς, Αλέξανδρος (Πάρις), Εριχθόνιος και άλλοι. Χαρακτηρίζονται υπερμενείς (πάρα πολύ ισχυροί) και διοτρεφείς (που τρέφονται, που αυξάνονται από τον Δία ή από το φως (δίος:λαμπρός, ισχυρός), μετωνυμίες και τα δύο της ισχύος. Είναι κλειτοί, κοσμοξακουσμένοι, και σκηπτούχοι, που κατέχουν το σκπήπτρον, το σύμβολο της υπέρτατης ισχύος. Δεν είναι μόνο οι ισχυρότεροι αλλά και οι πλουσιότεροι. Και ο πλούτος τους προέρχεται είτε από τον φόρο υποτέλειας (Αγαμέμνων) είτε από την εκτροφή μεγάλων κοπαδιών (Οδυσσεύς). Γνωρίζουμε ότι μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών διοικητικών κέντρων επιβίωσε ή και αναβίωσε ο ποιμενισμός, οπότε ο βασιλεύς θα πρέπει να ήταν ο ισχυρότερος και πλουσιότερος ποιμένας κάποιας περιοχής. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι βασιλείς χαρακτηρίζονται πολλές φορές στην Ιλιάδα ως ποιμένες λαών!
ΣΤΙΣ περιοχές όπου ο ποιμενισμός εγκαταλείφθηκε και υιοθετήθηκε η γεωργία με τη χρήση των δούλων, ο βασιλεύς έχασε την ισχύ και τον πλούτο που είχε από τους αριστοκράτες δουλοκτήτες γαιοκτήμονες. Στην Αθήνα, όπου έζησαν και έδρασαν πολλοί και πλούσιοι και ισχυροί βασιλείς, η βασιλεία υποβαθμίστηκε και κατέληξε να είναι ένας κατώτερο θρησκευτικό αξίωμα. Την ίδια τύχη είχε και η βασιλεία στη ρωμαϊκή κοινωνία. Βασιλείς υπήρχαν μόνο στις περιοχές όπου διατηρήθηκε ο ποιμενισμός: στη Μακεδονία, στην Ήπειρο και άλλού. Ο Αρριανός γράφει, προς το τέλος, ότι ο Αλέξανδρος τα έχωσε στους Μακεδόνες που ήθελαν να γυρίσουν στην πατρίδα τους λέγοντάς τους: πρόβατα βοσκάγατε στα βουνά και δεν είχατα να φάτε και τώρα κυριεύσατε όλη την Ασία – και άλλα παρόμοια. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η επιβίωση των δύο βασιλέων στην Σπάρτη. Η μόνη εξήγηση που μπορεί να υπάρξει είναι ότι οι κατακτητές Δωριείς των οικισμών της κοιλάδας του Ευρώτα ήταν μια ομοσπονδία δύο ποιμενικών φυλών, εξ ου και οι δύο βασιλείς.
Η ύπαρξη βασιλέων ως αρχηγών των νομαδικών ή ημινομαδικών φυλών που εισέβαλαν στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία ενισχύει τη σύνδεση της βασιλείας με τον ποιμενισμό. Όταν άρχισαν να συγκροτούνται τα υστεροφεουδαρχικά απολυταρχικά κράτη (Ισπανία, Γαλλία, Αγγλία, Γερμανία και αλλού), επικεφαλής του κράτους, οι απόλυτοι μονάρχες ονομάζονταν βασιλείς (konig, king, rois). Με την μετεξέλιξη του απολυταρχικού κράτους σε καπιταλιστικό και την επικράτηση της αστικής δημοκρατίας πολλοί από αυτούς έφαγαν το κεφάλι τους ή απομακρύνθηκαν (Γαλλία, Γερμανία, Αγγλία – αλλά εδώ επανήλθε η βασιλεία), οι περισσότεροι όμως επιβίωσαν και υπάρχουν ακόμα, χάνοντας όλη την ισχύ και ένα μεγάλο μέρος του πλούτου τους (Αγγλία, Ισπανία, Δανία, Βέλγιο, Ολλανδία, Σουηδία). Φαιδρά απομεινάρια της ιστορίας, διακοσμητικά στοιχεία της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, υπάρχουν ακόμα λόγω της ισχύος της ιστορικής αδράνειας.
Η λέξη regina (βασίλισσα, από το αρσ. rex) ήταν η πρώτη λατινική λέξη που έμαθα στο γυμνάσιο. Η πρώτη πρόταση: regina rosas amat, η βασίλισσα αγαπά τα τριαντάφυλλα.
Σχολιάστε ελεύθερα!