φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
ΣΗΜΕΡΑ θα μελετήσουμε το πρώτο μέρος του κειμένου μιας από τις σημαντικότερες πινακίδες της Πύλου (Jn 829) που μας παρέχει πληροφορίες για την πολεμική χειροτεχνία του μυκηναϊκού βασιλείου της Πύλου – για τον τρόπο παραγωγής χάλκινων αιχμών για βέλη και δόρατα. Πριν αρχίσουμε όμως θα ήθελα να κάνω μια διευκρίνηση και μετά να πω μερικά πράγματα που θα μας εισαγάγουν στο πνεύμα του κειμένου ώστε να κατανοηθεί και πιο ευχάριστα και πληρέστερα.
ΜΙΑ χειμωνιάτικη μέρα του 1979 έτυχε να κατηφορίζω τη Σόλωνος και ξαφνικά άρχισε να βρέχει καταρρακτωδώς. Ήμουν έξω ακριβώς από την είσοδο της Φιλοσοφικής, την οποία είχε εγκαταλείψει πριν δύο χρόνια, αφού τελείωσα μόνο το πρώτο έτος (1976-7), και μπήκα μέσα να προφυλαχτώ. Η βροχή όμως δεν έλεγε να σταματήσει οπότε έκανα μια βόλτα στα παλιά λημέρια. Κάποια στιγμή βρέθηκα έξω από μια αίθουσα κι άκουσα τον διδάσκοντα, τον Ιωάννη Προμπονά, να παραδίδει μαθήματα μυκηναϊκής φιλολογίας – να ερμηνεύει τα κείμενα των πινακίδων που καταγράφουν αιχμάλωτες γυναίκες από τα νησιά του Αιγαίου και από τα μικρασιατικά παράλια. Μπήκα μέσα έκπληκτος και όχι μόνο έμεινα μέχρι το τέλος αλλά πήρα το πρόγραμμα και πήγαινα και παρακολουθούσα τα μαθήματα για δύο χρόνια. Φωτοτύπησα αμέσως τις πινακίδες της Πύλου, παρήγγειλα το Documents in Mycenaean Greek, των Michael Ventris και John Chadwick κι έπεσα με τα μούτρα στη μελέτη. Το όνειρό μου ήταν να γίνω προϊστορικός αρχαιολόγος, της νεολιθικής εποχής και της πρώιμης εποχής του χαλκού, οπότε οι όποιες γνώσεις είχα τότε με βοήθησαν να σχηματίσω μια ευκρινή εικόνα της μυκηναϊκής κοινωνίας και ειδικότερα του μυκηναϊκού κράτους. Από τότε δεν έχω σταματήσει να τις μελετώ και να παρακολουθώ, όσο μπορώ, τι ενδιαφέρον γράφεται για αυτά τα ζητήματα. Το πιο ενδιαφέρον που έχω διαβάσει πρόσφατα είναι το βιβλίο του Jack L. Davis, Ένα ελληνικό κράτος υπό διαμόρφωση: οι απαρχές της μυκηναϊκής Πύλου (μετ. Ευφροσύνη Μαργέλη, επιστ. επ. Γιάννης Λώλος, εκδ. ΠΕΚ) αλλά ο απαράδεκτος, λίαν επιεικώς, αναχρονισμός του τίτλου (ελληνικό κράτος!) και το ελλιπέστατο περιεχόμενο με έπεισαν ότι ο τύπος δεν έχει κατανοήσει πώς διαμορφώθηκε το κράτος της Πύλου. Είναι βέβαιο ότι δεν αποκαλούνταν Έλληνες – ούτε Μυκηναίοι. Πώς; Δεν θα μάθουμε ποτέ! Το ότι ομιλούσαν μια πρόδρομη μορφή (μυκηναϊκή διάλεκτος) των αρχαίων ελληνικών της κλασικής εποχής, αυτό είναι βέβαιο.
ΟΙ πινακίδες που καταγράφουν αιχμάλωτες γυναίκες με τα παιδιά τους, αιχμαλώτους εφήβους, οι προγενέστερες κατά δύο αιώνες πινακίδες Γραμμικής Γραφής Β΄της Κνωσού και τα ευρήματα της αρχαιολογίας αποτελούν αψευδείς μάρτυρες των ετήσιων ληστρικών επιδρομών των Μυκηναίων στα νησιά και τα μικρασιατικά παράλια. Οι ληστρικές επιδρομές άρχισαν περί το 1650-1600, αφού οι ελληνόφωνοι μετανάστες και κατακτητές εξοικειώθηκαν, μετά από 4 αιώνες, με τη θάλασσα και τη ναυτιλία. Ο τεράσιος υλικός πλούτος που έχει βρεθεί στους λακκοειδείς τάφους που χρονολογούνται μεταξύ 1650 και 1550 – 350 χρόνια πριν την καταστροφή των μυκηναϊκών διοικητικών κέντρων – είναι αποτέλεσμα μιας αργής και σταδιακής κατακτητικής επέκτασης: κεραμικά και μεταλλικά αγγεία (χρυσά, ασημένια, χάλκινα), όπλα (μαχαίρια, ξίφη, δόρατα), ένας πολύ μεγάλος αριθμός κοσμημάτων (δαχτυλίδια, βραχιόλια, περιδέραια, χιλιάδες χάντρες από ήλεκτρο), χρυσά προσωπεία, στέμματα, διαδήματα και άλλα πολλά. Οι ληστρικές επιδρομές χρειάζονται όπλα και τα όπλα αυτά – φάσγανα (<σφάγανα), μαχαίρια σφαγής δηλαδή, ξίφη, δόρατα, αμυντικά όπλα – τα φέρνει στην επιφάνεια η αρχαιολογία και τα διαβάζουμε στις πινακίδες της Κνωσού και της Πύλου.
ΟΙ πινακίδες της Πύλου ταξινομούνται με κριτήριο το ιδεόγραμμα που έχει σχεδιαστεί, με κριτήριο το αντικείμενο της καταγραφής – πρόσωπο ή πράγμα. Οι συλλογες Ja και Jn περιλαμβάνουν πινακίδες με το ιδεόγραμμα του χαλκού – η συλλογή Jo, χρυσού. Η πινακίδα που θα μελετήσουμε ανήκει στη συλλογή Jn, που μας παρέχει πληροφορίες για την πολεμική βιοτεχνία παραγωγής χάλκινων αιχμών για βέλη και δόρατα. Μαθαίνουμε τον τόπο της κατασκευής, τα ονόματα των οπλουργών, τις ποσότητες που διαθέτουν, και την προέλευση του χαλκού!
Η συλλογή Jn, με κριτήριο το περιεχόμενό τους, περιλαμβάνει τρεις ομάδες πινακίδων. Η μία εξ αυτών περιλαμβάνει τις πινακίδες 829 και 881, οι οποίες καταγράφουν την προέλευση του χαλκού. Η δεύτερη (310, 329, 389, 413, 415, 431, 478, 601, 605, 658, 692, 693, 706, 725, 750, 832, 845, 927, 937) περιλαμβάνει πινακίδες που καταγράφουν τον τόπο του χειροτεχνικού εργασηρίου, τους ka-ke-we, χαλκήFες, χαλκείς, και την ποσότητα χαλκού που έχουν στη διάθεσή τους, ενώ η τρίτη (410, 896, 939, 944, 1065, 1067, 1161) θραύσματα πινακίδων που δεν μας επιτρέπουν να τις εντάξουμε σε κάποια από τις δύο προαναφερθείσες ομάδες.
Η πινακίδα 829 καταγράφει τους οικισμούς, τους τοπικούς αξιωματούχους και την ποσότητα του χαλκού που πρέπει να δώσουν στο εργαστήριο κατασκευής αιχμών αυτού του οικισμού. Το κείμενο της πινακίδας αποτελείται από 19 στίχους και διακρίνεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος, οι τρεις πρώτοι στίχοι, είναι μια πλήρης πρόταση, κάτι που δεν συνηθίζεται, με ρήμα, υποκείμενο, αντικείμενο και άλλους προσδιορισμούς, ανεκτίμητης αξίας, είναι εισαγωγικό, και ακολουθούν οι υπόλοιποι στίχοι με τις καταγραφές. Αυτοί οι τρεις πρώτοι στίχοι, αυτή η πλήρης πρόταση, μας ενδιαφέρει. Θα παραλείψω το πρωτότυπο κείμενο και θα το μεταγράψω στην αλφαβητική ελληνική- κάποιες λέξεις δεν έχουν διαβαστεί, γνωρίζουμε όμως τις καταλήξεις τους:
Ως δώσωνσι ko-ro-τηρες du-ma-τες τε
προ-ko-ro-τηρες τε κλαFιφόροι τε οπίσυκοί τε οπισκαφεhήFες τε
χαλκόν νάFιον παλταίοhις τε έγχεσί τε αικσμάνς
Το ρήμα της πρότασης ειναι το δώσονσι (jo-do-so-si), τρίτο πληθυντικού μέλλοντος του ρήματος δίδωμι, όπου το jo- είναι το τροπικό επίρρημα ώς, με αυτό τον τρόπο θα δώσουν, πρέπει να δώσουν – οι μονοσύλλαβες λέξεις δεν γράφονται ποτέ μεμονωμένα αλλά ως μία λέξη, είτε προηγούνται είτε έπονται. Το υποκείμενο του ρήματος είναι οι τοπικοί αξιωματούχοι που ακολουθούν: ko-ro-τήρες και προ- ko-ro-τήρες (δεν έχουμε ιδέα, δεν διαβάζονται οι λέξεις), du-ma-τες (δεν έχουμε ιδέα), κλαFιφόροι (γυναίκες κλειδούχοι), οπίσυκοι (υπεύθυνοι για την διαχείριση των ποσοτήτων των σύκων – χορηγούνται στις αιχμάλωτες γυναίκες και τα παιδιά τους) και οπισκαφεhήFες, οπισκαφείς, τους επιστάτες των σκαμμάτων – ή των σκαφών;). Το αντικείμενο είναι η λέξη ka-ko, χαλκόν αιτιατική ενικού: όλοι αυτοί οι αξιωματούχοι πρέπει να δώσουν, να παραδώσουν χαλκό. Τι χαλκός είναι αυτός, που βρίσκεται, είναι δικός τους; Όχι, δεν είναι δικός τους. Πρόκειται για νάFιον (na-wi-jo), νάιον χαλκόν, είναι του ναού, βρίσκεται στους ναούς των οικισμών. Γιατί πρέπει να δώσουν αυτόν τον χαλκό, για ποιο λόγο; Για να κατασκευάσουν οι χαλκείς ai-ka-sa-ma, αικσμάνς, αιχμάς, αιτιατική πληθυντικού (η αιχμή), αιτιατική του σκοπού. Αιχμές για ποια όπλα; Παλταίοhις τε έγχεσί τε (pa-ta-jo-i-qe e-ke-si-qe), για βέλη (το παλτόν, το βέλος) και για δόρατα (το έγχος). Ακολουθούν 16 στίχοι, σε κάθε ένα εκ των οποίων καταγράφεται ο οικισμός στον οποίο βρίσκεται ο ναός, οι τοπικοί αξιωματούχοι που πρέπει να παραδώσουν τον χαλκό και την ποσότητα. Ο τέταρτος στίχος, ο πρώτους του καταλόγου έχει ως εξής:
Στον οικισμό Πίσα ( <πίτFα, Πευκώνας) ο ko-ro-τήρ, ο κυβερνήτης, (πρέπει να δώσει) 2 κιλά και 120 γραμμάρια χαλκού (Μ2), ο προ-ko-ro-τήρ, ο αναπληρωτής κυβερνήτης (πρέπει να δώσει) 780 γρ. χαλκού (Ν3).
ΟΛΑ είναι σαφή, ακόμα και οι λέξεις που δεν μπορούμε να διαβάσουμε – ξέρουμε ότι είναι τοπικοί αξιωματούχοι. Μόνο μία λέξη που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε, αν και η ανάγνωση είναι ακριβής: πρόκειται για το επίθετο νάFιος, νάιος, του ναού. Τι ήταν ο ναός στη μυκηναϊκή κοινωνία; Είχε κάποια σχέση με τη θρησκεία; Ήταν κάποιο κτήριο λατρευτικής χρήσης; Είχε την ίδια σημασία που είχε στην αρχαϊκή και κλασική εποχή; Οι μελετητές των κειμένων δέχονται τη θρησκευτική, λατρευτική σημασία του όρου. Αντιμετωπίζουν όμως μια ανυπέρβλητη δυσκολία: οι Μυκηναίοι δεν έκτιζαν ναούς, με τη λατρευτική σημασία του όρου, αυτό είναι βέβαιο. ” Εύλογο θα ήταν”, γράφει J. Chadwick, ” αντί για ‘ναούς’ να εννοήσουμε ι ε ρ ά. Μπορούμε να δεχτούμε ότι ο κυβερνήτης κάθε περιφέρειας είχε ένα ιερό στην κατοικία του κι άλλο ένα ο αναπληρωτής κυβερνήτη”. ( Ο μυκηναϊκός κόσμος, σελ. 289). Οι τοπικοί αξιωματούχοι είχαν χάλκινα αναθήματα στα ιερά τους και όταν παρουσιάζεται έκτακτη ανάγκη ένα μέρος από αυτά τα επιτάσσει το κράτος για να κατασκευαστούν αιχμές για τόξα και βέλη. Την ίδια γνώμη έχει και ο J. T. Hooker (Εισαγωγή στη Γραμμική Β΄, σημείωση στη σελ. 187): “Στην έννοια ‘ναός’ δεν πρέπει να επιμείνουμε υπερβολικά. Εφόσον δεν έχουν ανακαλυφθεί ακόμα στην ηπειρωτική Ελλάδα των μυκηναϊκών χρόνων ανεξάρτητοι ‘ναοί’ , η λέξη ‘ιερό’ θα ήταν ίσως πιο κατάλληλη”. Έναντι αυτού του σαφούς αναχρονισμού εγείρονται δύο ενστάσεις. Πρώτον, οι λέξεις ιερεύς και ιέρεια, που διαβαζουμε πολλές φορές στις πινακίδες της Πύλου (i-je-re-u, i-je-re-ja) θα πρέπει να μας βάλουν σε σκέψεις – θα πρέπει να παραπέμπουν σε ναό. Μόνο που οι λέξεις αυτές, ιερεύς και ιέρεια, δεν έχουν θρησκευτικό περιεχόμενο! Θα το διαπιστώσουμε όταν θα μελετήσουμε αυτές τις δύο λέξεις. Άρα, δεν θα έχει και η λέξη ναός. Δεύτερον, το επίθετο νάιος, του ναού, προσδιορίζει την προέλευση του χαλκού και ο ενικός δεν παραπέμπει σε ένα ναό: νάιος σημαίνει αυτό που ανηκει, που βρίσκεται όχι μόνο στον ναό αλλά γενικά στους ναούς. Είναι ο χαλκός των ναών, όχι του ναού. Το γεγονός ότι ο κυβερνήτης και ο αναπληρωτής κυβερνήτης της Πίσας πρέπει να δώσει ο καθένας ξεχωριστή ποσότητα χαλκού μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι σε αυτόν τον οικισμό υπάρχουν δύο ναοί- πιθανόν και περισσότεροι. Η γνώμη μου είναι ότι ο ναός θα πρέπει να ήταν μια κοινοτική αποθήκη στην οποία αποθηκεύονταν πρώτες ύλες, εργαλεία, θα πρέπει να διέθετε εργαστήρια, θα πρέπει να ήταν ένας κοινόχρηστος και πολυλειτουργικός κοινοτικός χώρος. Κοινοτικές αποθήκες με κοινόχρηστα εργαστήρια έχουν ανακαλυφθεί σε πολλές νεολιθικές αγροτικές κοινότητες. Τα διοικητικά κρατικά κέντρα των μυκηναϊκών βασιλείων ήταν μετεξέλιξη των κοινοτικών αποθηκών – είναι η γνωστή οικονομία του ναού. Οι διαχειριστές των αποθηκών αυτών, γυναίκες και άντρες, στις πινακίδες της Πύλου είναι γνωστοί με το όνομα ιερεύς και ιέρεια. Ο χαλκός που υπάρχει στις κοινοτικές αποθήκες θα προορίζονταν για κατασκευή εργαλείων της κοινότητας. Τον χαλκό αυτό επιτάσσει το κράτος για την κατασκευή αιχμών για βέλη και δόρατα.
ΟΙ πινακίδες της δεύτερης ομάδας της συλλογής Jn καταγράφουν τον οικισμό στον οποίο βρίσκεται το εργαστήριο κατασκευής χάλκινων αιχμών, τα ονόματα των χαλκέων, η ποσότητα που τους έχει διανεμηθεί και τα ονόματα των χαλκέων που δεν έχουν χαλκό. Η επίταξη του κοινοτικού χαλκού πολλών οικισμών, οι μικρές ποσότητες του χαλκού που έχει διανεμηθεί στους χαλκείς και ο μεγάλος αριθμός αυτών που δεν έχουν χαλκό αποτελεί σαφή ένδειξη της έλλειψης χαλκού στα τελευταία χρόνια της ύπαρξης του κράτους της Πύλου. Άλλες πινακίδες μας πληροφορούν ότι υπάρχει έλλειψη και σε άλλες πρώτες ύλες και προϊόντα, όπως και ότι οι υπήκοοι δεν παραδίδουν όλον τον φόρο που έχει καθοριστεί να καταβάλουν. Υπάρχει μια αίσθηση, μια εικόνα γενικευμένης ένδειας. Μήπως οι πληροφορίες αυτές ενισχύουν την υπόθεση μιας γενικευμένης εξέγερσης που έκαψε τα διοικητικά κρατικά κέντρα; Το γεγονός ότι μετά τον εμπρησμό ακολούθησε μια σύντομη περίοδος ευημερίας επιβεβαιώνει αυτή την υπόθεση. Το τι έγινε μετά θα το εξετάσουμε κάποιο άλλο πρωινό.
ΑΥΡΙΟ θα επισκεφτούμε το εργαστήριο κατασκευής όπλων του Ηφαίστου, του θεού της μεταλλοτεχνίας.